Një gazetare amerikane që e takoi Isa Boletinin pak kohë para shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, sjell një korrespondencë interesante mbi bëmat dhe karakterin e shqiptarit më të madh pas Skënderbeut dhe luftëtarit më trim, më të ndershëm, më fisnik e më të famshëm të Ballkanit.

Armand Plaka

Ndër më të famshmet rrëfime për Isa Boletinin janë ato të diplomatit e shkrimtarit anglez, Aubrey Herbert, i cili e takoi legjendën e shqiptarëve në vitin 1912 në Mitrovicë e pas një viti në Londër, duke e përjetësuar për karakterin e virtytet që përfaqësonte, në kapitujt e ditarit të tij “Ben Kendim” (shih: Au- brey Herbert: Ben Kendim, a Record of Eastern Travel – London: Hutchinson & Co, 1924, fq. 198-213).

Por, vitet e fundit, publiku shqiptar ka mundur të njohë, falë kontributeve individuale të të pasionuarve të historisë më shumë, sesa “zbulimeve” të vetë historianëve profesionistë, disa intervista të dhëna nga Isa Boletini në vitet 1908-1913, për mediat ndërkombëtare, e madje edhe ato ruse (shih: Intervistë e Isa Boletinit për gazetën ruse “Birzevijih Vjedomosti” – 20 korrik 1912, gazeta Telegrafi, 13.06.2014). Është pikërisht kjo periudha kur emri i tij ishte bërë tashmë një legjendë e vërtetë e motiv për të lëvizur shumë larg redaksive e për ta takuar, për shumë gazetarë e korrespondentë, ndërsa Shqipëria po konsumonte formalisht ditët e saj të fundit nën pushtetin e Portës së Lartë. Ishte koha kur zienin kryengritjet e shqiptarëve për pavarësi e ishte pjekur gjithashtu një frymë e qartë kombëtariste e ndërgjegjësim mbarëpopullor, për të arritur objektivat e përbashkët.

Bota po i njihte tashmë shqiptarët më nga afër me të gjitha vlerat e defektet e tyre, dhe aty ku mundej shtypi po bëhej edhe reklamues i synimeve të tyre të drejta e të kahershme, duke i kaluar kësisoj kufijtë e kontinenteve e çarë oqeanet.

Në këtë kuadër, vjen edhe një korrespondencë speciale, që unë e hasa fillimisht në arkivin e një gazete amerikane (shih: Fighting the Turks – “Monsieur” Issa, Albanian Hero, Type of Warrior That Threatens Ottoman Empire – The Sunday Oregonian, Portland, USA, 27 tetor 1912, fq. 6), të tetorit 1912, e më pas të riprodhuar në një distancë të vogël kohore, edhe në dy gazeta të tjera: njëra australiane e tjetra neozelandeze (shih: An Albanian Brigand – The Mercury, Australi, e shtunë 14 dhjetor 1912, fq. 9 dhe gazeta Press, Zelandë e Re, 23 nëntor 1912, fq. 12).

Përmbajtja e tyre, që rezulton të botohet kësisoj për herë të parë për publikun shqiptar, është një risi më vete, sepse na dëshmon se deri ku kishte shkuar interesi publik ndërkombëtar për trajtimin e çështjes shqiptare në terma gjeografikë dhe, nga ana tjetër, na rrëfen një profil disi “më ndryshe” të Isa Boletinit, të cilin edhe vetë gazetarja amerikane, qysh në krye të herës e cilëson gjithsesi si: “… heroi më i madh shqiptar qysh prej Skënderbeut, në shekullin e pesëmbëdhjetë. Ai është më trimi, më i ndershmi, më fisniku, më i ashpri dhe më i famshmi i luftëtarëve ballkanas”.

Materiali i mëposhtëm është sjellë i përkthyer i plotë nga gazeta amerikane në fjalë, ku gjendet edhe një foto vërtet sa interesante aq edhe e padokumentuar më parë e Isa Boletinit, veshur me kostum toskë, gjë e cila në fakt mund të ngrejë edhe shumë pikëpyetje. Ndërkohë që varianti neozelandez e ai australian (ku nuk gjenden në foto) janë përcjellë thuajse të njëjtë në përmbajtje, me disa ndryshime të vogla e të pakonsiderueshme, siç janë për shembull përllogaritja e vlerave të dhuruara nga sulltani, Isa Boletinit, nga dollarë amerikanë, në paundë britanikë, për t’iu përshtatur sigurisht lexuesit përkatës.

Interesante është gjithashtu përqasja e autores së shkrimit, e cila megjithëse i vë në dukje personazhit të saj shumë karakteristika pozitive, shkon më thellë e sjell detaje mbi jetën e tij personale që ndoshta nuk hasen nëpër intervista, rrëfime apo materiale të tjera dokumentare, pavarësisht se anekdotat për Boletinin, dihet se kanë qenë një material i mirë dhe i pasur për shumë platforma të asaj kohe. Kështu, për shembull, ndërsa e cilëson si një njeri me shumë humor, ajo vë në dukje sqimën, sipas saj, të tepruar, por të justifikueshme të liderit të madh të shqiptarëve. Po ashtu, ajo aludon edhe për një arsye dytësore që e çoi në vitin 1904, Isa Boletinin dhe çetën e tij, të vriste konsullin rus në Mitrovicë, për të cilin historia ka dhënë sigurisht versionet që tashmë dihen nga të gjithë, e që lidheshin me rolin e tij tërësisht negativ për fatet e shqiptarëve në Kosovë.

Po ashtu, një informacion për t’u marrë në konsideratë është edhe prania e një anëtari serb të shqiptarizuar në radhët e çetës së Boletinit, që kishte dhunti prej rapsodi. Shoqëruar kjo me “fiksimin” e Isa Boletinit për t’u paraqitur si “zotni” apo “Monsieur”, e bën kontributin e panjohur deri më tani për shqiptarët, të gazetares amerikane, Bertha Spencer, të gëzojë pra disa vlera të veçanta. Sidomos shumë mbresëlënës, rezulton parashikimi i saj mbi fundin e një heroi të tillë, ndërsa e mbyll artikullin me fjalët: “Një njeri i tillë, nuk mund të ketë një karrierë të zakonshme. Ai është i destinuar të vdesë në trekëmbësh ose në betejë”.

Sidoqoftë, leximi i plotë i korrespondencës në fjalë, sjellë tashmë më shumë se 100 vite pas botimit në origjinal, na zbulon shumë më tepër rreth figurës së Isa Boletinit, siç e kemi dhe siç nuk e kemi njohur kurrë më parë.

***

“Monsieur” Isa, heroi shqiptar që kërcënon Perandorinë Otomane

Bertha Spencer

Stamboll, 27 tetor 1912 – (Korrespondencë speciale) – “Monsieur” Issa de Boletini është shumë i gëzuar. Më në fund ka një shans për t’u hakmarrë ndaj armiqve të tij të moçëm, turqve. Ka një dobësi për vdekjen, plaçkitjet, kalorësinë, humorin dhe që të thirret “Monsieur”: përballja në fushë të mejdanit me turqit, ka përmbushur një ambicie të moçme të Isës. Për një kohë të gjatë i ka rindërtuar me gurë stralli kullat e tij të goditura shpesh nga plumbat dhe ka mprehur shpatën për betejën finale mbi turqit.

“Monsieur” Isa është heroi më i madh shqiptar qysh prej Skënderbeut, në shekullin e pesëmbëdhjetë. Ai është më trimi, më i ndershmi, më fisniku, më i ashpri, dhe më i famshmi i luftëtarëve ballkanas. Dhe, ai e di këtë.

Kur lindi në një mëngjes të ftohtë marsi të vitit 1870, e ëma e tij i kishte thënë se ai do të jetonte në gjak, por do të vdiste në paqe. Dhe, në moshën trevjeçare, Isa i shëndetshëm u gjend duke luajtur rreth gjakut të një shqiptari të vrarë nga hajdutët, që e kishin lënë atë në rrugë. Me këtë ia nis tregimit të tij Isa.

Shpërthimi i parë politik i Isës ishte hakmarrja e tij ndaj konsullit rus, Sçerbina. Kjo ndodhi nëntë vjet më parë. Isa po ngrinte furtunën në zemrat e burrave dhe grave të Mitrovicës; dhe ishte veçanërisht i zemëruar për shkak të vajzës zeshkane me emrin Lime, që shërbente në shtëpinë e konsullit. Isa kërcënoi Mitrovicën. Atje, Qamil Pasha kishte 12 batalione – rreth 700 burra – ndërsa Isa kishte 1500. Megjithatë, ai kërcënoi se do ta sulmonte qytetin. Kur Sçerbina dëgjoi se Isa po fliste shumë dhe po kërcënonte se do ta rrëmbente shërbëtoren e tij, i kërkoi Qamilit të kthente artilerinë e tij në drejtim të kodrave ku qëndronte Isa. Predha e parë kaloi për pak mbi kokën e vëllait të tij prej gjaku, Burhanit. Isa pa aty t’i afrohej shansi i vet. Ai i kujtoi vëllait të Burhanit se shqiptarët e mirë nuk i harrojnë plagët. Vëllai shkoi poshtë në Mitrovicë. Përdori aftësi për ta zënë në pritë Sçerbinën. Dhe e qëlloi atë në kokë.

Më pas, Mr. Isa fitoi famë e madhështi, e Abdul Hamiti, duke mos i gjetur forcës asnjë ilaç, u përpoq me metodën e tij të zakonshme: ryshfetin. E ftoi Isën në Yildez. E quajti atë me përkëdheli “Monsieur” dhe i ofroi 14 000 dollarë në muaj dhe një harem për të jetuar si një “mysliman i mirë” në Stamboll. Isa i refuzoi 14 000 dollarët dhe madje edhe haremin. “Unë merrja frymë nëpër qyte- te”, tha ai. Abduli i lidhi atij një pension dhe e dërgoi mbrapsht për në shtëpi.

Rrugës për në Mitrovicë, Isa, duke mbajtur 12 000 dollarë kesh me vete – një shumë kjo e paparë deri më atëherë në Shqipërinë e Veriut si ryshfet – u sulmua nga shtatë grekë. Shoku i tij i vetëm u qëllua për vdekje. Isa arriti të shpëtonte. Grekët e ndoqën. Isa gjeti një hon të thellë dhe u struk aty pas një shkëmbi. E qëlloi grekun e parë që i doli përpara dhe e la të vdekur në vend. Të tjerët pas tij ia mbathën me nxitim. Isa qëlloi edhe një grek tjetër, duke e lënë të vdekur dhe plagosi një të tretë, ndërsa të katërtin e qëlloi në sy. Ata që mbijetuan, ia mbathën me të katra. Isa u kthye shëndosh e mirë në vendlindje, me 12 000 dollarët dhe trofe të çmuara me vete – si revolver, shpata dhe një karro greke.

Ai e ndau mallin e tij në mënyrë bujare me shokët e vet, gjithçka kishte: 12 000 dollarët, revolverët dhe karron greke. Isa ishte betuar në Stamboll se do ta donte Abdul Hamitin, dhe e mbajti premtimin e tij. Ai e mbajti atë duke u shpallur luftë xhonturqve. Ky ishte edhe shkaku i kryengritjeve shqiptare të vitit 1910 dhe 1912. Kur në prill 1910, Shefqet Pasha me 20 000 burra ia nisi nga Shkupi deri në Verisoviç të luftonte Isën, Isa ia preu linjën hekurudhore dhe mbajti të ndaluar të gjithë trenat. E mbrojti për një javë qafën e Kaçanikut dhe u tërhoq vetëm atëherë kur u kërcënua nga prapavija. Ky është pra ai lloj armiku, me të cilin turqit duhet të kenë të bëjnë në luftën aktuale.

Në Kaçanik Isa mori famë për guxim e ashpërsi të paparë. Kur njerëzit e tij shiheshin të bënin me shenjë, ai turrej mbi kreshtën e kodrës dhe shfaqej papritur. Një herë, një predhë arriti ta kapë në këmishën e tij. Kur nipi i tij 13-vjeçar u përpoq t’ia mbathte, Isa qëlloi një breshëri pas tij dhe e rrëzoi atë përtokë. Pas Kaçanikut, shkoi në Mal të Zi për të shkaktuar trazira kundër xhonturqve. Kjo ishte vizita e tij e katërt atje. E kaloi dimrin në Podgoricë dhe bëri propagandë me aq trimëri e krenari mes malësorëve, saqë ata u ngritën në kryengritje të përgjakshme. Isa nxitoi për në Kosovë, për të tërhequr njerëzit e tij në betejë. Atje u zhgënjye.

“Inteligjenca” – çka ishte pra, Partia e re Nacionaliste, ishte në krye të punëve. Isa u mor me pjesën e tij të punëve dhe u betua se do ta mbronte me besnikëri çështjen kombëtare kundër xhonturqve (turqve të rinj) apo dhe atyre të vjetër. Kur Sulltan Mahmudi V kreu pelegrinazhin e tij në varrin e Sulltan Muratit, nxori një dekret amnistie. Isa Boletini u fal. Ai u thirr në Shkup dhe iu ofrua një pension. E refuzoi pensionin dhe faljen gjithashtu. “Çfarë kërkon ti? – pyetën turqit. Armë, tha Isa. Ai i mori ato, por jo nga negociatorët. Tri ditë më vonë, sulmoi një tren turk me armatime. 30 turqit luftuan. Ata u rrethuan. Isa u ofroi mbrojtje. Turqit lanë armët në tokë. Më pas një turk budalla u përpoq t’ia mbathte. Të dorëzuarit qëlluan.

Ata qëlluan derisa të 30 turqit u shtrinë për vdekje. Isa u akuzua për tradhti. Armët u shkrepën aksidentalisht, tha ai. Kjo është mënyra e Isës. Ai është një humorist i kulturuar. Kur luftonte Shemsi Pashën, i shkroi komandantit turk vargje në zarfe të zbukuruara me lule, dhe ia dërgoi atij letrën në jug të Kuprilit ku u sistemuan e u postuan me postë të rregullt. E dinte se Qamili ishte një dashnor grash dhe kishte pasur shumë të dashura në Kupril e Krushevë; letrat ishin shkruar në një shqipe të palatuar dhe kur Shemsiu i kishte përkthyer ato, pa se ato ishin deklarata lufte, e jo dashurie.

Shtatë herë brenda dekadës së fundit, turqit e qëlluan apo rrëzuan përtokë kullën që i përkiste Isës. Isa as nuk i rindërtoi ato e as nuk ua ndërroi vendin. Kur kulla e tij e tretë u pushtua nga Shefqet Pasha, turqit gjetën plumbat në dhomën e Isës të stolisur me vargje përqeshëse. Ato ishin shkruar nga rapsodi dhe vëllai për gjak i Isës, serbi i shqiptarizuar, Koviç. Edhe në shqipen e nënës, Isa nuk është se ia thotë shumë. Janë treguar histori të panumërta për Isën, disa prej tyre të vërteta e disa të rreme, si vetë fjala e Isës. Nëse ai do të ishte një anglez, do të mbante mbi gjoks një duzinë me kryqe viktoriane, nëse do të ishte një gjerman, do të ishte poseduesi krenar i plot kryqeve të hekurt, sa për të bërë një top me to.

Forcat e tij variojnë në numër, por gjithsesi janë të shumta dhe zor se gjen një anëtar të tyre që nuk do t’ju thotë ju se ai e ka lënë jetën e tij në duart të fatit, duke iu falur trimërisë së Isa Boletinit. Ai është i vetmi burrë në botë, emri i të cilit ngjall terror në zemrat e turqve trima e fanatikë. Në mendjet e ushtarëve turq, shkon një jetë plot privilegje, e fushatat kundër tij janë thjesht një kohë dhe municione të shkuara dëm. Kjo është edhe arsyeja e vërtetë se pse turqit nuk do ta luftojnë atë, e nëse gjejnë rast, madje do ta shmangin.

Pa fund janë shpenzuar para nga turqit për të blerë vrasjen e Isës me ryshfete, por më kot. Xhonturqit kanë vënë një shpërblim prej 20 000 dollarësh për kokën e tij, por paratë ndodhen në Selanik, akoma të pamarra në dorëzim nga askush edhe sot e kësaj dite. Vlen më shumë se 20 000 dollarë për të shtënë në sytë që shkëlqejnë të “Monsieur” Boletinit, sidomos kur atje është një shans i madh për vrasësin, duke ardhur si i dyti në takim.

Si pasojë e faktit, shumë tentativa janë bërë për t’i dhënë fund Isa Boletinit, duke dështuar. Por, tentativa të bëra nga turqit që adhurojnë Allahun e mendjendritur, dhe jo nga tradhtarët brenda kampit të tij. Në një rast, kur u sulmua nga pas shpine, tehu i gjatë i thikës u thye nga zemra e madhe e luanit të Shqipërisë, falë një medalje të argjendtë që ai mbante në gjoks. Me shpejtësi Isa u kthye mbi të dhe e kapi agresorin e tij prej qafe; pastër dhe me siguri, thika e tij e gjatë u kthye mbrapsht në destinacionin fillestar dhe Isa shkoi përgjatë bregut të lumit dhe lidhi plagën që ia kishte shpuar trupin e tij aq thellë, saqë dikush mund të tentonte të fuste aty brenda edhe gishtin.

Fiksimi i Isës për t’u thërritur “Monsieur”, është një fragment i dobësisë së tij madhështore. Ai për herë të parë dëgjoi për këtë fjalë në Cetinjen e civilizuar. Isa atje veshi për herë të parë veshje “evropiane”, kreu vizita e priti diplomatë dhe aspiroi në dobësinë e tij të madhe, të ishte një “evropian”. Urdhëroi të shtypeshin kartëvizita me mbishkrimin “Monsieur Issa de Boletini” dhe ua shpërndau ato diplomatëve, shitësve të dyqaneve, postierëve e malësorëve malazezë. Gjithashtu, ai mësoi 50 fjalë në frëngjisht dhe u përpoq t’ua impononte diplomatëve turq nga Parisi. Në fakt, Isa ishte goxha sqimatar.

Por sqima e Isës ishte e falshme. Ai ishte një burrë jashtëzakonisht i këndshëm, i tipit të rebelëve klasikë, me një trup fin, sy të mëdhenj e të errët, dhe një krekosje vrastare për gratë. Ai më mirë shfaqet i veshur me një kostum malësorësh sesa në një kapotë gjermane, dhe arma e tij i jep atij shumë më tepër respekt, sesa kartëvizita e tij. “Monsieur Issa”. Isa nuk i tregon 42 vitet mbi supe, dhe falë Zotit, ai ka para vetes një jetë të gjatë ndër beteja, plaçkitje, tradhti, mençuri e politesë franceze. Një njeri i tillë nuk mund të ketë një karrierë të zakonshme. Ai është i destinuar të vdesë në trekëmbësh ose në betejë.