Nga: Irakli Koçollari

Këto ditë kanë tërhequr vëmendjen debatet e shumta për vizitën e kryeministrit shqiptar në Athinë dhe për më tepër reagimet e shkaktuara nga dy shkrime në rrjetet sociale më datat 14 maj dhe një artikull me titull “Mos ma prek Bubulinën”, botuar në gazetën Dita e datës 16 maj 2024, prej A. Vehbiut.

Duhet thënë që në fillim se studiuesit e thelluar dhe të profilizuar të historisë arrijnë të dallojnë shkrimin që mban erën e mykut të dokumenteve arkivave, në raport me shkrimet e ndonjë gazetari që pleks brenda politikë, publicistikë, histori, sociologji, saktësi, por edhe pasaktësi të dukshme shkencore.

Duke hyrë menjëherë në përmbajtjen e artikullit, me duhet të them se – në pamje të parë duket se autori pajtohet me qëndrimet, deklarimet dhe vizitën e kryeministrit shqiptar në Athinë, por në thelb e tërë retorika e tij mbart dhe turfullon qëndrime kundër tij, kundër disa të vërtetave që lidhen me historinë e popullsisë arvanite, me kujtesën dhe vlerësimet historike për ta si bartës të rëndësishëm të historisë së Greqisë, si dhe të drejtat apo detyrimet legjitime që ka çdo qytetar i Evropës demokratike, për më tepër institucionet shtetërore në mbrojtje të vlerave dhe pasurive historike, kulturore, gjuhësore, etj., ndaj kësaj materieje të rëndësishme.

Duke iu drejtuar publikut të interesuar, që ka reaguar ndaj shkrimit të autorit, A. Vehbiu, duke iu kundërvënë dhe përjashtuar tërësisht qëndrimet e tyre, me tonë përçmuese, ai shkruan:

… më shqetëson mbizotërimi në mendjet e njerëzve të interesuar për historinë dhe identitetin, i një narrative në mos të shpikur, të paktën krejt të vjetruar, që nuk i përgjigjet më narrativës historiografike moderne dhe gjithçkaje që kemi mësuar si njërës këto dy shekuj!

Do të më duhet të sqaroj që në krye të herës se dekadat e fundit është bërë e modës nga shumë syresh që duan të shfaqen si avangardë, dominantë, teoricienë modernë apo afashinantë, të përdorin për të tjerët termat “i vjetruar”, “i dalë kohe”, “jashtë mode” etj. Ndërsa për veten e tyre, që të prezantohen si bashkëkohorë, superiorë në metodologji apo në deklarimet e tyre dhe, për të na thënë kështu se ata janë mëndjellinjtë “modernë”, përdorin shpesh termat “metodologjitë moderne”, “instrumente moderne”, “prurje moderne”, pa na treguar në asnjë rast se cila është përmbajtja dhe filozofia e praktikave, metodologjia dhe mjeteve moderne që ata deklarojnë e predikojnë?!

Sigurisht, kjo është një lloj përpjekje që përdoret nga disa syresh, të cilët kur veshin një kostum firmato apo përdor vend e pa vend fjalën “modern”, “metoda moderne”, “narrativa historiografike moderne”, pa treguar asgjë rreth tyre, kujtojnë se vërtet ata janë për sytë e botës modernë.

Nuk i bën as përdorimi i termit “modern” dhe as vetëdeklarimet se janë të tillë, individët modernë të kohës!

Por, le të hyjmë më konkretisht në thelbin e të thënave dhe të nënkuptuarave të artikullshkruesit.

Luftë fetare apo luftë për liri e pavarësi?

Duke iu referuar dy shkrimeve të Vehbiut, autori i tyre përpiqet të na sqarojë se ç’ishin arvanitët në Greqi në vitet e revolucionit për pavarësi, në ndonjë rast edhe përballë reparteve shqiptare të mobilizuar nga Perandoria Osmane. Për të ilustruar sa sipër, autori na sjell si ngjarje luftimet mes kryengritësve arvanitë me këto reparte shqiptarësh në vitet e revolucionit për pavarësinë e Greqisë. Ndër të tjera autori deklaron se:

Shumë shqiptarë myslimanë (por edhe katolikë) u dërguan nga Perandoria Osmane të luftojnë kundër kryengritësve grekë.

Për të qenë korrektë me dokumentacionin historik dhe bashkë me to referuar në provat dhe dëshmitë arkivore, duhet të sqarojmë se kundër reparteve kryengritëse greke dhe arvanite, në territoret e kontinentale dhe ato ishullore helenike, gjatë betejave për pavarësi në fronte nuk u dërguan vetëm shqiptarë myslimanë dhe katolikë, por edhe ortodoksë, madje për dijeninë e autorit edhe reparte greke të pashallëqeve të tjera, reparte arabe, gjer te formacionet nga Egjipti i largët.

Për të sqaruar edhe më tej shkruesin rreth praktikave militare që aplikonte Perandoria Osmane, në raste “rebelimesh”, pra kryengritjesh, kjo e fundit dërgonte në të shumtën e herës, kundër tyre, reparte të mobilizuara nga pashallëqet fqinjë. Ky ishte një detyrim ligjor i padiskutueshëm për të gjithë pashallëqet nën hegjemoninë osmane.

Kështu, në ngjarjet e atyre kohëve, më 1797, kundër pashait të rebeluar boshnjak, Osman Pasvanoglut, u përdorën reparte të ardhur nga Stambolli, por edhe bullgare e serbe, shqiptarë dhe grekë të pashallëqeve fqinje.

Kundër Karamahmut Pashas u përdorën trupa osmane të ardhur nga Anadolli, por edhe malazezë, serbë, boshnjakë dhe reparte të tjera të ardhura nga pashallëqet fqinje.

Nëse duhet ndonjë sqarim i mëtejmë, do të duhet të themi se këto praktika Perandoria Osmane i trashëgoi prej Perandorisë Bizantine, madje jo vetëm këto, por edhe mjaft forma të tjera të organizmit dhe mobilizimit të saj ushtarak.

I thamë të gjithë sa sipër për të sqaruar se shqiptarët nuk ishin një rast dhe racë e veçantë që u përdorën si kërbaç kundër të tjerëve, kundër grekëve dhe arvanitëve, siç përpiqet t’i paraqesë autori. Pra, luftimet kryheshin nga repartet perandorake osmane – kundër të gjithë “të rebeluarve”, qofshin këta kristianë ortodoksë apo edhe myslimanë. Ajo që thotë Vebiu se “tek shqiptari mysliman, arvanitët kryengritës shihnin përgjithësisht armikun mysliman, jo vëllain e gjuhës dhe të gjakut”, është një gabim që nuk i përgjigjet aspak realiteteve historike të kohës. Me këtë pohim, as më pak as më shumë, ai përpiqet të paraqesë luftën e popullit grek për pavarësi si një luftë fetare! Çka është e papranueshme sa për historiografinë greke, autorët e shumtë evropianë që shkruan për të, aq edhe me të vërtetat historike.

Ali Oasha, djepi që përkundi kurajën e rebelimit për pavarësi

Nëse ishte kështu, siç deklaron Vebiu, ç’mund të na thoshte ai vallë, për “rebelimin”, përpjekjet për shkëputje dhe mëvetësi të një myslimani shqiptar që quhej Ali Pasha? Ky mysliman shqiptar ishte vetë një kryengritës i madh, madje i pari përpara se të ngriheshin arvanitët dhe grekët. Si e panë arvantët dhe grekët, pra Ali Pashën? Si një armik mysliman? Apo si një të rebeluar kundër Portës, si një kryengritës që kishte shpallur shkëputjen prej Perandorisë Osmane?

Të gjithë, shqiptarët dhe grekët, e identifikuan atë si një kryengritës, që tentonte të shkëputej prej zgjedhës osmane. Madje, vetë të krishterët grekë dhe truri i revolucionit grek, “Filiqi Eteria”, kërkoi mbështetjen e Ali Pashës në luftën dhe betejat që do të fillonin për shkëputje dhe liri, pasi e shikonin atë jo si “mysliman”, por si një fuqi kryengritëse antiosmane. Ishte Ali Pasha që jo vetëm lejoi aktivitetin klandestin të “Shoqërisë së Miqve”, por edhe i vetmi që u përpoq të lironte kreun e arrestuar të kësaj lëvizjeje, kristianin Riga Ferrera, nga burgu i Beogradit, ku mbahej i lidhur në zinxhirë. Në këtë luftë çlirimtare asnjëherë arvanitët nuk i panë shqiptarët, në disa raste në frontet përballë tyre, si myslimanë, por si reparte perandorake turke, “o turkos”.

Duhet të sqarojmë Vehbiun se vetë repartet kryengritëse të arvanitëve kishin në disa raste komandantë të njohur myslimanë. Kujtojmë me këtë rast se kapedani i njohur i kryengritjes në Peloponez ishte një mysliman, Ali Farmaqi, mik dhe vëllam i Ali Pashës.

Jo vetëm Perandoria Osmane, por edhe kryengritësit grekë dhe arvanitë e panë Ali Pashën mysliman, jo nga përkatësia fetare, por si “një të rebeluar të Portës së Lartë”, ashtu sikundër ishin parë edhe kryengritësit grekë dhe shqiptarë nga lëvizjet e tyre “rebeluese”, nga misioni dhe qëllimet e tyre politike, pra si të rebeluar, si kryengritës të betejave për liri. Por, a kishte raste dhe individë që shihnin luftëtarët nga përkatësia fetare? Po sigurisht që kishte, madje ka edhe sot e kësaj dite në kohët moderne të tillë syresh, por kjo nuk përbën thelbin e luftës dhe idealit të luftës për liri. Këtë gjë e ka sqaruar historiografia serioze e vendeve fqinje dhe më gjerë dhe nuk mbeti të bëjmë ne teorizime, të tjerrim ide diletanteske, të pabaza, madje cinike dhe antishkencore.

Do apo nuk do autori, duan apo nuk duan rrethe dhe klane radikale të mbushura me emocione nacionaliste, lëvizja e madhe për pavarësinë e popullit grek i ka rrënjët e saj tek Ali Pasha dhe lëvizjet e tij të qarta për shkëputje dhe mëvetësi. Ndikimi i revolucionit francez dhe pikëpamjet iluministe ishin faktorët e jashtëm që natyrisht ndikuan në tërë lëvizjet e popujve ballkanikë, për rebelim dhe shkëputje nga zgjedha shekullore osmane.

Sikur asgjë tjetër të mos u kish dhënë Ali Pasha grekëve dhe shqiptarëve, do të mjaftonte vetëm ajo – kuraja që ai u dha për t’u ngritur kundër zgjedhës shekullore osmane, kundër perandorisë që do të shembeshin në pak vite – shkruan Bartoldi.

Arvanitët – Bubulina, një realitet që se shuan dot askush

Në të dy shkrimet e autorit, Vehbiu përpiqet të zbehë dhe vetëm me dy fjalë të na mjegullojë statusin, historinë, rolin dhe kontributet e mëdha të popullsisë arvanite në Greqi. Ajo që të bën përshtypje, sa në shkrimin e parë edhe të dytë, është përpjekja e gjatë e tij për të bindur lexuesin nga pozicioni i një studiuesi pa të dytë, se arvanitët nuk kanë asnjë lidhje me shqiptarët, madje pohon ai:

Për grekët – këta heronj arvanitë janë njëherazi grekë, arvanitë dhe sidomos të krishterë ortodoksë!

Të tilla vlerësime nuk i gjen në asnjë nga studimet apo analizat e punuara nga historianë të njohur apo minorë të këtij subjekti. Për më tepër nuk ndodh dhe nuk dëgjon asnjëherë tek arvanitët të identifikohen qoftë edhe në komunikime të rëndomta me përkatësinë e tyre fetare! Ku i gjen Vehbiu deklarime të tilla?

Sigurisht, arvanitët janë shtetas grekë, janë qytetarë grekë, janë të besimit kristian, por askush nuk mund ta mohojë se ata janë me origjinë arbërore, të zbritur dhe të vendosur në ato anë të gadishullit dhe ishujve helenike në mugëtirat shekullore të mesjetës (të paktën nga shekulli XII dhe në vazhdim). Askush nuk mund të mohojë se sikundër kapedanët që udhëhoqën kryengritjet greke si Odisea Andruco, Miauli, Karaiskaqi, Krieziu, Kundurioti, Pangallos, Pllaputa, Papaflesha etj. ishin arvanitë, sikurse askush nuk mund të mohojë dot askush se Bubulina ishte arvanite e Hidrës, e konfirmuar edhe studiues dhe historianë grekë.

Edhe më tej, mes arvanitëve dhe shqiptarëve të sotëm ka dallime të ndikuara apo të imponuara nga shumë faktorë:

Gjeografikë – shkëputja dhe distancat e tyre nga atdheu amë, ruajti dhe konservoi tek ata elementë të botës arbërore mesjetare, të gjuhës, zakoneve, këngëve, elementëve të tjerë të jetës materiale dhe shpirtërore të krijuara në enklavat e tyre përgjatë rrugës së shekujve, të ndryshme nga dinamikat që pësoi popullsia arbërore në territoret e saj. Këtë fenomen dhe dallim, sikundër ato dialektore, zakonore etj., ne i gjejmë edhe mes krahinave shqiptare.

Historikë – arvanitët patën të tjera fate, ngjarje dhe evente historike në rrugët e tyre nëpër shekuj dhe të tjera përjetoi popullsia arbërore që qëndroi në trojet e saj, çka ndikuan në krijimin e veçantive të botës dhe profilit të tyre jetësor.

Ekonomikë – të tjera kushte ekonomike patën trojet arbërore nën Perandorinë Osmane gjer në fundin e shekullit të XIX dhe të tjera kushte patën enklavat ku jetonin dhe jetojnë arvanitët gjer në fillimet e shekullit të XIX, në shtetin grek.

Politike – të tjera politika zyrtare u ndoqën ndaj popullsisë greke prej Perandorisë Osmane për gjuhën dhe shkrimin e saj (ajo asnjëherë nuk i ndaloi apo pengoi të praktikohej dhe të shkruhej greqishtja) dhe të tjera pati popullsia arvanite prej administratës osmane.

Duhet t’i kujtoj artikullshkruesit se “kur mbërritën misionarët e parë gjermanë në territoret e Atikës dhe të Athinës së shpallur kryeqytet, ata gjetën aty një popullsi që nuk fliste greqisht, por vetëm shqip … prandaj, i sugjeruan perandorit gjerman që si ndërmarrje e parë në krijimin e institucioneve dhe të shtetit të ri grek, do të duhej të ishte hapja e shkollave të para në gjuhën greke, që popullsia të mësonte greqishten, që pastaj të punohej për ngritjen e institucioneve”!

Por, a gjen dot sot në Athinë, të flitet shqip?

Politikat, programet arsimore dhe ato kulturore kanë ndikuar dhe vazhdojnë të luajnë rol aktiv në asimilimin agresiv të pakicave etnike, atyre kulturore dhe gjuhësore, aq më tepër kur ndaj tyre ku nuk ka ndonjë vëmendje të veçantë për t’i ruajtur ato pasuri dhe vlerat identitare të tyre, sikundër rekomandojnë aktet ligjore dhe konventat evropiane.

Të gjitha këto arsye, por edhe faktorë të tjerë kohorë, propagandistikë, mediatikë etj., kanë ndikuar në proceset e asimilimit periodik të kësaj popullsie nga një dekadë në tjetrën.

Megjithatë, popullsia arvanite është e gjallë, vitale, e pranishme dhe aktive. Statistika të shpallura dhe të pashpallura për këtë popullsi flasin për një shifër përmbi tre milionë banorë dhe nga një vëzhgim i kryer në vitin 1987 nga përfaqësues të BE-së, evidentohet një numër përmbi 800 fshatrash e më shumë të banuar prej tyre.

Sigurisht, mes nesh dhe arvanitëve dallimet janë objektive dhe të natyrshme. Unë i kam gjetur plakat arvanite, në vitet 1980, 1990, me gjuhën e tyre shqipe në komunikim, në sjellje dhe pothuaj në tërë botën shtëpiake, gati identike me ato të gjyshes time. Ka shumë prej tyre kanë një shqipe shumë më të pastër, sa herë e herë mahnitesh.

Por, askush nuk mund të mohojë ekzistencën e asaj popullsie që identifikohet dukshëm me tipare, gjuhë, kulturë, këngë e valle, tradita dhe histori të ndryshme nga grekët, por edhe me elementë të përbashkët me ta.

Arvanitët jetojnë aty! Ata janë një realitet human dhe historik. Duan apo nuk duan syresh këtej apo andej kufirit, të vërtetat e pakontestueshme i thonë arvanitët vetë, kontributet dhe gjurmët që ata krijuan, krijojnë dhe lanë nëpër histori; i thonë realitet e prekshme, por i thonë edhe dokumentet e pafund arkivore, botimet e hershme dhe të reja për ta.

Arvanitët nëpër kronikat historike dhe vëmëndja shqiptare mbi ta

Ajo që të habit me artikullshkruesin është shqetësimi që Vehmiu reflekton kur ne prekim çështjen arvanite, historinë e tyre dhe heronjtë arvanitë!

E vërteta është, zoti Vehbiu, se ne shqiptarët jemi deficitarë dhe për pasojë borxhlinj të mëdhenj në njohjen e historisë së tyre, arvanitëve, të kësaj pjese vitale të trungut tonë arbëror, të shpërngulur gjatë shekujve në hapësirat helenike. Janë fare të pakta, një apo dy botime të vetme, nga autorë shqiptarë për publikun shqiptar rreth arvanitëve.

Në këto rrethana, zoti Vehbiu duhet të ishte shqetësuar pikërisht për këtë mungesën e pajustifikueshme të shkrimeve kushtuar kësaj pjese të popullsisë të trungut historik arbëror, që ndriçon nëpër shekuj këto anë të Ballkanit. Në fakt, Vehbiu shqetësohet për të kundërtën, se përse shkruhet për ta!

Për dijeninë e Vehbiut dhe të të tjerëve, duhet të sqaroj se atë që nuk e kemi bërë ne shqiptarët për arvanitët, e kanë bërë më mirë nga ne: historianët bizantinë, Halkokondili, Kantakuzeni, Akropoliti, Ataliati, Komnena, Paleologët, Sfrantzes etj.; e kanë bërë kronikat e mahnitshme të shekujve të XIV, “Kronika e Tokovos” dhe “Kronika e Janinës” (“E murgjëve Prokël dhe Komnen”), të cilat flasin dhe identifikojnë fare qartë kohen e emigrimeve masive të tyre, vendet e ngulmimeve të shqiptarëve (arvanitëve) në territoret helenike, duke i identifikuar ata qartazi “Allvani = shqiptarë”.

Duke filluar nga shekulli XII dhe gjer në shekullin XVIII, historinë e kanë bërë vetë arvanitët, kryengritjet dhe betejat e tyre të vazhdueshme, kapedanët dhe kapostratiotët “albanezi” mbushin kronikat veneciane dhe ato të Mbretërisë së Napolit me një dokumentacion të pafund, mijëra dhe qindra-mijëra fashikujsh dhe dosarësh. Ato kanë një pasuri të paimagjinueshme, pothuaj tërësisht të panjohur nga historiografia për këtë racë të pamposhtur nëpër shekuj.

Dhe, çuditërisht, Vehbiu na predikon të heshtim për këtë pasuri të paimagjinueshme humane dhe historike të popullit tonë, të identifikuar si të tillë nëpër shekuj. Ky dokumentacion dhe kronika historike na bëjnë me dije për luftëtarë të shquar, nga radhët e kësaj mërgate që pas largimit nga territoret helenike u dalluan në frontet e betejave nëpër Greqi, Itali, Francë, Gjermani dhe nëpër Evropë në tërësi. Komandantë dhe stratiotë të famshëm, si Buat, Shpatajt, Buziqët, Bohali, Kladha, Meksi, Blesi, Këmbëthekra, Gjerbësi, Peta, Kriekuqi etj., mbushin kronika të pafund ngjarjesh dhe heroizmash që ne ende nuk i kemi bërë prezent si pjesë e rëndësishme e historisë tonë. Ata prezantohen fare qartë ne dokumentacion arkivor latin dhe në botimet prej dhjetëra volumesh të Marino Sanudos si “Albanezi”.

Edhe në periudhat e mëvonshme, duke filluar nga fundi i shekullit XVIII, një numër i madh studiuesish, diplomatësh, ushtarakësh dhe albanologësh që udhëtuan në pashallëkun e Janinës dhe territoret helenike sollën një informacion të bollshëm për arvanitët dhe kontributet e tyre. Ata u habitën me praninë numeroze të tyre, fuqinë, karakterin dhe shpirtin luftarak në vitet e revolucionit për pavarësinë e Greqisë. Konsulli anglez William Martin Leak, konsulli francez François Pouqueville, Hobhausi, Smart Hughes, Henry Holland, Flobert, Mejer dhe shumë të tjerë sollën këto dekada informacione të shumta për këtë popullsi të vendosur në Korinthi, Argolidhë, Beoti, Atikë, Eube, dhe të identifikuar qartësisht prej tyre si “Albanians”, “Albanezi” etj. Por, edhe në dekadat e shekullit të kaluar dhe këtë shekull, studiues dhe historianë seriozë grekë, evropianë dhe mes tyre arvanitë, kanë shkruar dhe vazhdojnë të shkruajnë për arvanitët, origjinën arbërore të tyre, kontributet dhe personalitetet që ata i dhuruan Greqisë e më gjerë, të tillë qenë Kostandin Satha, Lambrinidhi, Ilia Ikonomopulos, Kostas Biris, Aristidh Kolas etj.