Nga të gjitha perandoritë që u ngritën dhe lulëzuan në histori, pesë prej tyre janë më të fuqishmet. Por cilat janë ato? Dhe si është e mundur të zgjidhen pesë perandori nga qindra që kanë lulëzuar gjatë pesë mijë viteve të fundit?

Por e vërteta është se çdo shpjegim për “pesë perandoritë më të fuqishme” do të jetë gjithmonë subjektiv, sepse të gjitha perandoritë ishin të lavdishme dhe kishin ndikim në mënyrën e tyre. Por ka disa perandori që ishin kaq të fuqishme, të mëdha dhe më me ndikim në në histori, saqë meritojnë të quhen më të mëdhatë, pavarësisht kritereve.

1) Perandoria Persiane

Perandoria perse e Achaemenid u themelua nga Kiri i Madh rreth vitit 550 pes, i cili mori titullin Mbreti i Mbretërve (Shahanshah). Megjithëse Perandoria Perse u fuqizua edhe më shumë në periudhën e Aleksandrit të Madh në vitin 330 pes, ajo pati ndikim  në zhvillimin e mëvonshëm të qytetërimeve botërore dhe perandorive të ardhshme. Në të vërtetë, Perandoria Persiane ishte një perandori kryesore sepse ishte perandoria e parë  që vendosi standardin e asaj që do të thoshte të ishte një perandori për të ardhmen, raporton abcnews.al

Perandoria Persiane ekzistonte në një kohë unike në histori, kur pjesa më e madhe e botës oikumene ose e qytetëruar,  dhe e mbipopulluar ishte e përqendruar në Lindjen e Mesme ose afër saj. Si rezultat, Perandoria Persiane, e cila dominonte pjesën më të madhe të Lindjes së Mesme, sundoi mbi një përqindje më të madhe të popullsisë së botës se çdo perandori tjetër në histori. Në të vërtetë, në vitin 480 pes, perandoria kishte një popullsi prej afërsisht 49.4 milionë njerëz, që ishte 44 për qind e popullsisë globale në atë kohë.

Perandoria Persiane ishte perandoria e parë që lidhi shumë rajone të botës, duke përfshirë Lindjen e Mesme, Afrikën e Veriut, Azinë Qendrore, Indinë, Europën dhe botën mesdhetare, duke filluar  konceptin e perandorive në vende si Greqia dhe India. Një perandori kaq e madhe mund të ishte krijuar vetëm nga fuqia ushtarake, dhe arritjet ushtarake të Perandorisë Persiane megjithëse fuqizimi i saj u harrua nga rënia e saj e papritur në duart e ushtrisë së Aleksandrit.

Fushata të ndryshme persiane arritën të nënshtronin shumicën e qytetërimeve të përparuara të botës në atë kohë, duke përfshirë babilonasit, egjiptianët dhe rajonin hindu veriperëndimor të Gandhara, në Pakistanin e sotëm., raporton abcnews.al

Nuk duhet harruar se, pavarësisht ekzagjerimeve dhe keqinterpretimeve, persianët besonin se i arritën qëllimet e tyre në Greqi. Perandoria Persiane solli një periudhë harmonie dhe paqeje në Lindjen e Mesme për dyqind vite, një sukses që është përsëritur rrallë. Trashëgimia e Perandorisë Persiane në botë për sa i përket ideve perandorake përfshin përdorimin e një rrjeti rrugësh, një sistem postar, një gjuhë të vetme për administrim (Imperial Aramaic), autonomi për etni të ndryshme dhe burokraci.

Feja persiane, Zoroastrianizmi, ndikoi në zhvillimin e koncepteve kyçe si vullneti i lirë, parajsa dhe ferri në fetë abrahamike nëpërmjet judaizmit.

2) Perandoria Romake

Perandoria Romake ka qenë prej kohësh perandoria më e fuqishme në botën perëndimore. Por rëndësia e saj nuk është produkt i njëanshmërisë perëndimore: Perandoria Romake ishte me të vërtetë një nga perandoritë më të mëdha të historisë. Romakët shfaqën aftësinë e jashtëzakonshme për të pushtuar vende të mëdha për qindra apo edhe mijëra vite, nëse llogaritet Perandoria Romake Lindore (Perandoria Bizantine).

Por qëndrueshmëria e saj nuk u ruajt vetëm me forcë brutale; pasi u pushtuan, njerëzit aspironin të bëheshin romakë, që nënkuptonte pjesëmarrjen në një kulturë të sofistikuar, urbane, klasike. Disa tipare të rëndësishme të botës moderne janë rezultat i Perandorisë Romake. Romakët morën përsipër dhe zgjeruan kulturën helenistike (greke), duke  “trashëguar” arkitekturën, filozofinë dhe shkencën greke te brezat e ardhshëm.

Më vonë, përqafimi romak i krishterimit ndihmoi në ngritjen e asaj feje nga një kult i vogël në një nga fetë më të mëdha të botës. E drejta romake ndikoi gjithashtu në të gjitha sistemet juridike të mëvonshme në Perëndim. Institucionet romake ndihmuan gjithashtu në frymëzimin e sistemeve të qeverisjes së demokracive moderne.

Pavarësisht nga reputacioni i Greqisë si “vendlindja e demokracisë”, Etërit Themelues Amerikanë u ndikuan kryesisht nga praktikat britanike dhe romake.

Sistemi politik amerikan, me degët e tij të veçanta të qeverisjes i afrohet kësaj ndarjeje institucionale romake. Pasi Italia u kthye nga Republikë Romake në Perandori Romake, ideja dhe madhështia e Cezarit shërbeu si një frymëzim për sundimtarët e ardhshëm. Romakët ishin një popull këmbëngulës. Ata ishin në gjendje të tërhiqeshin nga pengesat e shumta kundër mosmarrëveshjeve të pamundura për t’u bashkuar dhe mposhtur armiqtë e tyre.

Megjithëse gjenerali kartagjenas Hannibal pothuajse i shkatërroi romakët pas betejës së Kanës në vitin 216 pes, romakët ishin në gjendje të zbarkonin me një ushtri në Kartagjenë për ti mposhtur atë vetëm 14 vite më vonë. Legjionet romake ishin dominante  për shekuj me radhë, duke i mundësuar Romës të sundonte mbi pothuajse të gjithë popujt e tjerë të qytetëruar në Mesdhe dhe Lindjen e Afërt, përveç persianëve për qindra vite dhe duke u përballur vetëm me sulme të vogla nga fiset e çorganizuara.

Shembja e perandorisë ndodhi më shumë për shkak të krizës së vazhdueshme dhe luftës civile sesa pushtimit të saj nga fiset gjermane.  Perandoria zgjati deri në vitin 1453 të erës sonë, duke sunduar për 2 mijëvjeçarë.

3) Kalifati

Perandoria Arabe, e njohur gjithashtu si Kalifati, ishte një ent politik i themeluar nga profeti musliman Muhamed që përfshiu pjesën më të madhe të Arabisë deri në vitin 632 të erës sonë. Është më e arsyeshme ta quajmë këtë Perandori Arabe sesa Perandori Muslimane sepse ndërsa Islami filloi dhe u përhap për shkak të kësaj perandorie, ekzistuan shumë perandori të mëvonshme që ishin ligjërisht muslimane ose të sunduara nga muslimanët, por nuk ishin arabe.

Perandoria e Muhamedit u pasua nga katër Kalifët e Drejtuar (“pasardhës”) të cilët u zgjodhën me konsensus deri në vitin 661 të e.s. Kalifati, u trashëgua fillimisht  nga Umajad  dhe sundoi deri në vitin 750 të es, i ndjekur nga Kalifati Abasid. Perandoria Arabe u shpërbë rreth vitit 900 të erës sonë, megjithëse ata ruajtën rolin e tyre fetar si kalifë figurantë në Bagdad deri në shkatërrimin e atij qyteti nga Mongolët në vitin 1258 të e.s.

Pas vitit 900 të e.s., perandoria filloi të shkatërrohej politikisht me ngritjen e dinastive rivale,  shumë prej tyre me origjinë turke dhe persiane, si dhe kalifatë rivalë në Spanjë dhe Egjipt. Megjithatë, gjatë periudhës së saj Perandoria Arabe ishte e jashtëzakonshme, si për shkak të sukseseve të saj ushtarake, ashtu edhe për shkak të trashëgimisë së saj.

Është e mahnitshme që një popull në skajet e qytetërimit botëror mundi Perandorinë Bizantine dhe përmbysi Perandorinë Persiane. Pushtimet arabe janë një shembull i mirë se si zelli ideologjik ndonjëherë mund të plotësojë mangësitë teknologjike dhe organizative, dhe gjeneralët arabë nga kjo periudhë meritojnë të renditen ndër gjenitë më të mëdhenj ushtarakë në botë, veçanërisht kalifi i tretë Omar, i cili sundoi për 10 vite. Në 100 vite, Perandoria Arabe u rrit edhe më shumë se Perandoria Romake në kulmin e saj.

Për shkak të vendndodhjes së saj, Perandoria Arabe, ashtu si Perandoria Persiane para saj, lidhi qendrat e tjera të qytetërimit botëror në Afrikë, Europë, Azinë Qendrore, Indi dhe Kinë. Si rezultat, mallrat dhe njohuritë nga të gjitha këto rajone ishin në gjendje të bashkëpunonin për herë të parë, duke krijuar koncepte të reja si algjebra. Trashëgimia përfundimtare e Perandorisë Arabe, natyrisht, është feja e Islamit, që praktikohet nga më shumë se një miliard njerëz sot, raporton abcnews.al

4) Perandoria Mongole

Perandoria Mongole ishte një tjetër perandori që mundi  armiq shumë më të fuqishëm dhe më të populluar se ajo. E themeluar nga komandanti Mongol Temujin, i cili mori titullin Xhengiz Khan në vitin 1206 të es, Perandoria Mongole u zgjerua fillimisht duke pushtuar shumë territore të Kinës. Por momenti më përcaktues i Perandorisë Mongole ishte kur ambasadorët e saj u vranë nga udhëheqësit e Perandorisë fqinje Khwarazmian, e cila përfshinte Iranin, Afganistanin dhe Azinë Qendrore.

Kjo u perceptua si një fyerje e rëndë ndaj Khanit të Madh dhe hakmarrja e mëvonshme mongole shkatërroi plotësisht Azinë Qendrore dhe i dha fund Epokës së Artë të saj. Kombinuar me vendosjen e mëvonshme të rrugëve detare europiane që anashkalonin Rrugën e Mëndafshit, Pushtimet Mongole shënuan fundin e Azisë Qendrore si një rajon i rëndësishëm.

Megjithëse kishte vetëm rreth dy milionë mongolë në të gjithë botën, ata më pas pushtuan pjesën më të madhe të Lindjes së Mesme, Rusinë dhe Kinën nën udhëheqjen e pasardhësve të Xhengiz Khan. Gjatë kulmit të tyre, ata nuk u përballën me shumë pengesa, përveç pushtimit të tyre të dështuar të Japonisë dhe betejës së Ain Jalut të vitit 1260 të es kundër Mamlukëve egjiptianë.

Si arritën mongolët të ishin kaq të fuqishëm?

Pavarësisht nga popullsia e tyre e vogël, mongolët ishin në gjendje të krijonin ushtri të mëdha kundër armiqve të tyre, sepse ata mbanin kopetë e tyre me vete dhe mund të mbijetonin nga gjaku i kuajve. Nga pushtimet mongole kanë humbur jetën miliona njerëz, por pas shumë luftërave,  ata krijuan një  epokë të shkurtër paqeje dhe prosperiteti pas përhapjes së tregtisë.

Sidoqoftë, në planin afatgjatë, mongolët nuk u treguan efikas në administrimin e perandorisë së tyre, e cila përfundimisht u nda në katër pjesë përpara se secila të shpërbëhej ose të ndahej edhe më shumë.

5) Perandoria Britanike

Britanikët në thelb krijuan botën moderne. Institucionet britanike të demokracisë frymëzuan filozofët iluministë francezë si Montesquieu për të hartuar teoritë e qeverisjes moderne që ndikuan në shtetet e tjera moderne europiane. Karakteristikat kryesore të Shteteve të Bashkuara – një përkushtim ndaj liberalizmit, sundimit të ligjit, të drejtave civile dhe tregtisë  u trashëguan nga britanikët dhe u përhapën në të gjithë botën.

Shumica e këtyre karakteristikave evoluuan gjatë historisë së gjatë të Anglisë, në vend që të ishin rezultat i ndonjë masterplani. Këto karakteristika ishin gjithashtu të dobishme për të ndihmuar Perandorinë britanike të rritej, të lulëzonte dhe të kishte në kontroll çdo territor që zotëronte. Për më tepër, shembulli i saj u imitua gjerësisht, qoftë për aftësitë e saj financiare apo fuqinë e saj detare.

Në kulmin e saj në fillim të shekullit të 20-të, Perandoria Britanike shtrihej në pothuajse një të katërtën e botës – më shumë se çdo  perandori tjetër në histori.

Kjo u realizua përmes  skenave organizative dhe aftësive financiare të Anglisë dhe jo për shkak të një ushtrie të madhe. Për shembull, pushtimi britanik i Indisë u ndërmor kryesisht nga trupat indiane,  të cilët zgjodhën t’u shërbejnë britanikëve për shkak të pagave dhe përfitimeve të ofruara prej tyre.

Londra demonstroi gjithashtu një aftësi të jashtëzakonshme për të organizuar luftëra të shumta në të njëjtën kohë. Dhe ndërsa ndonjëherë kanë humbur beteja, britanikët rrallë kanë humbur luftëra.

/abcnews.al