Poezinë e Xhevdet Bajrajt, e këtij poeti rrëmbyes, do ta lakmonte secili lexues, secili autor veprash, secili botues dhe secila letërsi. Por, ja që letërsia shqipe ka fatin ta ketë të vetin dhe, po ashtu, Armagedoni me lexuesit e vet.

Një ndjesi të rrëmbimit nga vargu i bukur i Bajrajt e përjetova sa lexova dorëshkrimin e veprës së tij me poezi Kafe me nënën, e cila lexuesve shqiptarë dhe të huaj u vjen nëpërmjet shtëpisë botuese Armagedoni nga Prishtina, e cila fokusim të veçantë ka letërsinë e sotme shqipe dhe për këtë interesim duhet lavdëruar dhe përgëzuar.

Ky libër i ri i Xhevdet Bajrajt ka një kryepersonazh lirik. Ajo është nëna e poetit e cila nuk ka më shumë se një vit që ka ndërruar jetë. Poeti e kujton atë, e ndien mungesën e saj, e ëndërron dhe i shkruan poezi përkushtuese dhe përpiqet të bisedojë me të e ta mbajë gjallë në krijimtarinë poetike, pasi që, duke ndier mall për të, e ka frymëzuar shumë. Pra, në shumë poezi të këtij libri nëna është motivi tematik.

Dhimbja dhe përjetimi, si sensibilitet dhe shënjim konceptual, e bëjnë të dallueshëm këtë vepër poetike të Xhevdet Bajrajt nga ato paraprake. Pra, këtu s’e kemi më një Xhevdet Bajraj që në plan të parë i ka reagimin, indinjatën, revoltën me dhe për të tashmen, por një poet që, përpos reagimit individual intelektual ndaj dukurive të këqija në vendin tonë, ndien dhimbje dhe mungesë edhe për qenien më të dashur – nënën.

Ndër poezitë më të bukura në këtë libër, në të cilat figura e nënës është çelësi figurativ, janë: Kafe me nënën (nga e cila vepra e merr titullin), Nëna dhe pëllumbat, Medaljoni, Tetëdhjetë e tri vjet zgjati rruga e saj, Nëna ime dhe lulet, Gjethi që kishte fytyrën e nënës, Mëngjesi në Rahovec dhe shumë të tjera, ku nëna është e pranishme për ta rritur përmasën e nostalgjisë të poetit për vendin e tij, për të kaluarën dhe të tashmen e tij. Pra, mungesa e nënës bëhet e pranishme në realitetin e veprës artistike.

Kafe me nënën ka një sërë poezish që janë të shkruara me mjeshtëri të lartë artistike. Janë krijime antologjike për mënyrën e ligjërimit, sensibilitetin dhe për tablotë e krijuara për të cilat shquhet Bajraj. Lumi i fryrë, Vallëzimi i të marrëve, Shtëpia e zvarranikut, Brenda shtëpisë së braktisur, Është koha, De Niron do ta vrasin në fund të filmit, Medaljoni, Kafe me nënën, Kur prostitutat dhe politikanët i donin poetët, Rruga e diellit nuk janë poezi që shkruhen shpesh, nuk janë poezi që mund t’i shohësh e t’i lexosh në çfarëdo libri, nuk janë poezi që mund të krijohen nga secila pendë krijuese, nuk janë poezi që mund të botohen në secilën stinë. Këto poezi të lartcekura të këtij poeti do të bëjnë jetë të gjatë dhe do të kenë rrugëtim të gjatë në duart dhe mendjet e lexuesve.

Lumi i fryrë është një poezi antologjike, me mesazh të qartë që lidhet me aktualitetin tonë. Në të, përmes gjuhës poetike, poeti tregon se si lumi i marrëzisë njerëzore e izolon individin, njeriun e dinjitetshëm e bën të mbyllur, të jetojë i vetmuar. Përballjen me një lumë e llum të tillë marrëzie në një kohë antivlerash e përjeton secila qenie e dinjitetshme njerëzore.

Vallëzimi i të marrëve është një poezi e bukur, në të cilën poeti revoltueshëm flet për marrëzinë kolektive të qenieve që iu mungon dinjiteti fillestar njerëzor. I godet me penën e tij të paarsyeshmit që janë në gjendje të vallëzojnë e të festojnë pandërprerë për simbolika, koncepte dhe për gjëra që aspak nuk i kuptojnë, por nuk e kanë fijen e empatisë për fqinjin e tyre të mundshëm, plakun e vetmuar, i cili vdes pa përkujdesjen minimale.

Shtëpia e zvarranikut është në vazhdën e poezive revoltuese të Bajrajt. Në të mbizotëron ligjërimi satirik dhe ironik për aktualitetin shqiptar. Në këtë poezi me anë të një ligjërate tallëse goditet mënyra se si njerëzit e kohës sonë e mendojnë dhe e realizojnë jetën e tyre.

Brenda shtëpisë së braktisur është një poezi e ndjeshme dhe e ndjerë, e dalë nga brendësia e shpirtit të poetit. Në të ai flet me mallëngjim dhe nostalgji prej të mërguarit për vendlindjen larg së cilës jeton tash sa vjet. Kjo poezi është në linjë ideore dhe tematike me poezinë Shtëpitë e braktisura, e realizuar me emocion dhe mjeshtëri.

Është koha është mjeshtërore për nga mënyra se si ndërtohet vargu përjetues, se si ndihet mungesa e njeriut të dashur (nënës së poetit).

Medaljoni është antologjike për shkak të shpalimit të dimensionit të mungesës dhe nostalgjisë. Poeti kishte parë ëndërr se si në kthinat e qytetit ku jeton ia kishin vjedhur medaljonin e nënës. Kur pushon së ëndërruari sheh se medaljonin e ka me vete, por i mungon nëna, dhe fillon ligjërimi përjetues dhe nostalgjik i poetit.

Kafe me nënën është në vijë konceptuale me poezinë paraprake, vetëm se këtu kujtimi dhe përjetimi janë më të theksuar. Është poezi antologjike për nënën e vdekur dhe gjendjen pikëlluese të poetit.

De Niron do ta vrasin në fund të filmit, për mendimin tim, është poezia më e veçantë e këtij libri me poezi të Xhevdet Bajrajt. Është mjeshtëri e poetit se si arrin që brenda një poezie të shkurtër ta krijojë një tablo në të cilën përfshihen disa motive tematike e disa koncepte ideore. Është poezi që lë shumë mundësi interpretimi dhe mund të lexohet nga shumë kënde vrojtimi. Vargu Nënë, De Niron do ta vrasin gjithsesi në fund të filmit është një konceptim për fundin e përcaktuar, për fundin që dihet. Është një fund jo i lumtur, jo i bukur për realitetin në Kosovë, një parashikim i zymtë nga poeti. Është një poezi me një brendësi tregimtare në të, ku shpaloset qëndrimi kritik dhe revoltues i Bajrajt ndaj vrazhdësisë së aktualitetit dhe njerëzve të vendit të tij, të cilët, sipas poetit, e respektojnë një vrasës. Një shoqëri që i respekton vrasësit, sipas këtij krijuesi, nuk ka se si ta ketë fundin e lumtur. Po ashtu, në këtë poezi të Bajrajt na jepet një tablo e mallit për qytetin e tij të lindjes, për kafenetë e qytetit dhe llafosjet e zakonshme me nënën e tij që tashmë nuk ekziston.

Kur prostitutat dhe politikanët i donin poetët është një dialog poetik dhe ironik në mes të poetit idealist dhe atij pragmatik. Poeti pragmatik, tashmë i shtyrë në moshë, thotë se e ka shkruar dhe dashur poezinë për shkak se në kohën e tij prostitutat dhe politikanët i donin poetët, ndërsa poeti idealist, tashmë në moshë të mesme (moshë e poetit real Xh. Bajraj), është nxitur të shkruajë nga krejt diçka tjetër, është nxitur të shkruajë nga admirimi për veprat dhe respekti që si i ri kishte pasur për poetin e shtyrë në moshë. Pra, kemi një ballafaqim konceptesh dhe botëqëndrimesh lidhur me artin poetik. Një poezi e veçantë, atipike për letërsinë e sotme shqipe, ku ngrehen dilemat rreth vlerave dhe të vërtetave të poetëve tanë të njohur. Është poezi që synon shembjen e idhujve të padenjë dhe kështjellave prej letre që kanë marrë vlerësime të pamerituara nga kritika konjukturale akademike në Kosovë. Ndërkaq, Rruga e diellit është një poemth i bukur lirik, në të cilën spikat brendësia rrëfimtare që është shenjë karakterizuese në shumë poezi të Bajrajt. Është urim i gjatë i poetit, tashmë gjysh, për nipin me rastin e ditëlindjes së këtij të fundit. Brenda këtij urimi të gjatë shohim këshilla jete për nipin, të cilat mund t’u shërbejnë edhe të tjerëve për nipër dhe mbesa.

Këtë rrugëtim interpretues brenda librit me poezi Kafe me nënën të poetit tonë, tashmë të mirënjohur, Xhevdet Bajraj, e bëra për ta dhënë një tablo sa më të qartë sqaruese dhe vlerësuese për poezinë e këtij poeti, duke qenë i bindur se thelbi i një interpretimi është vlerësimi dhe poezia e Bajrajt e meriton këtë jo vetëm për këtë libër, por për të gjitha librat e tij me poezi. Ai është një krijues që duhet trajtuar me respekt dhe me dashuri dhe të jetë sa më shpesh e sa më i pranishëm në sofrat e lexuesve dhe të kritikëve të poezisë.

Së këndejmi, përpos motiveve ideore dhe tematike, perspektivave të veçanta poetike, ajo që e shquan ligjërimin artistik të Xhevdet Bajrajt është krijimi i tablove, pamjeve dhe sekuencave të veçanta poetike, që e bëjnë atë një nga poetët më të mirë të imazhit jo vetëm të letërsisë së sotme shqipe. Arti i tij poetik është i brumosur me brendësi tregimtare, ku gjërat që thuhen nëpërmjet gjuhës poetike, përpos që lexuesit mund t’i lexojnë e mund t’i ndiejnë, ata mund edhe të krijojnë edhe një perceptim vizual për to dhe rreth tyre. Poezitë e tij Pilati, Gruaja e armatosur, Fishkëllima e vdekjes, Medaljoni etj. shumë lehtë mund të bëhen tregime të shkurtra dhe filma të shkurtër artistikë.

Po e mbyll këtë fjalë, duke shkruar edhe këto: është kënaqësi të flasësh me Xhevdetin për Kafe me nënën dhe po kaq kënaqësi të shkruash për këtë libër shumë të bukur.

Adil Olluri, shkrimtar

Dentro de la magia de la poesía de Xhevdet Bajraj

La poesía de Xhevdet Bajraj, poeta torrencial, debería ser codiciada por cada lector, autor, editor y literatura; pero sólo la literatura albanesa tiene la suerte de tenerlo suyo, y hoy también, Armagedón y sus lectores.

Experimenté una sensación de secuestro, con los bellos versos de Bajraj, mientras leía el manuscrito de su poemario Café con mamá, que hoy llega a lectores albaneses y extranjeros, a través de la editorial Armagedon de Prishtina, editorial enfocada en la literatura actual albanesa, que por este interés debe ser elogiada y felicitada.

Este nuevo libro de Xhevdet Bajraj, tiene un protagonista lírico: la madre del poeta que falleció hace menos de un año. El poeta la recuerda, siente su ausencia, sueña con ella y le escribe poemas devocionales, trata de hablarle y mantenerla viva con su creatividad poética. La nostalgia por ella ha sido inspiración y eje temático en muchos de los poemas que aquí encontramos.

El dolor y la experiencia, como sensibilidad y marca conceptual, hacen que esta obra poética, de Xhevdet Bajraj, sea distinta a las anteriores. Aquí ya no tenemos a un Xhevdet que tiene en primer plano la rebeldía, la indignación o la revuelta con y para el presente, sino un poeta que, además de reaccionar intelectualmente ante los malos fenómenos de nuestro país, siente dolor por la ausencia del ser más querido: la madre.

Entre los poemas más bellos de este libro, donde la efigie de la madre es la clave figurativa, están: Café con mamá (de donde toma su título la obra), Mi madre y palomas, El medallón, Ochenta y tres años duró su camino, Mi madre y las flores, La hoja que tenía la cara de mi madre, La mañana en Rahovec y muchos otros. En ellos la madre está presente y aumenta la magnitud de la nostalgia del poeta por su país, su pasado y su presente. Es entonces dónde la pérdida de la madre aparece para hacer realidad esta obra de arte.

Café con mamá tiene una serie de poemas que están escritos con un alto dominio artístico, de los cuales destacan, por el discurso poético, la sensibilidad y las imágenes creadas: El río hinchado, El baile de locos, Casa de un reptil, Dentro de la casa abandonada, Es hora, De Niro será asesinado al final de la película, El medallón, Café con mamá, Cuando las prostitutas y los políticos amaban a los poetas, Camino del sol. Estos no son poemas que se puedan escribir a menudo o encontrar y leer en cualquier libro, tampoco son poemas que cualquier pluma creativa pueda escribir o que puedan ser publicados en cualquier época. Estos son poemas que tendrán una larga vida y un largo viaje en las manos y la mente de sus lectores.

El río hinchado, es un poema que tiene un mensaje claro relacionado con nuestra actualidad. En él, a través del lenguaje poético, muestra cómo el río de la locura humana aísla al individuo y encierra al hombre digno para que viva en soledad; muestra como, en esta época de antivalores, cada ser humano se enfrenta al río y al fango de la locura. El baile de locos, es un bello poema, en el que el poeta habla con repugnancia de la locura colectiva, de seres que carecen de la dignidad humana primordial. Golpea con su pluma a los irracionales, a esos que son capaces de bailar y celebrar incesantemente por símbolos, conceptos y cosas que no entienden en absoluto, pero que no tienen empatía por su vecino, un anciano solitario, que muere sin los mínimos cuidados. Casa de un reptil es una continuación de los poemas de revuelta de Bajraj. Está dominado por el discurso satírico e irónico sobre la actualidad albanesa. En este poema, a través de un discurso burlón, embiste la forma en que la gente de nuestro tiempo piensa y vive su vida. En el poema, Dentro de la casa abandonada, hay una poesía sensible y sentida que proviene del interior del alma del poeta. En él habla con el anhelo y la nostalgia del exiliado, de la patria de la cual vive lejos desde hace muchos años. Este poema, qué está en la misma línea ideológica y temática del poema Las casas abandonadas, es ejecutado con emoción y maestría. Es hora, es un poema magistral en cuanto a cómo se construye el verso vivencial y de cómo se siente la ausencia del ser amado (la madre del poeta). El medallón, es notable porque revela la dimensión de la ausencia y la nostalgia. El poeta sueña que le es robado el medallón de su madre en las calles de la ciudad donde vive. Cuando deja de soñar, ve que tiene el medallón consigo, pero le falta su madre. Con ello, el poeta, comienza un discurso vivencial y nostálgico. Café con mamá está en la línea conceptual del poema anterior, sólo que aquí el recuerdo y la experiencia están más claros. Es un poema antológico sobre la madre muerta y la condición de duelo del poeta.

De Niro será asesinado al final de la película, en mi opinión, es el poema más especial de este libro. Con maestría el poeta logra crear un cuadro dentro de un breve poema, uniendo distintos motivos temáticos utilizando, tan sólo, algunos pocos conceptos ideológicos. Es un poema que deja muchas oportunidades a la interpretación y que se puede leer desde distintos ángulos. El verso Madre, De Niro será asesinado de todos modos al final de la película, es la concepción del final predestinado, del final que ya se conoce, es un final triste, nada hermoso para la realidad de Kosovo, es una sombría predicción del poeta. Es un poema con contenido narrativo, que revela la actitud crítica e indignada de Bajraj hacia la hostilidad de la actualidad y la gente de su país, que, según él, respeta al asesino. Una sociedad que respeta a asesinos, según este poeta, no tiene forma de tener un final feliz. Además, en este poema, Bajraj nos muestra su anhelo su por el pueblo natal, las cantinas de la ciudad y la charla habitual con su madre, que ya no existe.

Cuando las prostitutas y los políticos amaban a los poetas, es un diálogo poético e irónico entre un poeta idealista y otro pragmático. El pragmático, ya avanzado en edad, dice que escribía y amaba la poesía porque en su tiempo las prostitutas y los políticos amaban a los poetas, mientras que el idealista, ahora en la mediana edad (edad verdadera del poeta Xh. Bajraj), fue impulsado a escribir por algo completamente diferente, por la admiración y el respeto que le tenía a las obras del anciano poeta. Estamos frente a una confrontación de conceptos y visiones contra el mundo de la poesía. Un poema especial, atípico para la literatura albanesa actual, en el cual se plantean dilemas sobre los valores y las verdades de nuestros poetas famosos. Es un poema que tiene como objetivo demoler ídolos indignos y castillos de papel, que han recibido elogios inmerecidos de críticos académicos coyunturales en Kosovo. Mientras tanto, Camino del sol es un largo y bello poema lírico, en el que destaca su interior narrativo, signo característico de muchos de los poemas de Bajraj. Se trata de una larga felicitación del poeta, ahora abuelo, a su nieto por su reciente cumpleaños, en ella encontraremos consejos de vida para su nieto, que pueden servir, también, a otros y sus nietos.

Este recorrido interpretativo del poemario Café con mamá, de nuestro poeta Xhevdet Bajraj, lo hice con el fin de explicar lo valioso de su poesía, convencido de que la esencia de su valía está en esta explicación, y la poesía de Bajraj la merece, no solo por este libro, sino por todos sus poemarios. Él es un creador que debe ser tratado con respeto y amor, que debe estar tan a menudo como sea posible en las mesas de lectores y críticos literarios.

Además de la singular perspectiva poética, los motivos ideológicos y temáticos, lo que distingue el discurso artístico de Xhevdet Bajraj es la creación de cuadros, imágenes y secuencias poéticas particulares, que lo convierten en uno de los mejores poetas de la imagen, no sólo de la literatura albanesa contemporánea.

Su arte poético se moldea con contenido narrativo, donde las cosas que se dicen a través del lenguaje poético, además de ser leídas y sentidas por los lectores, también pueden crear una percepción visual de ellas. Sus poemas Pilato, La mujer armada, Silbato de la muerte, El medallón, entre otros, podrían convertirse en cuentos o largometrajes con mucha facilidad.

Cierro estas palabras, escribiendo las últimas: es un placer hablar con Xhevdet sobre Café con mamá y es igual de placentero escribir sobre este libro tan hermoso.

Adil Olluri, escritor