Sadik Zeqiri

Është hera e dytë që shkruaj dhe flas për një vepër të Arif Molliqit. Edhe pse nuk më ka ftuar autori, as botuesi i tij, megjithatë jo pa pëlqimin e tyre, erdha t’i lexoj këto pak fjalë që i kam shkruar për romanin e tij të ri “Arkivi i letrave të djegura”, ngjarjet e të cilit më kanë ngacmuar jo vetëm mua, por të gjithë ata dëshmitarë që në këtë roman nuk e kanë më cilësinë e personave, por të personazheve.

Profesor Rexhep Qosja, në njërin vëllim të ditarit të vet, shkruan gjatë për arkivat dhe i konsideron ar. I konsideron të çmueshme. I tillë, në këtë roman, duket edhe arkivi i vendlindjes së autorit, i qytetit të tij. Por, ai ar, ajo punë e vlefshme, është shkrirë. Kryepersonazhi i romanit, pa e ngarkuar askush me mision të arkivistit hulumtues,  fillon të bëjë punë hulumtuese në arkivin e qytetit të vet. Përpiqet të gjejë dëshmi dhe dosje të disa individëve të cilët, me kalimin e kohës dhe të historisë, të asaj para luftës dhe të kësaj pas luftës, kanë ndërruar karakteret dhe veprimtarinë. Autori vë theksin mbi veprimtarinë e tyre në dy kohë, duke na i bërë të njohura punët e tyre të pista, mburrjet e tyre për atë kohë dhe heshtjen e tyre pas çlirimit të vendit.

Kryepersonazhi i romanit, që në këtë rast është vetë autori, është një hulumtues këmbëngulës. Që në fillim të romanit vëmë re se ai i ka ngarkuar vetes një detyrë të vështirë, njëkohësisht edhe të rrezikshme për jetën e tij. Insiston të gjejë jo vetëm një dosje, por disa dosje. Megjithatë, përqendrohet te njëra që ka histori më të ndjeshme. Sapo merr vesh se ajo dosje është shkrumbuar, shtohet interesimi i tij pse është bërë shkrumb, nga kush, kur, çfarë ka pasur në të, si kanë qenë reagimet e qytetarëve të qytetit të tij pas djegies së dosjes.

Përpjekjeve të tij, për ta gjetur atë dosje, i përgjigjen dëshmitarët nëpër lokale, rrugë dhe skuta, të cilët i rrëfejnë për jetën e vet dhe për jetën e të tjerëve dhe për ndëshkimet që atyre ua kanë bërë të tjerët një herë e një kohë kur këtu qeverisnin serbët me disa shqiptarë të pandershëm e të pamoralshëm.

Ardhja e kryepersonazhit nga Perëndimi për zbulimin e asaj dosjeje që, padyshim, ai është vetë autori, Arif Molliqi, sjell shumë trazime në jetën e të tjerëve. Historitë tragjike dhe skandaloze, të lidhura zinxhir, të cilat zhvillohen në qytetin rrëzë bjeshkëve dhe në Manastir, janë të rënda e të këqija. Për realizimin e atyre ngjarjeve të këqija dhe të pamoralshme bashkëpunojnë serbët me shqiptarë. Gjithçka tjetër Manastiri mund të kishte brenda vetes, vetëm madhështinë që kisha ortodokse serbe ia faturon sot, s’e ka. Ndodhitë në Manastir do të mund t’i shikonim vetëm në një bordel dhe në ndonjë agjenci sigurimi shtetëror. Në të gatitet, më mirë të them është përgatitur gjithçka e keqe. Në të vetëm burra dhe gra të ndershme nuk gjejmë.

Autori, nëpërmjet dëshmitarëve historikë, edhe pak dëshmive të gjetura në arkiv, përplas të vërtetën me gënjeshtrën dhe të ndëshkuarit me ndëshkuesit. Autori romanit i jep karakter edhe politik kur, ndër të tjera, shkruan edhe për faljen e tokave Manastirit nga pushteti. Ai e gjen mezhdën e tij të saktë, themelimin e tij politik, edhe funksionimin e tij politik, që ishte, kryekëput, një celulë e Serbisë për t’i shërbyer asaj politikisht. Dhe jo vetëm kaq. Thashë më parë, punët më të pista, dëshmojnë dëshmitarët e romanit, disa prej të cilëve vdesin në fund të romanit, janë kryer aty. Shtëpia e zotit, e lutjeve, e faljes së mëkateve, shndërrohet në bordel. Në të vërtetë, nuk e dimë nëse është shndërruar apo nëse ka qenë ndonjëherë shtëpi e zotit. Ne në roman e gjejmë me një funksion të keq, të ndytë. Hyjnë dhe dalin në Manastir prostituta të ardhura nga Serbia, nga Kroacia, edhe gra shqiptare dhe rome të qytetit rrëzë bjeshkëve. Hyjnë dhe dalin në të serbë dhe shqiptarë. Vejusha Z, serbe e martuar me shqiptar, është një prej atyre që organizon prostitucion aty. Kjo bijë e dreqit, të zezat i vazhdon edhe pas luftës. Është edhe një bir i dreqit, një sivëlla i saj, Avokati, që shet interesat e qytetit, që injekton prostitucionin dhe korrupsionin në Manastir dhe jashtë tij. Ai së bashku me Metin, Rulin, Sylën e me disa shqiptarë, gjatë luftës, vrasin bashkëqytetarët për interesa të serbëve. Kur përfundon lufta, antivlera ngjitet sërish në majë. Pra, ata i kapin përsëri majat e pushtetit, korruptojnë dhe i shërbejnë Manastirit në një mënyrë tjetër.

Një shqiptare e pandershme, e pamoralshme në roman, është Lulja, e cila shumëkujt i shërben seksualisht në Manastir pasi, qoftë me e qoftë pa bashkëpunim me njerëz të pushtetit, i arrestohet i shoqi dhe bën qejfe personale. Kur hulumtuesi i arkivit merr vesh për punën e saj atje në një letër gjysmë të shkrumbuar, tendoset fort gjendja emocionale e saj. E pranon ligësinë dhe tradhtinë që i ka bërë burrit dhe kërkon heshtje prej tij. Heshtja e saj flet shumë. Gjithashtu flet edhe ndërgjegjja e saj e pavrarë!

“Arkivi i letrave të djegura” ka letra të djegura, por ka dëshmi të shumta që përbëjnë një arkiv të plotë që do të mund ta titullonim “Dosja M”. Dëshmitarët, që takohen me hulumtuesin e arkivit, kanë frikë të rrëfejnë kur dikush është përbri tyre. Flasin me zë të ulët, saqë kanë frikë se edhe muret kanë vesh. Secila ngjarje në roman është më tronditëse se tjetra. E shohim shqiptarin që dhunon shqiptarin, e shohim shqiptarin që s’punon për shqiptarët, por për Manastirin dhe për serbët. Ai shqiptar është Syla, është dhëndër Serbie që, pasi lë punën e mësuesit, pasi lëshon ditarin nga dora, bëhet spiun i sigurimit të shtetit serb. A nuk është tronditës ky rast? Në cilëndo kohë ta marrësh dhe vlerësosh, është shumë.

Për fund, konstatoj se, Arif Molliqi, duke mbledhur copëza të historisë gojore për qytetin e vet, për Manastirin në qytetin e vet, nga hiri i arkivit të djegur ka krijuar arkivin e ri.