Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha

Demonstratat e 11 Marsit 1981 – Jehonë e Pandërprerë e Qëndresës Kombëtare

Demonstratat e 11 Marsit 1981 nuk ishin një rastësi në historinë tonë. Ato ishin vazhdimësi e përpjekjeve të pandërprera që nga orët e para të Lëvizjes sonë për liri dhe pavarësi kombëtare. Këto ngjarje shënuan një hallkë të rëndësishme në përpjekjet për çlirimin e popullit shqiptar të Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare nën ish-Jugosllavi.
Më 11 dhe më 26 Mars 1981, shpërthyen demonstratat e studentëve të Universitetit të Kosovës. Kjo ishte një revoltë e akumuluar ndër breza, e mbështetur në veprimtarinë e organizatave dhe grupeve ilegale, të cilat kishin sakrifikuar gjithçka në emër të idealeve kombëtare. Kërkesat e tyre, dikur të shprehura në fshehtësi, tashmë ishin të hapura dhe legjitime.
Studentët e populli shqiptarë u gjakosën dhe u përballën me armët e armatës jugosllave. Rezistenca e tyre i parapriu dhe shfaqi para botës çështjet e pazgjidhura shqiptare, të cilat do të bëheshin gjithnjë e më të dukshme në vitet që pasuan.
Rinia shqiptare në ish-Jugosllavi nuk ekspozoi vetëm gjendjen kritike të popullit të vet, por edhe konfliktin e thellë që ekzistonte në Ballkan, një konflikt i mbuluar për dekada, por i pranishëm në historinë universale të njerëzimit. Në mënyrë ciklike, studentët dhe populli shqiptar, në forma të ndryshme, përgjatë dekadave, kanë shprehur dhe manifestuar pakënaqësinë e tyre, duke mbetur zëri i gjallë i një kombi që nuk është pajtuar kurrë me padrejtësinë dhe shtypjen.

Demonstratat e 1981-shit – Një referendum i nënshkruar me gjak

Populli shqiptar mbeti ndër të vetmit që u përballën më së shumti me kërkesën legjitime për liri dhe pavarësi, një çështje e drejtë historike e krijuar në ciklin e padrejtësive të njëpasnjëshme. Dy dekada para përfundimit të këtij mileniumi, ata kërkuan vetëm atë që u takonte—të drejtën e tyre të pamohueshme. Kërkuan që kjo pjesë e robëruar të fitonte lirinë e merituar, një kërkesë që do t’i trokasë botës në ndërgjegje si një vonesë historike.
Vetëm pesë ditë më pas, më 1 dhe 2 prill, me kërkesat e demonstruesve u solidarizua i gjithë populli. Sipas të dhënave zyrtare të kohës, gjatë këtyre demonstratave pati 9 të vrarë dhe 15 të plagosur nga ana e demonstruesve, ndërsa forcat e policisë serbe patën 2 të vrarë dhe 17 të plagosur.
Në këto demonstrata, populli i Kosovës u ngrit si një trup i vetëm dhe zbrazi gjithë pezmin, revoltën dhe urrejtjen e tij kundër shtypjes, shfrytëzimit, padrejtësisë dhe represionit që kishte përjetuar për dekada në ish-Jugosllavi. Ato zgjatën gjatë gjithë pranverës së vitit 1981 dhe konsiderohen si demonstratat më të mëdha në Gadishullin Ballkanik dhe në Evropën Lindore pas Luftës së Dytë Botërore. Në forma të ndryshme, në to mori pjesë i gjithë populli shqiptar. Demonstratat e vitit 1981 ishin REFERENDUMI më i suksesshëm dhe më bindës, i nënshkruar me gjakun e popullit tonë.

Demonstratat e 1981-shit dhe Kthesa Historike

Shkencat historike i vlerësojnë ngjarjet, para së gjithash, sipas qëllimeve të tyre, të cilat, në mënyrë të përmbledhur, shprehen përmes parullave që dominojnë ato. Në kërkesat e demonstratave të rinisë në pranverën e vitit 1981, spikatën parullat për “Kosovën-Republikë”, duke reflektuar synimet dhe aspiratat e popullit shqiptar. Këtë e dëshmojnë edhe parullat e tjera që u ngritën në ato ditë, si: “Kosova kosovarëve”, “Duam Republikë”, “Republikë, Kushtetutë – ja me hatër, ja me luftë”, “E duam flamurin kombëtar”, “Duam bashkimin e trojeve shqiptare” dhe shumë të tjera.
Këtyre kërkesave legjitime të popullit shqiptar, udhëheqja jugosllave iu përgjigj me dhunë, me zjarr dhe me hekur, duke shtypur me brutalitet një lëvizje që në thelb kërkonte drejtësi dhe barazi. Ngjarjet e përmendura ishin më shumë sesa një shpërthim pakënaqësie; ato shënuan një kthesë të rëndësishme në historinë e ideologjisë komuniste dhe, në fund, përmbysjen e saj. Demonstratat e 1981-shit paralajmëruan fundin e një sistemi që nuk mundi të shuante aspiratën për liri dhe vetëvendosje të një populli që kurrë nuk u dorëzua.

Izolimi i Kosovës pas Demonstratave të Pranverës 1981

Më 2 prill 1981, Beogradi shpalli gjendjen e jashtëzakonshme në Kosovë dhe ndaloi qarkullimin e mbi dy personave së bashku në hapësirat publike. Urdhëroi ndërprerjen e mësimit në të gjitha nivelet arsimore, duke përfshirë shkollat fillore, të mesme dhe universitetin. Po ashtu, mbylli konviktet e studentëve dhe nxënësve në Prishtinë. Masa të ngjashme u ndërmorën edhe në komunat e tjera të Kosovës.
Megjithatë, më 2 prill 1981, në Prishtinë, demonstratat masive shqiptare vazhduan gjatë gjithë ditës. Po atë ditë, protesta shpërthyen edhe në Podujevë, Gjilan, Vushtrri, Lipjan, Gllogoc, Gjakovë dhe në qendra të tjera të Kosovës. Demonstratat u përhapën më tej më 3 prill, duke përfshirë Ferizajn, Vitinë, sërish Vushtrrinë dhe Mitrovicën. Më 30 prill, qytetarët u ngritën në protesta në Deçan dhe Istog.
Demonstratat dhe protestat u rikthyen edhe më 18 maj 1981 në Prishtinë, ku mbi 1,000 studentë u mblodhën në oborrin e Qendrës së Studentëve dhe protestuan për më shumë se një orë e gjysmë. Si përgjigje ndaj këtyre protestave, autoritetet jugosllave urdhëruan përfundimin e parakohshëm të ligjëratave në universitet, dhjetë ditë para afatit të rregullt.
Për të izoluar Kosovën dhe për të parandaluar përhapjen e protestave, autoritetet jugosllave ndërprenë qarkullimin postar dhe të gjitha lidhjet telefonike. Patrullat policore dhe ushtarake kontrollonin çdo kalimtar dhe automjet në qendrat urbane dhe rrugët kryesore. Kështu, Kosova u izolua nga pjesët e tjera të ish-Jugosllavisë, në një përpjekje për të shkëputur çdo lidhje të saj me botën.

Demonstratat e 1981-shit dhe reagimi i dhunshëm i pushtetit jugosllav

Ndonëse opinioni ndërkombëtar i cilësoi këto demonstrata si paqësore dhe ndonëse ato kishin një karakter demokratik, kombëtar dhe qytetar, në Kosovë vërshuan njësi të shumta policore dhe ushtarake nga të gjitha republikat e ish-Jugosllavisë. Kundër demonstruesve duarthatë u përdorën metoda brutale të represionit: bomba me gaz lotsjellës, shkopinj gome dhe kërbaçë, gazra helmuese kimike, armë zjarri, tanke, helikopterë, autoblinda dhe aeroplanë luftarakë, madje edhe të tipit “MIG-21”.
Në marshimet protestuese pati të vrarë dhe të plagosur, ndërsa shumë të tjerë u arrestuan ose u detyruan të arratiseshin jashtë atdheut. Shumica e tyre gjetën strehim në shtetet perëndimore, ku shpresohej në demokraci, ndërsa arratisja në vendet lindore dhe komuniste nuk shihej si mundësi shpëtimi. Gati një brez i tërë, në forma të ndryshme të represionit dhe gjenocidit shtetëror, u flijua në altarin e shenjtë të atdheut—për Kosovën-Republikë.

Demonizimi i Demonstratave të 1981-shit dhe shtypja e egër shtetërore

Megjithëse kërkesat e shtruara gjatë demonstratave ishin të drejta, të ligjshme dhe nuk dilnin jashtë kornizave të Kushtetutës së RSFJ-së, ato u cilësuan si “kundërrevolucionare”, ndërsa studentët dhe pjesëmarrësit u shpallën “armiq”, “kundërrevolucionarë” dhe “irredentistë shqiptarë”. Këto etiketime shërbenin si kategori themelore për të përcaktuar, stigmatizuar dhe dënuar demonstratat dhe demonstruesit. Ato u përdorën me qëllim për të legjitimuar dhe justifikuar masat represive dhe mjetet e dhunës së ushtruar ndaj popullit shqiptar.
Ndaj “armiqve të popullit”, pushteti jugosllav zbatoi masa drastike: i rrahu, i keqtrajtoi, i torturoi, i arrestoi dhe i dënoi me burgime të rënda deri në 15 vjet. Ndërkohë, ndaj familjeve të tyre u aplikuan masa izolimi dhe persekutime të tjera, duke u përpjekur ta shuante çdo zë që kërkonte drejtësi dhe liri.

Reagimi ndërkombëtar ndaj Demonstratave të 1981-shit

Sfida shqiptare nuk do të trondiste vetëm bashkësinë jugosllave, por do të zgjonte vëmendjen e gjithë Evropës. Ngjarjet e zhvilluara në Kosovë u trajtuan me një ndjenjë admirimi nga shtypi gjerman, ai francez dhe pothuajse e gjithë bota demokratike perëndimore.
Në qershor të vitit 1981, një gazetë franceze raportoi për numrin e të dënuarve, duke shkruar: “Rreth 1.700 persona janë burgosur gjatë trazirave dhe 154 pritet të gjykohen.” Ndërkohë, gazeta tjetër franceze “Libération”, ndër të tjera, shkroi: “Më shumë se 800 veta janë shpallur fajtorë, nga të cilët 400 kanë marrë dënime deri në 15 vjet burg, ndërsa 1.300 të tjerë janë dënuar me masa administrative nga policia, me një periudhë burgimi më pak se një vit.”
Këto raportime dëshmuan përmasat e represionit shtetëror dhe brutalitetin me të cilin Jugosllavia tentoi të shuante kërkesat legjitime të popullit shqiptar për liri dhe barazi.

Represioni dhe dënimet e shqiptarëve pas Demonstratave të 1981-shit

Statistikat e të dënuarve në Kosovë asnjëherë nuk ishin të sakta, pasi numri i tyre ndryshonte vazhdimisht. Studentët që kishin marrë pjesë në demonstrata dënoheshin pa mëshirë, profesorët e tyre ndëshkoheshin vetëm pse kishin përkrahur kërkesën “Kosova-Republikë”.
Një nga shembujt më të dhimbshëm të këtij represioni është rasti i profesor Ukshin Hotit, i cili u dënua padrejtësisht dhe për fatin e tij ende nuk dihet asgjë. Pushteti jugosllav nuk ndalej vetëm te studentët dhe profesorët—ai ndëshkonte edhe qytetarët e zakonshëm, vetëm pse u kishin dhënë ndihmë apo kishin strehuar studentët. Gratë dënoheshin sepse mbronin bijtë dhe bijat e tyre, ndërsa në shumë raste, edhe fëmijët bëheshin viktima të shtypjes shtetërore.
As ushtarët shqiptarë nuk shpëtuan nga persekutimi, pasi ndaj tyre organizoheshin procese të montuara politike, kudo që ndodheshin në hapësirën e ish-Jugosllavisë. Për këtë arsye, ishte e vështirë të përcaktohej saktësisht numri i të burgosurve dhe i të dënuarve shqiptarë, pasi përndjekjet dhe dënimet ndodhnin në mënyrë sistematike dhe të vazhdueshme.

Vrasjet dhe përndjekjet e shqiptarëve – nga fshatrat e Kosovës deri jashtë kufijve

Në valën e dënimeve dhe përndjekjeve, nuk u kursyen as fshatrat më të thella të Kosovës, as banorët e tyre të pafajshëm. Një nga rastet më të njohura të rezistencës dhe represionit brutal ishte ai i vëllezërve Tahir dhe Nebih Meha nga Prekazi i Drenicës.
Përndjekja ndaj shqiptarëve nuk u kufizua vetëm brenda Kosovës; ata u ndoqën dhe u ekzekutuan edhe jashtë kufijve. Rasti më makabër ishte likuidimi i martirëve shqiptarë Jusuf Gërvalla, Kadri Zeka, Bardhosh Gërvalla dhe Enver Hadri, të cilët u vranë në mënyrë tinëzare nga dora e shërbimeve sekrete jugosllave.
Vrasjet dhe mizoritë ndaj shqiptarëve nuk kishin të ndalur dhe vazhduan deri në vitet e fundit të shekullit XX. Më 11 janar 1984, u ekzekutuan dy të rinj shqiptarë, Rexhep Mala dhe Nuhi Berisha. Por ata nuk ishin të vetmit. Akte të tilla rrëqethëse të vrasjeve dhe ekzekutimeve vazhduan në rrugë, në shtëpi, në shkolla, në ushtri dhe në vende të tjera publike, duke dëshmuar një sistem represiv që nuk ndalej përpara asnjë kufiri moral apo njerëzor. (Vijon)