Dritaret dhe çatitë e thyera, shtëpitë e braktisura në një luginë bukolike të mbuluar me ara me misër dhe pemishte pranë kufirit të Serbisë me Bosnjën, duken si rrënojat e luftërave ballkanike të viteve 1990.

Por shtëpitë janë në fakt viktimat e një beteje aktuale të ngarkuar me gjeopolitikën: ku Evropa mund të marrë materialet që i nevojiten për të bërë bateritë e makinave elektrike dhe për të thyer varësinë e saj nga burime si Kina.

Shtëpitë, në luginën e Jadarit në perëndim të Serbisë, u blenë vite më parë nga gjiganti i mineraleve Rio Tinto, i cili planifikoi t’i shkatërronte ato dhe të hapte minierat e litiumit, një element thelbësor për bateritë e makinave elektrike. Planet e saj ngecën nga kundërshtimi i zhurmshëm dhe kompania i la pronat të shkatërroheshin.

Projekti është mbështetur nga Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimi Evropian, i cili ka nevojë të dëshpëruar për litium, për të përmbushur qëllimet e tij klimatike. Por kjo ka gjeneruar një valë zemërimi publik në Serbi, ku frika se miniera do të helmojë ajrin dhe ujin ka shkaktuar protesta të mëdha në rrugë kundër presidentit Aleksandër Vuçiç.

Evropa ka shumë litium dhe më shumë se 20 projekte minerare për mineralin në faza të ndryshme të zhvillimit. Por asnjë nuk ka filluar të prodhojë litium të shkallës së baterisë. Projekti gjigant në Serbi kishte për qëllim mbushjen e këtij boshllëku.

“Nuk ka tranzicion të gjelbër në Evropë pa këtë litium”, tha Chad Blewitt, kreu i operacioneve serbe të Rio Tinto, duke shtuar se kompania planifikon të investojë më shumë se 2.55 miliardë dollarë në projekt.

Qeveria serbe dha miratimin paraprak në vitin 2019, por, e shqetësuar për humbjen e votave gjatë protestave kundër Rio Tinto-s përpara zgjedhjeve të 2022-ës, e anuloi atë.

Nën presionin e Bashkimit Evropian, në të cilin Serbia aspiron të anëtarësohet, qeveria ndryshoi mendje në korrik, duke lejuar Rio Tinto të ringjallte projektin. Shumëkombëshja britaniko-australiane thotë se tashmë ka investuar rreth 600 milionë dollarë për të blerë tokën, për të hapur 500 gropa kërkimore, për të kryer studime dhe për të bërë donacione për klubin lokal të futbollit dhe entitete të tjera.

Ministrja e minierave të Serbisë, Dubravka Djedovic Handanovic, tha se minierat ndoshta nuk do të fillonin për dy vjet të tjera, por pasi të ndodhë, litiumi nga Lugina e Jadarit do t’i lejonte Serbisë të prodhonte bateri dhe makina elektrike, duke hapur rreth 20,000 vende pune.

Një raport i Qendrës së Hagës për Studime Strategjike vlerëson se nëse do të arrijë objektivin e saj për neutralitetin e karbonit deri në vitin 2050, Evropës do t’i duhet 60 herë më shumë litium deri në atë vit sesa ajo që importoi në vitin 2020 nga Kina dhe gjetkë.

Michael Schmidt, një ekspert i litiumit në Institutin Federal të Gjeoshkencave dhe Burimeve Natyrore të Gjermanisë, tha se Evropa mund të jetë në gjendje të arrijë objektivat e saj pa furnizime nga Serbia. Por, tha ai, “projekti serb është një nga më të mëdhenjtë dhe kjo është arsyeja pse është kaq domethënës”.

Suksesi i projekteve në fund të fundit varet nga çmimi i litiumit në tregun global dhe nëse kompani si Rio Tinto mund të rikuperojnë investimet e tyre. Çmimi ka rënë gjatë 18 muajve të fundit pasi kërkesa kineze është dobësuar dhe prodhimi i saj është rritur.

Miniera e propozuar në Serbi jo vetëm që ka provokuar zemërim mes fermerëve, aktivistëve mjedisorë dhe qytetarëve të thjeshtë, por gjithashtu është kthyer në një fushë beteje ndërmjetëse në përpjekjet e Perëndimit për të nxjerrë vendin nga orbitat e Rusisë, aleatit të saj tradicional dhe Kinës.

Geoffrey R. Pyatt, ndihmës sekretari amerikan i shtetit për burimet energjetike, javën e kaluar përshëndeti projektin serb të litiumit në mediat sociale si “një mundësi për të kontribuar në tranzicionin e gjelbër brenda dhe jashtë vendit”.

Për ata që e shohin Serbinë si një partner për Shtetet e Bashkuara dhe Evropën dhe jo si një ngacmues rajonal të lidhur me Moskën dhe autoritar, mbështetja e zotit Vuçiç për Rio Tinto, së bashku me pëlqimin e tij për shitjen e fshehtë të armëve serbe në Ukrainë , është dëshmi serioze në lidhje me shkëputjen nga Rusia.

Rusia ka mbështetje të fortë mes nacionalistëve serbë të linjës së ashpër dhe disa diplomatë dhe analistë thonë se Moska ka nxitur trazirat mbi minierën. Zoti Vuçiç, megjithatë, ka thënë se Moska i tha atij se Perëndimi po orkestron protestat sepse dëshiron ta rrëzojë atë.

“Për fat të keq, ajo është bërë një luftë politike, një betejë e madhe politike”, tha ministrja e minierave, znj. Djedovic Handanovic.

Në mesin e atyre që morën pjesë në demonstratat e fundit mbarëkombëtare kundër Rio Tintos, kanë qenë udhëheqës të Patrullës Popullore, një grup ultranacionalist i lidhur me Moskën. Llogaritë e mediave sociale të njohura për përhapjen e dezinformatave ruse kanë qenë aktive në promovimin e historive horror rreth minierës së planifikuar të litiumit.

Por të majtët dhe pro-evropianët e mesit i janë bashkuar gjithashtu protestave, duke brohoritur kundër një projekti që është kthyer në një rrufe për ankesa të ndryshme kundër qeverisë.

“Ai e shiti Kosovën, por nuk do të na heqë ujin e pastër”, shkruhej në një tabelë që denonconte zotin Vuçiç, e mbajtur nga Angela Rojovic, 25 vjeç, në një protestë të fundit në Beograd. Ajo tha se presidenti nuk kishte bërë mjaftueshëm për të mbrojtur interesat e serbëve që jetojnë kryesisht në Kosovën shqiptare etnike.

Dhe ajo tha se zoti Vuçiç po sakrifikonte mjedisin e Serbisë për t’i shërbyer qëllimeve klimatike të Evropës. “Nuk kam nevojë për makina të gjelbra,” tha ajo. “Kam nevojë për mollë jeshile dhe bar jeshil.”

Në Gornje Nedeljice, një fshat i Luginës së Jadarit që ndodhet në majë të depozitës më të madhe të njohur në Evropë të litiumit të cilësisë së lartë, projekti ka tjetërsuar bazën e qëndrueshme rurale të zotit Vuçiç.

Dragan Karajçiç, kreu i qarkut për një grup vendbanimesh të vogla rreth minierës së propozuar, tha se ai ishte një anëtar i partisë qeverisëse të zotit Vuçiç, por ende iu bashkua një grupi protestues lokal armiqësor ndaj Rio Tinto dhe qeverisë.

“Ne nuk po përpiqemi të rrëzojmë qeverinë,” tha ai. “Qeveria po e bën vetë këtë.”

Të etur për të hapur minierat, kancelari Olaf Scholz i Gjermanisë dhe drejtuesit e Mercedes Benz, i cili ka plane të mëdha automjetesh elektrike, vizituan Beogradin muajin e kaluar për të duartrokitur projektin Rio Tinto. Roli i Gjermanisë, megjithatë, ka përforcuar vetëm kundërshtimin.

Z. Karajcic, kreu i qarkut, tha se ishte i indinjuar nga garancitë gjermane se miniera do të ishte e sigurt, duke kujtuar mizoritë naziste në një qytet aty pranë në vitin 1941 që gjermanët kishin premtuar se do të liheshin të padëmtuara.

Ai tha se stërgjyshi i tij luftoi aty pranë kundër trupave austriake gjatë Luftës së Parë Botërore. “Ai luftoi për të mbajtur tokën tonë dhe tani unë supozohet t’ia jap Rio Tintos. Në asnjë mënyrë”, tha ai. “Ka shumë gjak të keq në këto kodra.”