HAROLD PINTER

Ligjërata e Nobelit, 7 dhjetor 2005

Në vitin 1958 shkrova sa vijon:

“Nuk ka dallime të forta midis asaj që është reale dhe asaj që është joreale, as midis asaj që është e vërtetë dhe asaj që është e rreme. Një gjë nuk është domosdoshmërisht e vërtetë ose e rreme. Mund të jetë edhe e vërtetë edhe e rreme. Edhe sot besoj se këto pohime përmbajnë një thelb që rezonon dhe mbeten të vlefshme për udhëtimin drejt së vërtetës përmes artit. Si shkrim­tar i qëndroj me bindje, por si qytetar më duhet të ndalem dhe të pyes: Çfarë është e vërtetë? Çfarë është e pavërtetë?

E vërteta në dramë është një përndjekje e përjetshme, një ndjekje e errët drejt dritës. Nuk e kap kurrë të plotë, por kërkimi i saj është një domosdoshmëri ekzistenciale, një etje që nuk shuhet. Ky kërkim është ai që i jep frymëzim vetë përpjekjes. Është ai që e gjallëron udhën e artit.

Shpesh e vërteta të shfaqet papritmas, në errësirën e paqartë­sisë, si një përplasje e dhimbshme apo si një pasqyrë e zbehtë që duket se ngjan me të. Dhe shpesh as nuk e kupton që e ke prekur. Por ja e madhërishmja: në art nuk ka një të vërtetë të vetme. Ka shumë, të pafundme, të cilat përleshen mes vetes, refuzojnë njëra-tjetrën, pasqyrojnë, sfidojnë dhe nganjëherë tërhiqen nga njëra-tjetra si valët që përplasen mbi shkëmbinjtë. Dhe kur mendon se e ke kapur atë çast magjik, atë grimë të së vërtetës, ajo të rrëshqet si rëra ndër gishta dhe tretet.

Më pyesin shpesh: Si lindin dramat tuaja? Nuk di të përgji­gjem. Nuk di as t’i përmbledh. Veç mund të them: Kjo ndodhi. Këto ishin fjalët që thanë. Këto ishin veprimet që kryen. Asgjë më shumë, asgjë më pak.

Shumica e dramave lindin prej një fjale, një imazhi, apo një fije të thjeshtë mendimi. Fjala e shpallur shpeshherë merr formë në një imazh që shfaqet në të njëjtën rrjedhë spontane. Po jap dy shembuj nga dy drama, Kthimi në shtëpi dhe Kohët e vjetra, të cilat lindën prej linjash që më erdhën si vetëtimë, të ndjekura nga një imazh dhe, së fundmi, nga vetë unë.

Linja e parë e Kthimit në shtëpi është: “Çfarë ke bërë me gër­shërët?” Ndërsa ajo e Kohëve të vjetra është thjesht një fjalë: “E errët”. Në të dyja rastet nuk kisha asnjë njohuri paraprake.

Në rastin e parë dikush kërkonte një palë gërshërë dhe kër­konte përgjigje nga dikush që e dyshonte për vjedhje. Por menjë­herë kuptova se personi i drejtuar nuk i bënte as dert për gër­shërët dhe as për atë që e pyeste, në të vërtetë.

“E errët” më tingëlloi si një përshkrim i flokëve të një gruaje, një përgjigje ndaj pyetjeve të pashprehura. Në secilin rast gjeta veten të detyruar ta ndjek këtë fije të mendimit. Kjo ndodhi përmes një zbulimi pamor – një zhytje e ngadaltë nga hija drejt dritës, një proces ku e padukshmja ngjizet në qartësi.

Gjithmonë nis një dramë për t’i emërtuar personazhet me A, B dhe C.

Në atë që më pas u bë Kthimi në shtëpi, pashë një burrë të hynte në një dhomë të zhveshur, dhe i drejtonte pyetjen një burri më të ri, i ulur në një divan të shëmtuar, lexonte një gazetë për gara kuajsh.

Më dukej se A-ja që një baba, ndërsa B-ja një djalë i tij, por nuk kisha prova. Kjo u provua më vonë kur B (që më pas u quajt Leni) i thotë A-së (që më vonë u quajt Maks):

“Baba, a të pengon nëse ndërroj temën? Dua të të pyes diçka. Darka që hëngrëm më parë, si quhej? Si e quan? Pse nuk blen një qen? Ti je kuzhinier qensh. Seriozisht. Mendon se po gatuan për një tufë qensh”.

Prandaj, meqë B e quajti A-në “baba”, m’u duk e arsyeshme të supozoja se ata ishin baba e bir.

Ai ishte gjithashtu dukshëm kuzhinieri dhe gatimi i tij nuk dukej të ishte shumë i vlerësuar. A nënkuptonte kjo se nuk kishte nënë? Nuk e dija. Por, siç i thashë vetes asokohe, fillimet tona kurrë nuk mund ta njohin fundin tonë.

Në rastin e Kohëve të vjetra: Një dritare e madhe. Qielli i mbrëmjes. Një burrë, A (më vonë i quajtur Dili), dhe një grua, B (më vonë e quajtur Kejt), të ulur me gota në duar. “E shën­doshë apo e dobët?” pyet burri. Për kë po flisnin?

Papritur e pashë një grua tjetër, C (më vonë quajtur Ana), sakaq rrinte pranë dritares, në një dritë tjetër, me shpinën kthyer nga ta, flokët e saj të errët si nata.

Që një pamje që zbulonte më shumë se sa mund të kuptohej menjëherë – një hije e së shkuarës që endej mes dritës të së tash­mes. Është një çast tejet i veçantë, ai i krijimit të personazheve që deri në atë çast nuk kanë njohur ekzistencë. Çfarë ndodh më pas është një rrugëtim i lëkundshëm, i paqartë, madje shpesh­herë me gjurmë halucinacionesh, edhe pse ndonjëherë mund të shpërthejë si një ortek i papërmbajtshëm. Pozicioni i autorit në këtë proces mbetet i çuditshëm. Në njëfarë mënyre, perso­nazhet nuk e presin krahëhapur. Ato e sfidojnë, e përballin me qëndresë; janë të vështira për t’u përkufizuar, të pamundura për t’u përvetësuar. Autorit nuk i jepet mundësia t’u diktojë. Në vend të kësaj, ai luan një lojë të pafundme me to – macja dhe miu, sylidhur, fshehje dhe zbulim. Por, në fund, përballë tij shfaqen njerëz të gjallë, me mish dhe shpirt, njerëz me vullnet të pavarur dhe një ndjeshmëri të tyre, të formësuar nga pjesë përbërëse që autori nuk mund t’i ndryshojë, t’i shtrem­bërojë apo t’i manipulojë.

Gjuha në art mbetet një akt i vështirë dhe shumëkuptimor -një kënetë që të gllabëron, një trampolinë që të hedhë lart pa paralajmërim, një sipërfaqe akulli që mund të çahet në çdo çast nën këmbët e autorit.

Megjithatë, siç kam theksuar, kërkimi për të vërtetën nuk mund të ndalet. Ai nuk mund të shtyhet, as të anashkalohet. Duhet të përballet menjëherë, aty ku ndodh vetë akti krijues.

Teatri politik, në vetvete, sjell një grup krejt tjetër proble­mesh. Predikimet dhe moralizimet duhen shmangur me çdo kusht. Objektiviteti është tërësisht thelbësor. Personazheve duhet t’u lihet liria e plotë për të marrë frymë në hapësirën e tyre. Autori nuk mund t’i mbyllë në kufijtë e shijes, prirjeve apo paragjykimeve të tij. Ai duhet të jetë i gatshëm t’u qaset nga çdo këndvështrim, kur hulumton një spektër të gjerë pikë­pamjesh, ndonjëherë i kapë në befasi, por gjithsesi duke u dhënë lirinë ta ndjekin rrugën e tyre. Kjo, sigurisht, nuk ecën gjith­monë. Ndërkaq, satira politike ndjek një qasje krejtësisht të kundërt. Ajo përqafon të kundërtën, dhe pikërisht kjo është detyra e saj.

Në dramën Festa e ditëlindjes unë besoj se kam lejuar një mori mundësish të lundrojnë brenda një pylli të dendur të së mund­shmes, përpara se të përqendrohem në një akt përfundimtar nënshtrimi. Nga ana tjetër, Gjuha e Malit nuk mëton të për­shkojë një shtrirje të tillë. Ajo është egër, e shkurtër dhe e zymtë, por ushtarët në këtë dramë gjejnë njëfarë argëtimi në ashpër­sinë e tyre. Ndonjëherë harrojmë se torturuesit mërziten lehtë; atyre u duhet një farë zbavitjeje për ta mbajtur shpirtin lart. Kjo, fatkeqësisht, është konfirmuar nga ngjarjet e njohura në Abu Graib të Bagdadit. Gjuha e Malit zgjat vetëm 20 minuta, por mund të zgjaste pafundësisht, duke përsëritur të njëjtin model në një lak të pamëshirshëm, orë pas ore.

Ndërkohë, Hiri në hi më ngjan sikur ndodh nën ujë. Një grua që mbytet; dora e saj shtrihet përmes valëve, më pas bie në thellësi, zhduket nga pamja. Ajo kërkon të tjerë, por nuk gjen askënd – as mbi ujë, as nën të. Aty janë vetëm hijet, reflektimet, një boshllëk notues. Gruaja shndërrohet në një figurë të hum­bur brenda një peizazhi mbytës, një qenie e pafuqishme për t’u çliruar nga fati që dikur dukej se u përkiste vetëm të tjerëve.

Por, ashtu siç vdiqën ata, edhe ajo duhej të vdiste.

Gjuha politike, siç përdoret nga politikanët, nuk bën të hyjë në këtë terren, sepse pjesa më e madhe e politikanëve, bazuar në dëshmitë që kemi, nuk kanë interes për të vërtetën, por për pushtetin dhe për ruajtjen e tij. Për të mbajtur këtë pushtet të pacenuar, është thelbësore që njerëzit të mbeten në terrin e paditurisë, të jetojnë të verbuar nga mungesa e së vërtetës, madje edhe të vërtetës së jetës së tyre.

Ajo që na mbështjell, pra, është një thurje e gjerë mashtri­mesh mbi të cilën ushqehemi.

Siç e di çdo shpirt këtu i pranishëm, përligjja për pushtimin e Irakut ishte pohimi se Sadam Huseini zotëronte një sasi të armëve vdekjeprurëse të shkatërrimit masiv, disa prej të cilave thuhej se mund të viheshin në veprim përbrenda 45 minutash, për të sjellë një shkatërrim rrëqethës. Na siguruan se kjo që e vërtetë. Nuk ishte. Na thanë se Iraku kishte lidhje me Al-Kaidën dhe ndante përgjegjësinë për aktin tragjik të 11 shtatorit 2001. Na bindën se kjo qe e saktë. Nuk ishte. Na thanë se Iraku përbënte kërcënim për sigurinë globale. Na garantuan për këtë. Nuk ishte e vërtetë.

E vërteta është diçka krejtësisht tjetër. E vërteta lidhet me mënyrën se si Shtetet e Bashkuara e perceptojnë rolin e tyre në botë dhe si zgjedhin ta mishërojnë atë.

Por, para se të kthehem tek e tashmja, dua të ndalem tek e kaluara e afërt, me ç’rast nënkuptoj politikën e jashtme të Shte­teve të Bashkuara që prej përfundimit të Luftës së Dytë Botë­rore. Besoj se është detyrë e jona ta nënshtrojmë këtë periudhë, sado në mënyrë të kufizuar, një analizë, edhe pse koha na kufizon këtu.

Të gjithë e njohim atë që ndodhi në Bashkimin Sovjetik dhe në të gjithë Evropën Lindore gjatë periudhës pas Luftës së Dytë Botërore: dhuna sistematike, mizoritë e përhapura, shtypja e pamëshirshme e mendimit të lirë. Të gjitha këto janë doku­mentuar dhe vërtetuar plotësisht. Por, pohimi im është se kri­met e Shteteve të Bashkuara në të njëjtën periudhë janë regji­struar vetëm sipërfaqësisht, për të mos thënë që janë injoruar, mohuar, apo kundërshtuar të pranohen si krime. Besoj se kjo duhet të shkojë në vendin e duhur dhe se kjo e vërtetë ka një peshë të madhe në përcaktimin e pozitës së botës sot. Megjithëse, pjesërisht e frenuar nga ekzistenca e Bashkimit Sovjetik, vepri­met e Shteteve të Bashkuara në mbarë globin e bënë të qartë se ato kishin vendosur të vepronin sipas dëshirës së tyre, pa kufizime.

Pushtimi i drejtpërdrejtë i një shteti sovran nuk ka qenë kurrë metoda e parapëlqyer e Amerikës. Kryesisht, ajo ka përqafuar atë që përshkruhet si “konflikt me intensitet të ulët”. Konflikti me intensitet të ulët do të thotë që mijëra njerëz vdesin, por më ngadalë sesa nga një bombë që shpërthen në një çast. Kjo nën­kupton infektimin e zemrës së një kombi, mbjelljen e një kan­ceri të keq që përhapet dhe lëngon si një plagë gangrenoze. Kur popullsia është nënshtruar – ose është shtypur me dhunë deri në vdekje – e njëjta gjë – dhe miqtë tuaj, ushtarakët dhe ndër­marrjet e mëdha, rehatojnë veten në pushtet, ju dilni para kame­rave dhe shpallni se demokracia ka triumfuar. Kjo ishte një praktikë e zakonshme e politikës së jashtme amerikane në vitet për të cilat flas.

Tragjedia e Nikaraguas është një rast tepër domethënës. E kam zgjedhur këtu si shembull të qartë të mënyrës se si Amerika e ka konceptuar rolin e saj në botë, atëherë dhe tani. Kam qenë i pranishëm në një takim në ambasadën amerikane në Londër në fund të viteve 1980. Kongresi Amerikan po e vendoste nëse do të mbështeste më tej grupin Kontras (grup rebel në Nika­ragua) në fushatën kundër shtetit të Nikaraguas. Unë isha pjesë e një delegacioni që fliste në mbrojtje të Nikaraguas, por anëtari më i rëndësishëm ishte atë Xhon Metkalf. Kreu i trupës amerikane ishte Reymond Seitz (atëherë zëvendësambasador, më vonë ambasador). Atë Metkalf tha: “Zotëri, unë drejtoj një famulli në veri të Nikaraguas. Besimtarët e mi ndërtuan një shkollë, një qendër shëndetësore, një qendër kulturore. Kemi jetuar në paqe. Disa muaj më parë një forcë e Kontras sulmoi famullinë. Shkatërroi gjithçka: shkollën, qendrën shëndetësore, qendrën kulturore. Përdhunoi infermieret dhe mësueset, masa­kroi mjekët në mënyrën më mizore. U soll si barbarë. Ju lutem kërkoni nga qeveria amerikane të tërhiqet nga kjo veprimtari terroriste e tmerrshme”.

Raymond Seitzi, një njeri i njohur për arsyeshmërinë dhe elegancën e tij, i admiruar në qarqet diplomatike, dëgjoi me vëmendje. Pastaj, pas një pauze të rëndë, foli me solemnitet:

“Atë”, tha ai, “më lejoni t’ju them diçka. Në luftë të pafaj­shmit gjithmonë vuajnë”.

Heshtja ngrirëse pushtoi dhomën. Ne e vështruam të gjithë, të palëvizshëm. As ai nuk lëvizi.

Njerëzit e pafajshëm, në të vërtetë, gjithmonë vuajnë.

Më në fund, dikush tha: “Por në këtë rast, ‘njerëzit e pafaj­shëm’ qenë viktima të një mizorie të përgjakshme të mbështe­tur nga qeveria juaj, një ndër shumë të tilla.

Nëse Kongresi lejon më shumë fonde për Kontras (grupe rebele në Nikaragua) do të ndodhin mizori të tjera të kësaj natyre. A nuk është kështu? A nuk është qeveria juaj, pra, faj­tore për mbështetjen e akteve të vrasjes dhe shkatërrimit ndaj qytetarëve të një shteti sovran?”

Seitz mbeti i patrazuar. “Nuk pajtohem që faktet, ashtu siç janë paraqitur, mbështesin pohimet tuaja”, tha ai.

Teksa po largoheshim nga ambasada, një ndihmës amerikan më tha se i pëlqenin dramat e mia. Nuk iu përgjigja.

Dua t’ju kujtoj se në atë kohë presidenti Regan bëri këtë dek­laratë: “Kontras” janë të barazvlefshmit moral të Etërve Tanë Themeltarë. Shtetet e Bashkuara mbështetën diktaturën e dhunshme të Somozës në Nikaragua për më shumë se 40 vjet. Populli nikaraguas, i udhëhequr nga sandinistët, përmbysi këtë regjim në vitin 1979, një revolucion popullor mbresëlënës.

Sandinistët nuk ishin të përsosur. Ata kishin pjesën e tyre të arrogancës dhe filozofia e tyre politike përmbante elemente kundërthënëse. Por ata ishin të mençur, të arsyeshëm dhe të qytetëruar. Ata u përpoqën të krijonin një shoqëri të qëndru­eshme, të denjë dhe pluraliste. Dënimi me vdekje u shfuqizua. Qindra mijëra fshatarë të varfër u rikthyen në jetë.

Më shumë se 100 000 familje morën tituj mbi tokën. U ndër­tuan dy mijë shkolla. Një fushatë e jashtëzakonshme për lufti­min e analfabetizmit e uli atë në më pak se një të shtatën. U vendos arsim dhe një sistem shëndetësor falas. Vdekshmëria foshnjore u ul me një të tretën. Poliomieliti u zhduk.

Shtetet e Bashkuara i dënuan këto arritje si një nënshtrim marksist/leninist. Sipas qeverisë amerikane, po vendosej një shembull i rrezikshëm. Nëse Nikaraguas do t’i lejohej të ven­doste norma bazë të drejtësisë sociale dhe ekonomike, t’i për­mirësonte kushtet e kujdesit shëndetësor dhe arsimit, dhe të arrinte unitet shoqëror dhe respekt të vetvetes, vendet fqinje do të fillonin të bëjnë pyetje të ngjashme dhe të ndërmerrnin hapa të ngjashëm. Në atë kohë, natyrisht, rronte një kundërshti e ashpër ndaj status quos në El Salvador.

Më herët fola për një ‘pëlhurë gënjeshtrash’ që na rrethojnë. Presidenti Regan e përshkruante zakonisht Nikaraguan si një ‘burg totalitar’. Kjo pranohej përgjithësisht nga mediet dhe, pa dyshim, nga qeveria britanike, si një vërejtje e drejtë dhe e saktë. Por, në të vërtetë, nuk kishte asnjë shënim të grupeve të vdekjes nën qeverisjen sandiniste. Nuk kishte asnjë shënim për torturat. Nuk kishte asnjë të dhënë për dhunën ushtarake e sistematike apo zyrtare. Asnjë prift nuk u vra ndonjëherë në Nikaragua. Në fakt, tre priftërinj qenë pjesë e qeverisë, dy jezu­itë dhe një misionar Mariknoll. Burgjet totalitare ndodheshin në të vërtetë përkrah njëra-tjetrës, në El Salvador dhe Guate­mala. Shtetet e Bashkuara kishin rrëzuar qeverinë e zgjedhur në mënyrë demokratike të Guatemalës në vitin 1954 dhe vlerë­sohet se mbi 200 000 njerëz kishin qenë viktima të diktaturave ushtarake të njëpasnjëshme.

Gjashtë nga jezuitët më të dalluar në botë u vranë brutalisht në Universitetin e Amerikës Qendrore në San Salvador në vitin 1989 nga një batalion i regjimentit Alcatl, i trajnuar në Fort Benning, Georgia, ShBA. Ajo figurë jashtëzakonisht e guximshme, kryepeshkopi Romero u vra gjatë meshës. Vlerë­sohet se 75 000 njerëz humbën jetën. Pse u vranë? U vranë ngaqë besonin se një jetë më e mirë ishte e mundshme dhe se duhej arrirë. Për këtë arsye ky besim i shënjonte menjëherë si komunistë. Ata vdiqën sepse guxuan ta sfidonin status quon, këtë nivel të pafund të varfërisë, sëmundjes, përkeqësimit dhe shtypjes, të cilat kishin qenë trashëgimia e tyre që nga lindja.

Shtetet e Bashkuara më në fund rrëzuan qeverinë sandiniste. U deshën disa vjet dhe përpjekje e mundime, por përndjekja e pamëshirshme ekonomike dhe 30 000 të vdekur më në fund e dobësuan shpirtin e popullit nikaraguas. Ata ishin të rraska­pitur dhe të varfëruar sërish. Kazinotë u rikthyen në vend. Kujdesi shëndetësor dhe arsimi falas mbaruan. Bizneset e mëdha u kthyen me një hakmarrje. ‘Demokracia’ kishte fituar.

Por kjo ‘politikë’ nuk kufizohej vetëm në Amerikën Qendrore. Ajo zbatohej në të gjithë botën. Si e tillë që e pa fund. Dhe është sikur nuk ka ndodhur kurrë.

Shtetet e Bashkuara mbështetën dhe në shumë raste krijuan çdo diktaturë ushtarake të krahut të djathtë në botë pas përfun­dimit të Luftës së Dytë Botërore. I drejtohem si rast Indone­zisë, Greqisë, Uruguait, Brazilit, Paraguait, Haitit, Turqisë, Filipineve, Guatemalës, El Salvadorit dhe, natyrisht, Kilit. Tmerret që Shtetet e Bashkuara shkaktuan në Kili në vitin 1973 nuk mund të shlyhen dhe nuk mund të falen kurrë.

Qindra mijëra vdekje ndodhën nëpër këto vende. A ndodhën ato? Dhe a janë në të gjitha rastet të lidhura me politikën e jashtme të ShBA-së? Përgjigjja është po, por ato ndodhën dhe janë përgjegjësi e politikës së jashtme amerikane. Por nuk do ta dini.

Sikur të mos kishte ndodhur kurrë. Asgjë nuk ka ndodhur kurrë. Edhe kur ndodhte, sikur të mos ndodhte. Nuk kishte rëndësi. Nuk zgjonte interes. Krimet e Shteteve të Bashkuara kanë qenë sistematike, të pamëshirshme, dhunuese, të pandalshme, por shumë pak njerëz në të vërtetë kanë folur për to. Duhet ta përgëzojmë Amerikën. Ka ushtruar një manipulim të pashem­bullt të pushtetit në të gjithë botën, duke u maskuar si një forcë për të mirën universale.

Megjithatë, është një veprim i shkëlqyer, madje humoristik, një akt hipnoze i jashtëzakonshëm dhe shumë i suksesshëm.

Po ju them se Shtetet e Bashkuara janë padyshim shfaqja më e madhe që ekziston. Mund të jetë e egër, e pandjeshme, për­buzëse dhe e pamëshirshme por, gjithashtu, është shumë e zgjuar. Si shitëse është e pakrahasueshme, dhe malli i saj më i shitshëm është vetëdashuria. Është një fitimtare. Dëgjoni të gjithë presidentët amerikanë në televizion që thonë fjalët “populli amerikan”, si në frazën: “Unë i them popullit amerikan se është koha për t’u lutur dhe për t’i mbrojtur të drejtat e popullit amerikan, dhe i kërkoj popullit amerikan t’i besojë presidentit në veprimin që ai do të ndërmarrë në emër të popullit ameri­kan”.

Në të vërtetë kjo është një mënyrë veprimi e shkëlqyer dhe që shndrit. Gjuha përdoret në të vërtetë për ta mbajtur mendimin larg. Fjalët ‘populli amerikan’ krijojnë një jastëk të vërtetë qetësues. Nuk ka nevojë të mendoni. Thjesht shtrihuni në atë jastëk. Ky jastëk mund ta mbytë inteligjencën dhe aftësitë tuaja kritike, por është shumë i rehatshëm.

Ndaj ky përshkrim nuk vlen natyrisht për 40 milionë njerëzit që jetojnë nën kufirin e varfërisë dhe për dy milionë burrat dhe gratë që mbahen në burgjet masive që shtrihen anembanë ShBA-së.

Shtetet e Bashkuara nuk shqetësohen më për konfliktet me intensitet të ulët. Nuk shohin më ndonjë arsye për të qenë të ndruajtur apo të fshehtë. Ato i vendosin kartat në tavolinë pa frikë apo favor. Për këtë shkak Kombet e Bashkuara thjesht nuk i shqetëson aspak ligji ndërkombëtar apo kritikat e jashtme të cilat i shohin si të pafuqishme dhe të parëndësishme. Ato kanë gjithashtu një qengj të vogël që i ndjek si lodër në zinxhir, Britaninë e Madhe të mjerë dhe të nënshtruar.

Çfarë ka ndodhur me ndjeshmërinë tonë morale? A e kemi pasur ndonjëherë? Çfarë kuptimi kanë këto fjalë? A i drejtohen një termi shumë rrallë të përdorur këto ditë – ndërgjegjes? Një ndërgjegje jo vetëm për veprimet tona, por për përgjegjësinë tonë të përbashkët në veprimet e të tjerëve? A është e gjitha kjo e vdekur? Shikoni Guantanamo Bej. Qindra njerëz të ndaluar pa akuza për më shumë se tre vjet, pa përfaqësim ligjor apo proces të rregullt, teknikisht të ndaluar përjetësisht. Kjo struk­turë krejtësisht e paligjshme mbahet në kundërshtim të hapur me Konventën e Gjenevës. Jo vetëm që tolerohet, por mezi mendohet nga ajo që quhet ‘komuniteti ndërkombëtar’. Ky skandal kriminal po kryhet nga një vend që e shpall veten ‘udhëheqësi i botës së lirë’. A mendojmë ne për banorët e Guantanamos? Çfarë thonë mediet për ta? Ata shfaqen herë pas here – një lajm i vogël në faqen gjashtë. Janë hedhur në një zonë të askujt, nga e cila ndoshta nuk do të kthehen kurrë. Tani për tani shumë prej tyre janë në grevë urie, dhe ushqehen me forcë, përfshirë edhe banorë britanikë. Nuk ka asnjë mirë­sjellje në këto veprime të ushqyerjes me forcë. Pa ndonjë qetë­sues apo anestezi. Thjesht një tub që futet në hundë dhe shkon deri në fyt. Vjell gjak. Kjo është torturë. Çfarë ka thënë sekre­tari i Jashtëm britanik për këtë? Asgjë. Çfarë ka thënë krye­ministri britanik për këtë? Asgjë. Pse jo? Sepse Shtetet e Bash­kuara kanë thënë: kritika e sjelljes sonë në Guantanamo Bej merret si një veprim jomiqësor. Ose jeni me ne, ose kundër nesh. Dhe kështu Toni Bleri hesht.

Pushtimi i Irakut që një akt banditesk, një vepër terrorizmi shtetëror e papranueshme, që tregoi një përçmim të tërë për konceptin e ligjit ndërkombëtar. Ky pushtim që një veprim ushtarak arbitrar i frymëzuar nga një sërë gënjeshtrash dhe manipulimesh të rënda të medieve dhe, në këtë mënyrë, të publikut; një veprim i synuar për ta përforcuar kontrollin ushta­rak dhe ekonomik të ShBA-së në Lindjen e Mesme, për t’u fshehur – si një mjet i fundit, pasi të gjitha arsyetimet e tjera dështuan – si një çlirim. Një pohim i fuqishëm i forcës ushta­rake, përgjegjëse për vdekjen dhe gjymtimin e mijëra njerëzve të pafajshëm.

Ne sollëm dhunën, bomba të grumbulluara, uranium të shte­ruar, veprat e rasteve të pafundme të vrasjeve të zakonshme, mjerim, poshtërim dhe vdekje për popullin irakian dhe e quajmë këtë “sjellje të lirisë dhe demokracisë në Lindjen e Mesme”.

Sa njerëz duhet të vrisni përpara se të quheni masakrues dhe kriminel lufte? Njëqind mijë? Mjaftueshëm, do të mendoja. Prandaj, është e drejtë që Bushi dhe Bleri të akuzohen para Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë.

Por Bushi ka qenë i zgjuar. Ai nuk e ka aprovuar Gjykatën Penale Ndërkombëtare të Drejtësisë. Prandaj, nëse ndonjë ushtar amerikan ose politikan e gjen veten në bankën e të akuzuarve, Bushi ka paralajmëruar se do t’i dërgojë marinsat. Por Toni Bleri e ka aprovuar Gjykatën dhe prandaj është në gatishmëri për ndjekje penale. Ne mund t’i lëmë Gjykatës ta ketë adresën e tij nëse ata janë të interesuar. Është numri 10, Daunin Strit, Londër.

Vdekja në këtë kontekst është e parëndësishme. Të dy, Bushi dhe Bleri, e vendosin vdekjen shumë larg në prapavijë. Të paktën 100 000 irakianë u vranë nga bombat dhe raketat amerikane përpara se të fillonte kryengritja në Irak. Këta njerëz nuk janë të një çasti. Vdekja e tyre nuk ekziston. Ato janë bosh. Ata as nuk janë shënuar si të vdekur.

“Ne nuk bëjmë numërimin e trupit”, tha gjenerali amerikan Tomi Franks.

Në fillim të pushtimit në faqen e parë të gazetave britanike u botua një fotografi e Toni Blerit duke puthur faqen e një djali të vogël irakian. “Një fëmijë mirënjohës”, tha mbishkrimi. Disa ditë më vonë kishte një histori dhe fotografi, në një faqe të brendshme, të një djali tjetër katërvjeçar pa krahë. Familja e tij ishte hedhur në erë nga një raketë. Ai ishte i vetmi i mbi­jetuar. “Kur t’i kthej krahët?” pyeti ai. Historia u hoq. Epo, Toni Bleru nuk po e mbante në krahë as trupin e ndonjë fëmije tjetër të gjymtuar, as trupin e ndonjë kufome të përgjakur. Gjaku është i ndotur. Ju ndot këmishën dhe kravatën kur jeni duke bërë një fjalim të sinqertë në televizion.

2 000 të vdekurit amerikanë janë një turp. Ata mbarten në varret e tyre në errësirë. Funeralet janë pa vëmendje, jashtë rrezikut. Të gjymtuarit kalben në shtretërit e tyre, disa për pjesën tjetër të jetës. Pra, të dy të vdekurit dhe të gjymtuarit kalben në varre të ndryshme.

Këtu është një ekstrakt nga një poezi e Pablo Nerudës, “Unë po shpjegoj disa gjëra”: Dhe një mëngjes gjithçka digjej, një mëngjes zjarret shpërthyen nga toka duke përpirë qeniet njerë­zore, dhe që nga ajo kohë, zjarr, barut që nga ajo kohë, dhe që nga ajo kohë, gjak.

Banditë me avionë e maurë, banditë me unaza në gishta dhe dukesha, banditë me fretër të zinj që shpërndanin bekime, erdhën nëpër qiell për të vrarë fëmijë, dhe gjaku i fëmijëve rrodhi nëpër rrugë pa bujë – si gjak fëmijëror. Çakaj që dhe çakajtë do t’i përçmonin, gurë që dhe gjembat e tharë do t’i kafshonin e do t’i pështynin, gjarpërinj që dhe gjarpërinjtë do t’i neveritnin. Përballë teje kam parë gjakun e Spanjës që ngri­hej si baticë, për të të mbytur në një valë krenarie dhe thikash.

Gjeneralë tradhtarë: shihni shtëpinë time të shkatërruar, shihni Spanjën e thyer: nga çdo shtëpi rrjedh metal i djegur në vend të luleve. Nga çdo plagë e Spanjës del Spanja. Dhe nga çdo fëmijë i vrarë lind një pushkë me sy. Dhe nga çdo krim lindin plumba që një ditë do ta gjejnë shenjën e demit të zemrave tuaja. Dhe ju do të pyesni: pse poezia e tij nuk flet për ëndrra, për gjethe, për vullkanet madhështore të vendlindjes së tij? Ejani dhe shihni gjakun nëpër rrugë. Ejani dhe shihni gjakun nëpër rrugë. Ejani dhe shihni gjakun nëpër rrugë!” Më lejoni ta bëj mjaft të qartë se duke cituar nga poema e Nerudës, në asnjë mënyrë nuk e krahasoj Spanjën republikane me Irakun e Sadam Huseinit. Unë citoj Nerudën sepse askund në poezinë bashkëkohore nuk kam lexuar një përshkrim kaq të fuqishëm emocional të bombardimeve të civilëve.

Unë e kam thënë më herët se Shtetet e Bashkuara tani janë plotësisht të sinqerta në lidhje me vendosjen e kartave të tyre në tavolinë. Ky është rasti. Politika e saj e deklaruar zyrtare tani përkufizohet si “mbizotërim gjithëpërfshirës”. Ky nuk është termi im. Është i tyre. “Mbizotërim gjithëpërfshirës” nënkupton kontrollin e tokës, detit, ajrit dhe hapësirës dhe të gjitha burimeve përcjellëse.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës sot mbajnë 702 baza ushta­rake të shpërndara në mbarë globin, në 132 shtete, me përja­shtimin e denjë dhe të admirueshëm të Suedisë.

Si përfunduan aty nuk e dimë saktësisht, por aty janë, pa asnjë dyshim.

Shtetet e Bashkuara zotërojnë 8 000 koka bërthamore aktive dhe funksionale. Dy mijë prej tyre janë në gatishmëri të menjë­hershme, gati për t’u lëshuar brenda 15 minutash nga dhënia e alarmit. Po zhvillojnë sisteme të reja të forcës bërthamore, të njohura si “shkatërrues bunkerësh”. Britanikët, gjithnjë bashkë­punues, kanë ndër mend ta zëvendësojnë raketën e tyre bërtha­more, Trident. Po pyes veten: Kujt ia kanë drejtuar?

Osama bin Ladenit? Ty? Mua? Joe Dokesit? Kinës? Parisit? Kush mund ta dijë?

Ajo që dimë me siguri është se kjo marrëzi foshnjore – pose­dimi dhe kërcënimi për përdorimin e armëve bërthamore – është thelbi i filozofisë politike të sotme amerikane. Duhet t’ia kujtojmë vetes se Shtetet e Bashkuara ndodhen në një gjendje të përhershme gatishmërie ushtarake dhe nuk tregojnë asnjë shenjë për ta zbutur këtë qëndrim.

Mijëra, në mos miliona njerëz brenda vetë Shteteve të Bash­kuara, ndihen të tronditur, të turpëruar dhe të zemëruar nga veprimet e qeverisë së tyre. Megjithatë, në këtë çast, ata nuk përbëjnë ende një forcë politike të vazhdueshme. Por ankthi, pasiguria dhe frika, që po rriten dita-ditës në Amerikë, nuk duken aspak të paracaktuara të zbehen. E di që presidenti Bush ka shumë shkrimtarë jashtëzakonisht të aftë, por unë do të doja të jem vullnetar për këtë punë. Unë propozoj adresën e mëposhtme të shkurtër që ai mund t’i bëjë kombit në televi­zion. E shoh në varr, flokë të krehura me kujdes, serioz, fitues, i sinqertë, shpesh mashtrues, ndonjëherë përdor një buzë­qeshje të hidhur, çuditërisht tërheqës, burrë mashkullor.

“Zoti është i mirë. Zoti është i madh. Zoti është i mirë. Zoti im është i mirë. Zoti i Bin Ladenit është i keq. Ai është një Zot i keq. Zoti i Sadamit ishte i keq, veçse ai nuk kishte një të tillë. Ai ishte një barbar. Ne nuk jemi barbarë. Ne nuk ua presim kokat njerëzve. Ne besojmë në liri. Po ashtu edhe Zoti. Unë nuk jam barbar. Unë jam lideri i zgjedhur në mënyrë demokra­tike, i një demokracie liridashëse. Ne jemi një shoqëri e dhemb­shur. Ne japim goditje elektrike të dhembshur dhe injeksion vdekjeprurës të dhembshur. Ne jemi një komb i madh. Unë nuk jam diktator. Ai është. Unë nuk jam barbar. Ai është. Dhe ai është. Ata të gjithë janë. Unë kam autoritet moral. E shihni këtë grusht? Ky është autoriteti im moral. Dhe mos e harro”.

Jeta e një shkrimtari është një veprimtari shumë e cenueshme, pothuajse e zhveshur.

Nuk duhet të qajmë për këtë. Shkrimtari bën zgjedhjen e tij dhe është mbërthyer me të. Por është e vërtetë të thuash se je i hapur ndaj të gjitha erërave, disa prej tyre me të vërtetë të akullta. Ju jeni jashtë vetëm, jashtë në një gjymtyrë. Nuk gjen asnjë strehë, asnjë mbrojtje – nëse nuk gënjen – në këtë rast sigurisht që ke ndërtuar mbrojtjen tënde dhe mund të argu­mentohet, bëhesh politikan.

I jam referuar vdekjes disa herë këtë mbrëmje. Tani do të citoj një poezi timen të quajtur Vdekja.

Ku u gjet trupi i pajetë?

Kush e zbuloi trupin e pajetë?

A ishte trupi i pajetë kur u gjet?

Si u zbulua trupi i pajetë?

Kush ishte ai trup i pajetë?

Kush ishte babai, vajza, vëllai, daja, motra, nëna apo djali i trupit të pajetë dhe të braktisur?

A që trupi i pajetë kur u braktis?

A që ai në të vërtetë i braktisur?

Nga kush u la pas dore?

A ishte trupi i pajetë i zhveshur, apo veshur për një udhëtim të fundit?

Çfarë ju bëri të shpallnit trupin e pajetë si të tillë?

A e shpallët ju vetë vdekjen e tij?

Sa mirë e njihnit atë trup?

Si e kuptuat se ai trup ishte pajetë?

A e pastruat trupin e pajetë?

A ia mbyllët sytë e ftohtë?

A e varrosët trupin?

A e latë të braktisur?

A e puthët trupin e pajetë?

Kur shohim veten në një pasqyrë, mendojmë se imazhi që na shfaqet është i saktë. Por mjafton të lëvizim një milimetër dhe pamja ndryshon. Në të vërtetë, ne po soditim një shtrirje të pafund përfytyrimesh. Megjithatë, ndonjëherë një shkrimtar duhet ta thyejë pasqyrën – sepse është përtej saj, në anën tjetër, e vërteta na shikon drejt e në sy.

Jam i bindur se, pavarësisht prej pengesave të mëdha që na rrethojnë, një këmbëngulje intelektuale e palëkundur, një për­kushtim i pamëshirshëm dhe i vendosur për ta zbuluar thelbin e së vërtetës në jetën dhe shoqëritë tona, si qytetarë, është një detyrë themelore që na përket të gjithëve. Në të vërtetë, është një domosdoshmëri.

Nëse një vizion i tillë nuk mishërohet në mendimin tonë poli­tik, nuk mund të kemi asnjë shpresë për të rikthyer atë që është pranë humbjes – dinjitetin njerëzor.

Përktheu nga anglishtja: Kadri Mehmeti

Marrë nga numri 22 i revistës “Akademia”