Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

I. Kosova shtet në kërkim të vetvetes

Kosova përfaqëson një nga rastet më të veçanta në historinë moderne të shtetformimit. E krijuar si rezultat i një ndërhyrjeje ushtarake ndërkombëtare dhe më pas e administruar nga një mision civil ndërkombëtar, Kosova kaloi në statusin e pavarësisë de jure pa arritur të ushtrojë plotësisht sovranitetin e saj de facto, as në planin e brendshëm dhe as në atë ndërkombëtar. Ky pozicion i ndërmjetëm, në literaturën e së drejtës dhe marrëdhënieve ndërkombëtare, karakterizohet si një formë e “sovranitetit të zbehur” (attenuated or limited sovereignty) – një realitet që ndodhet mes protektoratit dhe shtetësisë së plotë.

II. Nga administrimi ndërkombëtar te pavarësia e kufizuar

1. Ndërhyrja Humanitare dhe Instalimi i Administratës Ndërkombëtare (1999–2008)

Pas ndërhyrjes së NATO-s në qershor të vitit 1999, Kosova u vendos nën një regjim të posaçëm sipas Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Edhe pse formalisht garantonte sovranitetin e Jugosllavisë (më vonë Serbisë), kjo rezolutë realisht e vendoste Kosovën nën një administrim ndërkombëtar të administruar nga UNMIK-u, i cili ushtronte autoritet legjislativ, gjyqësor dhe ekzekutiv.

Në rastin e miratimit të një ligji për përdorimin e flamurit kombëtar shqiptar në institucionet publike, Përfaqësuesi Special i Sekretarit të Përgjithshëm (SRSG) e ktheu vendimin, duke kërkuar përdorimin e një simboli neutral – një ilustrim konkret i kufizimeve të sovranitetit të brendshëm.

2. Shtetësia e kufizuar në përfaqësimin ndërkombëtar

Në garat sportive ndërkombëtare dhe përfaqësimin diplomatik, Kosova nuk vepronte si subjekt i pavarur. Përfaqësimi ndërkombëtar kryhej përmes UNMIK-ut, përfshirë raportimet në OKB dhe përfaqësimin në takime shumëpalëshe.

III. Shpallja e pavarësisë dhe mbikëqyrja ndërkombëtare (2008 – 2012)

1. Plani i Ahtisaarit dhe Vendosja e Zyrës Ndërkombëtare Civile (ICO)

Më 17 shkurt 2008, Kuvendi i Kosovës shpalli pavarësinë në përputhje me Planin Gjithëpërfshirës të Ahtisaarit, i cili parashihte një pavarësi të mbikëqyrur ndërkombëtarisht. Përmes ICO-së, bashkësia ndërkombëtare mbajti të drejtën për të ndërhyrë në legjislacion dhe për të shkarkuar zyrtarë publikë.

Në vitin 2010, ICO ndërhyri për të bllokuar një ligj mbi pronësinë komunale, pasi ai binte ndesh me dispozitat e planit Ahtisaari, duke imponuar rishikimin e tij nga Kuvendi.

2. EULEX dhe drejtësia e dyfishtë

Misioni i BE-së për Sundimin e Ligjit (EULEX), edhe pas shpalljes së pavarësisë, mbajti kompetenca të konsiderueshme në drejtësi, veçanërisht në fushën e drejtësisë tranzicionale, luftës kundër korrupsionit dhe krimeve të luftës.

Rasti i ngritjes së aktakuzës ndaj ish-krerëve të UÇK-së nga Dhomat e Specializuara në Hagë nënkupton tejkalim të sovranitetit të brendshëm nga drejtësia ndërkombëtare.

IV. Pavarësia de jure, por sovranitet i zbehur – brendshëm dhe ndërkombëtarisht

1. Sovranitet i kufizuar në planin e brendshëm

Komunat me shumicë serbe dhe Asociacioni i Komunave Serbe: Serbia vazhdon të ushtrojë ndikim në veri të Kosovës përmes strukturave paralele në drejtësi, polici, arsim dhe shëndetësi. Marrëveshja e Brukselit (2013) detyroi Kosovën të krijojë një Asociacion të Komunave me shumicë serbe – një trup i cilësuar si jokushtetues nga Gjykata Kushtetuese, por që vazhdon të promovohet nga BE.

2. Fragmentimi i shtetësisë në arenën ndërkombëtare

GJND, 2010: Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë deklaroi se shpallja e pavarësisë nuk shkelte të drejtën ndërkombëtare, por nuk e njohu Kosovën si shtet, duke lënë hapësirë për interpretime të ndryshme nga shtetet anëtare të OKB-së.

Refuzimi në organizata ndërkombëtare: Kosova dështoi të anëtarësohej në UNESCO (2015) për shkak të mungesës së kuorumit. Aplikimi për anëtarësim në Këshillin e Evropës (2023) u pezullua për shkak të moszbatimit të marrëveshjeve me Serbinë dhe kundërshtimeve të brendshme në BE.

V. Krahasime ndërkombëtare: Kur shtetet janë, por nuk janë plotësisht

1. Bosnja dhe Hercegovina:Edhe pse shtet i pavarur, mbetet nën autoritetin e Përfaqësuesit të Lartë që ka të drejtë të rrëzojë ligje dhe të shkarkojë zyrtarë – një rast paralel me ndërhyrjen e ICO-së në Kosovë.

2. Timori Lindor: Pas administrimit nga OKB-ja (1999–2002), shpalli pavarësinë dhe u pranua menjëherë në OKB – ndryshe nga Kosova që mbetet jashtë saj për shkak të kontesteve politike ndërkombëtare.

3. Palestina: Ka njohje të gjera dhe status të shtetit vëzhgues në OKB, por nuk gëzon sovranitet efektiv territorial – një situatë që ngjason me kufizimet që përjeton Kosova.

VI. Ndërtimi i shtetit ndermjet realitetit dhe simbolikës

Kosova, ndonëse shtet de jure, funksionon me një sovranitet të kufizuar, për shkak të: Administrimit të gjatë ndërkombëtar, që ka krijuar varësi institucionale; Njohjes së fragmentuar ndërkombëtare; Strukturave paralele serbe në veri; Pranisë së vazhdueshme të EULEX dhe ndikimit të fortë të faktorit ndërkombëtar në vendimmarrje.

VII. Rekomandime strategjike: Nga sovraniteti i zbehur në sovranitet të plotë

Rirreshtim strategjik me SHBA-në dhe BE-në, për të përforcuar mbështetjen për integrim ndërkombëtar dhe anëtarësim në organizata kyçe.

Zbatim selektiv dhe në përputhje me Kushtetutën i marrëveshjeve me Serbinë, veçanërisht rreth Asociacionit të Komunave Serbe.

Reforma të thella institucionale, me fokus në drejtësi, siguri dhe administratë, për të fuqizuar sovranitetin funksional.

Diplomaci aktive dhe inteligjente, për të siguruar njohje të reja dhe për të kundërshtuar çnjohjet në forume ndërkombëtare.

Në këtë fazë të ndjeshme të zhvillimit të shtetit, Kosova ka nevojë për një strategji të qartë dhe përkushtim institucional që të kalojë nga statusi i një shteti me sovranitet të zbehur, në një shtet me sovranitet të plotë e të konsoliduar, si në aspektin e brendshëm, ashtu edhe në atë ndërkombëtar.