Prof. dr. Blerim Reka

Në vitet e ardhshme Kina do të hapë një urë lidhëse investimi në Ballkan. Fuqitë e tjera tradicionale kanë rritur praninë e tyre gjeopolitike në rajon, veçanërisht Rusia dhe Turqia. Zgjerimi i Kinës do të jetë edhe më i fortë, por me karakter tjetër, sepse do të jetë një depërtim “i butë”, kryesisht ekonomik. Kjo shtytje do të jetë më e fuqishme nëse Bashkimi Evropian vendos ta shpërfillë rajonin, nëse e shtyn anëtarësimin e rajonit deri në vitin 2025. Mbajtja e Ballkanit Perëndimor jashtë BE-së do të krijojë terren të përshtatshëm për ndërmarrjet kineze brenda iniciativave “16+1” – pjesë e Iniciativës Zonale dhe Rrugore shumë më të madhe (BRI).
Dekada e ardhshme premton të hapë një lloj të ri të linjës gjeopolitike në Ballkan, së bashku me mosmarrëveshjet tradicionale ndëretnike dhe rivalitetin më të madh midis Rusisë dhe Perëndimit. Këtë herë fusha e betejës do të jetë ekonomia dhe lufta do të jetë mbi kapitalin kinez investues. Rusia dhe Turqia do të vazhdojnë të përpiqen ta tërheqin rajonin në orbitën e tyre, duke takuar opozitën nga Shtetet e Bashkuara dhe BE-ja. Kjo lë hapësirë për Kinën që të bëjë invadim në mënyrën e vet të qetë.
Në kohën kur “Lufta e re e ftohtë” midis Rusisë dhe Perëndimit po arrin një pikë alarmante, Kina nuk angazhohet ushtarakisht për asnjërin bllok dhe mund ta kthejë konfrontimin në avantazhin e vet. Hapi i parë i Pekinit do të jetë të bëhet një lojtar kyç ekonomik në Ballkan; fuqitë politike do të vijnë më vonë. Duke mbajtur një distancë të barabartë diplomatike nga Uashingtoni dhe Moska dhe duke përfituar nga një partneritet strategjik me BE-në, Kina do ta përdorë Ballkanin si një “tokë e askujt”, që mund të arrihet lehtësisht për të bërë një hyrje evropiane. Kanali kryesor do të jenë portet mesdhetare.
Me vetëm 20 milionë banorë, Ballkani Perëndimor nuk paraqet një treg të rëndësishëm për produktet kineze. Rajoni është më i dobishëm për trajektoren e qasjes së saj. Krahasuar me shitjen e energjisë, si dhe shitjen e armëve të Rusisë në Ballkan, sikur edhe interesat tregtare të Turqisë, Kina është shumë më e shqetësuar për Ballkanin Perëndimor si rrugë transiti drejt tregut të madh të brendshëm të BE-së.
Kina, e cila mund të përbëjë 20 për qind të GDP-së globale deri në vitin 2030, po e bën zgjerimin ekonomik një prioritet. Diplomacia e tregtisë dhe investimeve është bërë çelësi i politikës së saj të jashtme. Në kërkimin e saj për tregje të reja, Kina ka përmirësuar logjistikën, lidhjet më të shpejta dhe më të lira – një qëllim kryesor. Kjo strategji u përforcua nga Partia Komuniste e Kinës, në Kongresin e saj të 19 në tetor 2017.
Programi i gjerë BRI – me komponentët e tij tokësorë dhe detarë (Rripin Ekonomik të Rrugës së Mëndafshit dhe Rrugën Detare të Mëndafshit) – dha një drejtim të ri për politikën e jashtme kineze. I orientuar drejt Perëndimit dhe synon t’i japë Kinës rolin udhëheqës në Euroazi, ky projekt nisi në vitin 2013 si prioritet i lartë gjeopolitik i Pekinit.
Duke ndërthurur Azinë Qendrore dhe Jugore, Lindjen e Mesme, Afrikën dhe Evropën – me rrjete të dendura të transportit dhe komunikimit – si dhe duke përfshirë një urë të re tokësore Euroaziatike, Kina synon të krijojë një hapësirë të përbashkët për 70 për qind të popullsisë botërore, 55 për qind të prodhimit të saj ekonomik dhe 75 për qind të rezervave të saj të energjisë. Në fund të fundit, qëllimi nuk është vetëm krijimi i një mjedisi më të mirë të jashtëm për rritjen ekonomike të Kinës, por që Pekini të jetë më i pranishëm në politikën botërore.

Evropa si destinacion

Me ambicie të tilla globale, Kina është më e interesuar për ndërtimin e një rrjeti financiar në Evropën Juglindore sesa për ndërtimin e blloqeve ushtarake rreth Baltikut dhe Detit të Zi; siç janë duke bërë NATO-ja dhe Rusia. Pasi që Pekini preferon të mos heqë dorë nga ndonjë levë negociuese duke u marrë me BE-në si tërësi, ajo përdor një strategji “shtet për shtet” për zhvillimin e projekteve individuale me vendet evropiane, duke përfshirë edhe ato në Ballkan.
Megjithatë, nuk ka asnjë dyshim për rëndësinë e BE-së në strategjinë kineze. Në terma tregtarë, Kina vlerësohet më shumë se një të pestën (20.2) të importeve të Unionit dhe 9.7 për qind të eksporteve të saj në vitin 2016, sipas Eurostat. Deficiti tregtar prej 180 miliardë dollarësh ka shkaktuar tensionet, duke bërë që BE-ja të miratojë masa antidumping dhe masa të tjera mbrojtëse. Derdhja e investimeve pasqyron tregtinë, pasi investimet e huaja direkte kineze në BE arritën në 35 miliardë euro në vitin 2016, një rritje 77 për qind në krahasim me vitin e kaluar, ndërkohë që investimi i jashtëm i BE-së në Kinë ka shënuar rënie për një të katërtën.
Pekini po përpiqet ta inkurajojë liberalizimin e tregtisë dhe qasjen e lirë në tregun e vetëm duke mbështetur zonën e euros, duke përfshirë mbajtjen e rreth një të pestës së rezervave monetare në euro. Përveç marrëdhënieve intensive ekonomike, zyrtarët kinezë zhvilluan 88 takime të nivelit të lartë me përfaqësuesit e BE-së në vitet 2013-2016.
Nga këndvështrimi evropian, Kina është një nga partnerët kryesor strategjik dhe një forcë që duhet të merret në konsideratë, së bashku me Shtetet e Bashkuara dhe Rusinë. BE-ja po rrit praninë e saj diplomatike në Kinë, ndërsa zhvillon kanale dypalëshe të politikave si Platforma e Lidhjes (2015) për t’i koordinuar projektet që lidhen me Zonat dhe Iniciativën Rrugore.
Në të njëjtën kohë, Komisioni Evropian ka përgatitur një plan për shqyrtimin e investimeve të infrastrukturës kineze. “Nëse një kompani e huaj shtetërore dëshiron të blejë një port evropian, pjesë të infrastrukturës energjetike ose një firme të teknologjisë së mbrojtjes, kjo duhet të ndodhë vetëm me transparencën, shqyrtimin dhe debatin”, tha presidenti i komisionit, Jean-Claude Juncker, duke njoftuar planin në shtator 2017.
Në fakt, vetëm 15 shtete anëtare të BE-së kanë agjenci për t’i shqyrtuar investimet e huaja, gjë që nuk do të bëjë asnjë detyrë të lehtë për ta zbatuar planin e z. Juncker. Më të ekspozuara do të jenë vendet si Greqia dhe Hungaria, ekonomitë e brishta të të cilave janë shumë të varura nga investimet e huaja. Greqia ishte vendi i projektit të parë të madh të infrastrukturës së Kinës në Evropë, nga kompania China Ocean Shipping (COSCO), e cila në vitin 2009 fitoi një koncesion 35-vjeçar nga Qeveria greke për t’i përmirësuar dhe aftësuar për punë dy terminalet në portin e Pireut.

Gara për investime

Ballkani Perëndimor është trampolinë e mirë për strategjinë e zgjerimit të Kinës. Rajoni kufizohet drejtpërdrejt me BE-në dhe vendet e saj kanë zero doganë me Unionin.
Disa nga projektet kryesore të Kinës për infrastrukturën në rajon janë me Serbinë. Kjo përfshin një linjë hekurudhore prej 350 kilometrash me shpejtësi të lartë Budapest-Beograd, që përfundimisht do të lidhet me Pireun; një urë prej 260 milionë dollarësh përtej Danubit në Beograd dhe një njësi të re energjie të thëngjillit prej 350 MW në Kostolac, kapaciteti i parë elektrik i ri i Serbisë për t’u instaluar në 30 vjet, financuar nga një kredi kineze prej 700 milionë eurosh.
Një projekt shumë më i madh afatgjatë është rrjedha e lumit Danub-Morava-Vardar në portin grek të Selanikut, i cili, në fund të fundit, do të siguronte një lidhje brenda ngarkesave të mëdha midis porteve holandeze dhe Detit Egje. Hungaria, Serbia dhe Maqedonia do të përfshihen drejtpërdrejt në këtë projekt madhor, kostoja totale e të cilit vlerësohet të jetë 15 miliardë euro.
Politikisht, Kina ka mbështetur këmbënguljen e Serbisë për mosnjohjen e Kosovës, duke i dhënë Beogradit edhe një “jo” nga pesë anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit të OKB-së. Kjo me siguri do ta vonojë anëtarësimin e Kosovës në Kombet e Bashkuara derisa të arrihet një marrëveshje me Serbinë. Gjithashtu, Pekini nuk ishte i gatshëm të lejojë që Kosova të marrë pjesë në takimin vjetor të Interpolit në Pekin, duke e bërë Prishtinën të shtyjë aplikimin për t’u pranuar në këtë organizatë edhe për një vit.
Shfrytëzimi i Kinës si fuqi diplomatike në OKB u ilustrua nga mënyra se si ajo e trajtoi Maqedoninë në fillim të viteve 1990. Në atë kohë, qeveria e re në Shkup vendosi ta njohë Tajvanin. Pekini menjëherë ngriu marrëdhëniet dypalëshe dhe vuri veton ndaj vazhdimit të misionit të OKB-së – UNPREDEP në Maqedoni. Kina u zbut vetëm pasi Maqedonia tërhoqi njohjen e saj për Tajvanin. Por, ndërsa marrëdhëniet diplomatike janë normalizuar, angazhimi kinez në Maqedoni mbetet minimal për shumë vite, edhe pasi autoritetet maqedonase u përpoqën t’i joshin investitorët me një zonë të lirë ekonomike.
Kohët e fundit Kina kreditoi Maqedoninë me 580 milionë euro, për dy projekte të autostradës: Shkup-Shtip dhe Kërçovë-Ohër. Pekini ka ndarë edhe 500 milionë euro në Republikën e Maqedonisë për projekte që lidhen me iniciativën e re të “Rrugës së mëndafshit” (Silk Road). Shkupi organizoi një takim rajonal të nivelit të lartë të zyrtarëve kinezë dhe ballkanikë në tetor 2017 dhe presidenti maqedonas Gjorge Ivanov deklaroi për herë të parë se vendi i tij kishte nevojë për Kinën po aq sa për BE-në. Toni i tij disi i dëshpëruar është i kuptueshëm duke pasur parasysh krizën e zgjatur ekonomike të Maqedonisë, gjë që ka bërë që ajo të hiqet nga lista e 137 vendeve të të bërit biznes të Forumit Ekonomik Botëror në 2017-n.

Dashuri vëllazërore

Me Shqipërinë, marrëdhënia e veçantë e Kinës daton në vitet ’70. Pas tërheqjes nga Pakti i Varshavës në vitin 1968, Shqipëria u injorua nga NATO dhe u gjend e pezulluar midis dy blloqeve ushtarake. Udhëheqësi komunist Enver Hoxha u kthye në një “Aleancë vëllazërore” me Maoistët e Kinës, sipas një baze të përbashkët ideologjike. Kështu, Shqipëria ka miqësinë më të vjetër dhe më të gjatë me Kinën sesa çdo vend tjetër në Ballkan.
Shqipëria postkomuniste së fundi ka rritur bashkëpunimin ekonomik me Kinën. Vizita e kryeministrit Edi Rama në Pekin në vitin 2014 u pasua menjëherë nga shpallja e një projekti të ri hekurudhor në Korridorin VIII Pan-Evropian të BE-së, i cili do të vinte nga Durrësi në Bregun Adriatik të Shqipërisë, në portin bullgar të Varna të Detit të Zi. Një kompani kineze pritet gjithashtu të fitojë një koncesion për ndërtimin e autostradës Jon-Adriatik, e cila do ta përshkojë Shqipërinë, Malin e Zi, Bosnjë e Hercegovinën, Kroacinë dhe Slloveninë deri në Itali.
Një faktor kyç për përmirësimin e lidhjeve ekonomike kineze-shqiptare është qëllimi i Pekinit për të krijuar një prani të fortë në portet evropiane. Shqipëria është pozicionuar mirë në këtë drejtim, me tri porte të mëdha në detin Adriatik dhe Jon: Durrësi, Vlora dhe Shëngjini. Pas Pireut në Greqi, këto porte shqiptare mund të jenë ura kryesore të futjes komerciale të Kinës në Evropë.
Qeveria e Shqipërisë i ka ofruar Kinës një koncesion 25-vjeçar në portin e Shëngjinit në këmbim të modernizimit të infrastrukturës së saj. Kina do të ketë qashe në një port të Adriatikut, për të arritur lehtë në Itali, ndërsa Shqipëria, përveç një nxitje të madhe për ekonominë e saj, mund të jetë në gjendje të sigurojë një qëndrim më të butë kinez ndaj Kosovës dhe shumicës shqiptare të saj.
Nuk ka dyshim se vendet e Ballkanit Perëndimor do të bëjnë garë kundër njëri-tjetrit për investimet kineze të cilat mund të bëjnë një ndryshim të madh në një rajon të zymtë ekonomik. (Një shoqatë afariste serbe llogariti se paga mesatare vjetore në rajon është më e ulët sesa në 21 shtete afrikane). Konkurrentët kryesorë do të jenë Shqipëria dhe Serbia, një çift i interesave të kundërta. Shqipëria ka marrëdhënien më të gjatë miqësore me Kinën, ndërsa lidhjet ekonomike të Serbisë ishin më afër gjatë periudhës postkomuniste.
Shqipëria është terminali perëndimor i Korridorit VIII Pan-Europian, ndërsa Serbia është e shtrirë në Korridorin X veri-jug. Shqipëria është anëtare e NATO-s, ndërsa Serbia është partnerja historike e Rusisë në Ballkan.

Procesi ‘16+1’

Përveç marrëdhënieve individuale me secilin shtet të Ballkanit, Pekini ka ndjekur gjithashtu një proces rajonal të njohur si Iniciativa “16+1”. E nisur në Varshavë në vitin 2012, ajo ka vazhduar me takimet e mëvonshme në: Bukuresht, Beograd, Rigë, Bratislavë dhe, i fundit, në Budapest. Më 28 nëntor 2017, në takimin ekonomik dyditor në Budapest midis Kinës dhe 16 vendeve të Evropës Qendrore dhe Lindore, u lansuan disa projekte investimesh, ndër të cilët do të ishte projekti i ri “Komuniteti i transportit”, e që do të ishte një nga kryesorët, me qëllim lidhjen e korridoreve 8 dhe 10 të mbështetura nga financimet e Kinës, ku Maqedonia do ta ketë pozicionin kryesor në këtë kryqëzim.
Qeveria kineze ka rezervuar 10 miliardë euro për t’i financuar projektet e infrastrukturës në këto 16 vende të Evropës Qendrore dhe Lindore. Prioriteti kryesor do të shkojë në transportin rrugor, hekurudhor dhe ujor mbi dy Korridoret Pan-Evropiane, të cilat shtohen në një lloj mega-terminal në Evropën Juglindore për Rrugën e Mëndafshit Detar. Këto investime pasqyrojnë një konkurrencë më të gjerë midis projektit të madh Kinë-Euroazi dhe “Procesit të Berlinit” të BE-së, i projektuar për ta përgatitur Ballkanin Perëndimor për pranim.
Kina po përpiqet ta realizojë qëllimin e saj strategjik për krijimin e një pranie brenda BE-së, tregut më të pasur të brendshëm në botë – duke siguruar ura në vendet joanëtare në periferinë e saj në Ballkan. Portetet dhe korridoret tokësore janë po aq të rëndësishme.
Rajoni është gjithashtu një udhëkryq i korridoreve energjetike, si gazsjellësi i Rusisë “Rrjedha Turke” dhe gazsjellësi Trans-Anatolian i gazit natyror të BE-së (TANAP) dhe TAP (Pipeline Trans-Adriatic Pipeline), të cilët bartin implikime të tjera gjeopolitike.

Skenarët

Cilat aktivitete të Pekinit, deri më sot, na tregojnë për planet e saj në Ballkan?
Përgjigjja gjendet në dy skenarë të mundshëm.
Mundësia e parë dhe disi më pak e mundshme është se Kina do t’i përmbahet qasjes së saj për bashkëpunimin ekonomik me secilin shtet. Ky theksim i lidhjeve dypalëshe natyrisht do të tentonte ta nënvizonte rivalitetin shqiptaro-serb për dominimin rajonal, pasi ata përpiqen të tërheqin sa më shumë mbështetje ekonomike dhe politike nga Kina.
Gara ekonomike do të zhvillohej përgjatë rrugëve alternative të transportit (Korridoret VIII dhe X), ndërsa vendi i rivalitetit diplomatik do të ishin Kombet e Bashkuara, veçanërisht lidhur me njohjen e Kosovës.
Sipas këtij skenari, Kina do të përfitonte nga statusi i saj i pavarur në “Luftën e re të ftohtë” midis Rusisë dhe Perëndimit, duke vepruar si një arbitër apo edhe duke e prishur balancën. Më së shumti Kina do të udhëhiqet nga interesat e veta. Kjo tregon se do të përmbahet nga përdorimi i vetos ndaj Kosovës (që do të anonte kundër ShBA-së) dhe të paktën të abstenojë (në mënyrë që të mos i prishë marrëdhëniet me Rusinë). Ndoshta Pekini do të përpiqet ta përsërisë këtë akt balancues global në rajon, duke kërkuar të jetë një balancë midis Shqipërisë dhe Serbisë.
Skenari i dytë do ta shihte Kinën duke marrë një qasje më gjithëpërfshirëse, duke përdorur procesin “16+1” si një model për nismat më të gjera rajonale. Pengesë këtu është përjashtimi i Kosovës, gjë që kërkohet nga politika e Kinës për mosnjohje të saj.
Kjo lë një zbrazëtirë të madhe në programin “16+1” dhe në rrjetin rajonal të transportit. Nëse Kina propozon ta bëjë Shëngjinin e Shqipërisë portin e saj të dytë në Evropë, atëherë nuk mund ta injorojë rrugën tokësore përmes Kosovës. Vetë Serbia varet nga porti i Durrësit dhe tashmë ka nisur ndërtimin e pjesës së saj të autostradës Nish-Prishtinë-Durrës.
Dështimi për t’i mbështetur projektet e transportit në Kosovë gjithashtu nuk do të shihet mirë nga BE-ja dhe ShBA-ja, partnerët ndërkombëtarë që Kina nuk mund t’i injorojë. Kjo tregon se Pekini do të ballafaqohet me presion në rritje për ta përfshirë Kosovën në planet e infrastrukturës rajonale, në mënyrë analoge me përfshirjen e saj në Procesin e Berlinit të BE-së (edhe pse pesë shtete anëtare të BE-së nuk e njohin Kosovën).

(Botuar në: “Geopolitical Intelligence Service”. Përktheu dhe përshtati nga anglishtja: Arsim Osmani)