Nga Bedri Islami

Mjaftoi vetëm një shkëndijë, dramatizimi i një komedie të njohur, “Prefekti” dhe zërat që edhe më herët ishin gërvitur në honet e mohimit të gjithçkaje, u rizgjuan, duke kërkuar, si edhe më parë, gardhimin fillimisht, e më pas zhdukjen e çdo gjëje që është krijuar para tyre.

“Qielli i qiellit nuk të mban”, thonte dikur Salomoni (Mbretërit, 8,27); ashtu dhe ngrehina e tyre, nuk ua mban kauzën, aq më pak në një fushë të brishtë, si ajo e artit.

Predikuesit e izolimit të një periudhe të artit të viteve të shkuara harrojnë se historia e letërsisë nuk është kurrë historia e autorëve apo e veprave të tyre, por Historia e Shpirtit si prodhues dhe konsumues i letërsisë. Letërsia, arti në përgjithësi, ka vetinë e pashoqe për t’i dhënë të gjitha: edhe tmerrin, edhe dramën, tragjedinë njerëzore, shpresën, dëshpërimin, rënien dhe ringritjen, por edhe modelin e së ardhmes.

Është e vërtetë se jo pak herë letërsia e komunizmit, arti vetë, ka dhënë drama të rreme dhe shprese të rreme, por kjo ka pasur të bëjë me mediokritetin dhe nënshtrimin, jo me emrat e spikatur të kësaj bote, që tjetërlloj kanë parë rrjedhat e jetës dhe tjetër shpresë kanë afruar. Bota e tyre, shpesh ishte e pamatë, në një vend të vogël, që aspironte për një letërsi të madhe.

Gardhuesit e sotëm të artit, deputetë apo jo, nuk duhet të harrojnë se në vitin jubilar të 100 vjetorit të Pavarësisë, kur ata vetë ishin në pushtet, pra në vitin 2012, i gjithë programi ceremonial në shfaqjen zyrtare ishte me krijime të para vitit 1990.

Nuk duhet të harrojnë edhe pse emrat më të shquar të asaj kohe kanë mbetur ende sot në atë piedestal që i ngritën vetes. Tani, një plejadë, në të shumtën pa emër, kërkon të rrënojë një piramidë të ngritur në kohë të vështirë, kur ishte thuajse e pamundur të bëje letërsi e art normal, ndryshe nga tani. E megjithë përpjekjet, ende është një hendek i madh mes krijimeve të dy kohëve, megjithëse nga rënia e njërës dhe ngritja e tjetrës janë mbi tri dekada.

Gardhuesit e sotëm kanë vendosur t’i vërsulen letërsisë dhe artit “të vjetër”, pa e ngritur ende si duhet as themelin e një ngrehine të re. Mund të synosh të përmbysësh dramaturgë të shquar, kineastë të papërsëritshëm si Piro Milkani, Dhimitër Anagnosti, Viktor Gjika, por është e pamundur. Ashtu si edhe nuk mund të heqësh piedestalet e Çeks Zadejës, Nikolla Zoraqit, Kristo Konos, Fehmi Ibrahimit, Tish Daisë, Avni Mulës, Tonin Harapit, Aleksandër Lalos, me këngët tallava të ditëve të tashme.

Në të vërtetë, synimi i përmbysjes është përsëritur herë pas here, “Prefekti” i tanishëm është një shkas më shumë për një dëshirë të vjetër, por të pamundshme, sepse nuk rregullohet përmes ligjit, apo vendimeve arbitrare, as përmes rehabilitimit të figurave kolaboracioniste, por duke krijuar një art të furishëm, që sposton atë që nuk i qëndron më kohës; një art që krijon kohën e tij.

Ndërsa komunizmi, përmes totalitarizmit të tij vendosi vetcensurën, gardhuesit e sotëm deputetë kërkojnë krijimin e institucionit asgjësues të atij arti që ishte pjesë e jetës së shqiptarëve para se gardhuesit të vinin në jetë.

Komunizmi kishte rrethuar tempullin e letërsisë me shkrimtarë mediokër, duke synuar që figurat e mëdha të shkriheshin në njësinë e shumësit, ndërsa tani gardhuesit deputetë, po aq mediokër në shumicën e tyre, duan të zhbëjnë atë që arritën shkrimtarët dhe artistët seriozë që mbanin gjallë në kohë të vështira zjarrin e shenjtë të artit.

Deputetët duan të krijojnë një terren hiç, bosh, abstrakt, djerrinë; duan që veprave më të mira të letërsisë shqipe t’u vihet një yll gjashtëcepësh, si ai që u vihej hebrenjve gjatë regjimit nazist.

Dëshira për të rrënuar të shkuarën e një letërsie, është aq e lashtë sa edhe vetë letërsia. Gjashtë shekuj para erës së re, një rapsod nga Kolofoni, Ksenofan quhej, i lodhur nga vargjet e Homerit që i kishte kënduar qyteteve, i pamundur për të risjellë diçka të ngjashme me atë të bardit të verbër iliadas, kërkonte harresën e tyre.

Në Angli, në mesin e shekullit të XVII, në njërin nga Kuvendet popullorë të thirrur nga kryerepublikani Kromuell, shkruan Samuel Johnson-i, “u propozua me seriozitet që të digjeshin arkivat e Kullës së Londrës, që të fshihej çdo kujtesë e gjërave të shkuara dhe që krejt regjimi i jetës të zinte fill nga e para”.

26 shekuj pas rapsodit grek dhe disa shekuj pas kronistit anglez, në politikën shqiptare, jo krejt befas dhe jo krejt rastësisht, sillet nëpër këmbë dhe, mjerisht, nëpër dhëmbë ky projekt censurues në pamjen e parë dhe thellësisht antivlerë në përmbajtjen e tij. Por e shkuara e artit është e pashkatërrueshme; herët a vonë të gjitha gjërat kthehen.

Të gjitha regjimet tiranike e kanë provuar këtë. Të gjitha mendjet e ngushta e kanë synuar këtë. Pavarësisht kohës, pavarësisht regjimeve kanë synuar të njëjtën gjë: të heqin një të shkuar të shkruar; të ndalojnë ose damkosin një botë letrare, e cila është ngritur pa mundin e tyre, pa qenë ato vetë pjesë dhe shumë lart e arritshme për mendjet e ngushta.

Me djegë dhe me damkos libra dhe me ngritë mure mes botëve letrare është punë e zakonshme e tiranive, por nuk mund të jetë kurrë kodi i një mendimi politik, i cili, kur u lind, u tha ae do ishte mendja europiane që kishte munguar.

Perandori i Parë i Kinës, Shih Huang Ti, ishte njeriu që filloi ngritjen e murit të madh kinez dhe diktoi që të hidheshin në zjarr të gjithë librat e shkruar para tij. Ata që nuk iu bindën, shkrimtarët e mendimtarët e mëdhenj, përfunduan duke mbartur gurët e murit që po lartohej, por ruajtën vepra, libra e mendime, të cilat jetojnë edhe sot e kësaj dite. Pak kush në botë e di emrin e perandorit të parë, por emrin e Konfucit e dinë të gjithë. E, pra, ky i fundit ishte dënuar me djegien e librave të tij, e kishin menduar se ashtu e çuan në harresë, por ndodhi e kundërta.

Është miopi politike, duhet të jesh budalla që të mendosh se me një urdhër verbal apo me një “pullë blu a rozë” njerëzit të heqin dorë nga kujtesa e të kaluarës së vet.

“Të gjitha gjërat duan të qëndrojnë në të qenët e tyre”, ka shkruar Baruh Spinoza, edhe bota e artit kërkon të qëndrojë në tri shtyllat që mbajnë mbi shpatullat e tyre qiellin e qiellit; të së djeshmes, të së tashmes dhe të së ardhmes. Animi i njërës prej tyre mund të sjellë rrokupujën e madhe dhe kjo nuk i ngjet lojërave fëmijërore; ajo sjell rrënimin.

Historia e një kombi është ajo e letrave të tij; historia e Shqipërisë, edhe në vitet e rënda të diktaturës, saktësohet në gjendjet e mbijetesës dhe të lumturisë, në mitologjinë dhe përvijimin, në fytyrat e gdhendura nga koha, në disa mugullime e do vende, të cilat, edhe sot e kësaj dite, në atë gjuhë dhe në ato rrethana, duan të na thonë diçka.

Po cili është thelbi i këtij ligji që po përgatitet? Po sjell një citat nga fjala e një figure të njohur të opozitës së ditës:

“Mjetet që do të duhet të përdorim siç është shoqëria e civilizuar sot, të mos e privojë individin për të marrë informacionin të cilin do, të cilin pëlqen, por duke i dhënë paralelisht në të njëjtën kohë informacionin tjetër atë real, atë të vërtetin, që në fund të fundit për çdo libër, qoftë edhe të Kadaresë, kur ta lexojë të mos dalë i mpirë në arsyetimin e vet për situatën apo për gjendjen që ka qenë por të shohë edhe faqet e tjera të librit të pashkruar të Kadaresë, ato të cilat diktatura nuk ia lejonte të shkruante”.

Gjëja e parë që më shkoi ndër mend kur lexova këtë, ishte se cili do të kishte qenë mendimi i vetë Kadaresë. Si do të kishte reaguar ai vetë, njeriu i krijimit të një bote të përbotshme?

Ndoshta më shumë se 50 vite të jetës së tij Kadare ka kaluar përmes një dalldie të habitshme, i bindur se pjesë të shpirtit të tij janë njëkohësisht edhe pjesë të kujtesës së një kombi, i cili, nga përvoja e tij fisnike, monumentale, kishte krijuar atë figurë të gjallë dhe thellësisht vetjake, që është ndër gjërat e pakta, mjerisht shumë të pakta, përnjëmend të mëdha të botës sonë të artit e të kohës sonë, kishte krijuar vetë figurën e kombit.

Ky kombkrijues në letrat e tij, i habitshëm për nga përmasat dhe liridhënës nga vetë shpirti i tij, kur ishte kaq e vështirë të meditoje për të, befas, si nga një humnerë gojëprishur, e gjen veten si një shembull përmes të cilit duhet të kalojë censura e re shqiptare.

T‘i afrosh njerëzve kthjelltësinë në erën e hidhur të komunizmit dhe të materializmit dialektik, duke qenë vetë projektim i veprës dhe realizues i saj, mospërfillës ndaj një lumturie e moskokëçarës ndaj thërrimeve të lëshimeve të çastit për të përpjesëtuar madhërishëm lirinë tek të tjerët, ishte misioni i gjithëmeritueshëm i Kadaresë.

Si do e kishte menduar ai gjithë këtë rrënojë që kërkojnë të sjellin, çfarë do të kishte thënë:

“Ne të gjithë e dimë se ç’ka ndodhi pas rrëzimit të komunizmit. Ne dimë se ç’pluhur u ngrit, çfarë çoroditje u krijua, ç’llum i zi doli nga thellësitë e kësaj bote. Kjo rrokopujë e zbehu shumë shpejt gëzimin e lirisë të porsafituar, dehjen e saj, ylberet e shpresave, që lindën e u fikën aty për aty. …Nuk ka gjë më të shëmtuar se kuraja e vonuar e frikacakëve, e skllevërve. Të ndërgjegjshëm se e kishin ulur kryet më fort se ç’duhej, të turpëruar për bindjen e tyre të gjatë, të tërbuar nga prania e të tjerëve, atyre që nuk ishin thyer, gjëja e parë që bënë ishin t’u vërsuleshin këtyre të fundit. …Pas kësaj nuk pritej veçse tmerri i fundit: t’i suleshin atdheut“. (“Dialog me Alain Bosquet”, faqe 137).

Përse po thirret në ndihmë një ligj i tillë? A është e vërtetë se ende vazhdon beteja e gjatë e kurrë e pamundur ndaj një sistemi, atij komunist? Si është e mundur që pluralizmi në Shqipëri, dalëngadalë po bën po aq vite jetë sa edhe komunizmi dhe ende nuk ka nisur betejën për të fituar mbi të, sa që kërkon edhe një herë, ta kthejë këtë vend në vitin 1946 e pak më tej, kur me ligj e pa ligj, u ndaluan disa vepra e disa autorë, disa nga të cilët kishin pasur pikëtakimi me fashizmin, por shumë të tjerë u ndaluan, u mallkuan, u lanë në harresën e përkohshme sepse kishin qenë si tepër zotërinj për fitimtarët, si shumë moskokëçarës, si shumë nacionalistë dhe me histori që nuk e kishin të ardhurit.

Në një formë, disi në pamje më të zbutur, por shumë më të përbuzshme, kërkohet që çdo libri të krijuar në “atë kohë” ta sjellim “në këtë kohë”, duke i vënë një shënim, i cili, as më pak e as më shumë, ngjan me ato yjet gjashtëcepësh që i detyruan izraelitët t’i vendosin në jakët e rrobave të tyre.

E mendoni se çfarë mund të ndodhë, nëse për një çast e mendojmë se kjo do të mund të realizohet, se kjo mund të ishte diçka që bëhet?

E mendoni se si përmes “pullave” një kalbësi mendimi përpiqet të gardhojë botën e letrave, dhe të nisë të gërmojë në botën e tyre të letrave, e cila, edhe pse shkuan 28 vite jetë plurale, ende ka mbetur në kujtesën e emrave të shkuar dhe dalja e emrave të rinj po bëhet tmerrësisht e vështirë.

Do të shkruaj më pas për Kadarenë dhe pse e gjithë kjo bëhet, në fund të fundit, si një hapje e re e frontit të lindjes kundër njeriut të botës së perëndimit.

Jakov Xoxa apo Fatos Arapi, Koçi Petriti apo Xhevahir Spahiu, Moikom Zeqo apo Dritero Agolli, Lasgush Poradeci apo Mitrush Kuteli, Helena Kadare apo Adelina Mamaqi, Mimoza Ahmeti apo Sulejman Mato, Petro Marko apo Sterjo Spasse, e dhjetëra të tjerë, befas mund të gjendeshin nën thundrën e “pullës blu apo rozë“.

Mendoni sikur në të gjithë librat e autorëve që kanë krijuar Shpirtin befas të vendoset, si një gjashtëcepash shënimi i censurës moderne se “ky libër u shkrua në komunizëm, autori nuk ka mundur të dëshmojë të vërtetën”, çka do të thotë se ka qenë frikacak etj, etj., dhe se trimat e vërtetë erdhën tani.

Çasti i parë i kohës përkon me çastin e Krijimit, thotë Shën Augustini, por ai çast i parë bart jo vetëm një të ardhme të pafund, por edhe një të kaluar të pafund. Një të kaluar, e cila, përmes botës së fjalëve, letërsisë, mund të jetë e hollësishme, kërshëruese, por kurrë fatale.

Tani mendoni më tej: sikur në të gjitha tablotë e asaj kohe të viheshin shënime të tilla censuriane, që më tingëllon pak me pretoriane, dhe, ashtu si dikur klerikët e lartë synonin të fshinin botën intime në pikturat murale, edhe sot të heqim ose të vendosim njollat e një kohe që është thënë se do të jetë moderne, e perceptueshme dhe e njëmendtë me lirinë.

E pra, nuk është. Një ligj i veçantë për Kadarenë është ky? Përse synohet rrënimi i një kështjelle, më e fuqishme se ajo e Argjirosë?

Në fakt, me ikjen nga jeta të Dritëro Agollit, meskinët, duke u ngutur, kur ende ishte në përcjelljen e fundit, vrapuan të hedhin poshtë gjithçka të tij. E bënë në mënyrë kaq meskine, por ishin aq të kënaqur, sa që edhe sot e kësaj dite ndoshta i kanë duart e djersitura nga kënaqësia e çastit.

Edhe Ismail Kadareja ka qenë gjithnjë në tehun e tyre. Që në fillim. Ende pa ikur, pa na dhënë kumtin e largimit, ata ishin aty, të strukur në qelizat e errëta të shtetit. Pjesë e padukshme e një mekanizmi që lehtësisht mund të kthehej në vrastar.

Kadare për to është shembëlltyra e njeriut që mund të sjell lirinë ose pjesë të mëdha të saj edhe duke qenë i njëjtë me të tjerët; i njëjtë në gjendjen e tij, por jo në mendjen e tij.
Kadare është letërsia shqipe në ngjizjen e saj madhore, një organizëm intelektual aq i thjeshtë dhe aq shumëdimensional. Magjik në artin e tij, më tej se magjik në mesazhet përcjellëse të tij.

Ai solli Kujtesën e Madhe kur ende nuk ngiheshim me frymën e kohës, krijoi simbolet që mund t’i quaje pa droje si pjesë të shpirtit tënd, ishte në fund të fundit, dukuria befasuese që është e vështirë të shpjegohet. Të kalosh nga bota e jashtëzakonshme që ai krijoi në kronikën e ditëve të jetës së tij përbën kohën dhe tokën, pra, të ardhmen dhe të sotmen.

Kadare është një institucion i artit, por jo vetëm shqiptar e as vetëm ballkanik. Ai, prej shumë kohe, ka dalë në një orbitë më të ngjeshur, më të madhe dhe më të vështirë. Është një botë që synohet nga të gjithë, ngulmohet nga disa dhe arrihet nga fare pak vetë. Koha kur ai e arriti ishte në vetminë e madhe, jo vetëm të shtetit të tij, por edhe të atij vetë.

Nëse e bëri këtë në këtë periudhë dhe ngriti përmes kujtesës një Monument të vendit të tij, kjo është arsyeja e kërkesës së herë pas hershme për rrënimin e pashmangshëm të veprës së tij.

Kadare është i njëjti në të gjitha kohërat. Nëse sot, një lexues i ri, im bir, ta zëmë, do të lexonte “Gjeneralin e Ushtrisë së vdekur”, “Përbindëshin”, “Pallatin e Ëndrrave”, “Kronikë në gur”, “Darka e gabuar”, “Tri këngë zie për Kosovën”, “Viti i mbrapshtë“, jo vetëm do të ishte i mahnitur nga arti, jo vetëm që nuk do të besonte se shumë prej tyre janë shkruar në një kohë tjetër, por edhe që ato i kanë shërbyer diktaturës.

Stuhia më e madhe ndaj Kadaresë u ngrit kur botoi “Dimri i Vetmisë së madhe”, e cila, as më pak e as më shumë, në thelbin e saj është përsëritja e Makbethit në një kohë tjetër, përmasat e së cilës kërkohen të rishfaqen si magjistricat në fillimin e tragjedisë.

Kadare na solli një tjetër zgjim, nga një tjetër gjumë i thellë, për të ndjerë më afër, në çastin kur frika do të mungonte: lirinë dhe kombin. Ndaj lirisë ai do të vendoste germat një pas një si gurët e mëdhenj të qëndresës, duke hequr nga vetja qelizat e krijimit, duke na thënë se, në çdo çast, duhet t’i besojmë secilës fjalë, sepse ata ishin tej dëshpërimit, të vrullshme si erërat dhe të fisme si qytetërimi.

Ndaj kombit atij më shumë se gjithçka i përqaset titulli i një gazete franceze se “Kur vjen fjala për kombin e vet, Kadareja është po aq i verbër sa Homeri”. Kombprishësit kanë qenë kundërshtarët më të mëdhenj të Kadaresë – ata kanë lëvizur gjithë gurët, përmes denoncimeve të paskajshme dhe të paqëndrueshme, deri në nivel ambasadorësh, për të rrënuar atë çka ai vetë, krejt fillikat, ka ngritur – perandorinë e tij, në të cilën, si në çdo të tillë, mund të gjesh edhe pluhur që sillet nëpër këmbët e udhëtarëve, por që nuk mund të pengojnë të vërtetën, pavarësisht se cili do të jetë vendimi i një tufe deputetësh.