AGIM VINCA

(Lidhur me shkrimin e Anton Berishajt Letërsia si diskurs lufte – shkrimtarët serbë dhe shqiptarë në “luftë me fjalë”, pjesë e projektit: Figura e armikut: ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe, Qendra Multimedia, Prishtinë, 2016)[1]

«Poeti është dëshmitari më i lartë i kohës së vet» / Eduardo Carranza

Në mesin e shumë shkrimeve të tjera të botimit prej rreth 500 faqesh me titull Figura e armikut: ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe, të financuar nga disa qendra rajonale dhe evro­piane, haset edhe shkrimi i Anton Berishajt me titull Letërsia si diskurs lufte – shkrimtarët serbë dhe shqiptarë në “luftë me fjalë”, që do të jetë objekt i këtij shkrimi me karakter polemik.

Siç bëhet me dije në parathënie, ky botim ka dalë në dy gjuhë: shqip dhe serbisht, por në versionin serb është shoqë­ruar me shënimin “përdorimi i këtij termi (fjala është për termin “shoqëri kosovare” – A. V.) nuk e paragjykon statusin e Kosovës dhe është në harmoni me Rezolutën 1244 dhe opinionin e GJND-së për deklaratën e pavarësisë së Kosovës”, që do të thotë me të ashtuquajturin asterisk të bisedimeve të Brukselit ndërmjet Kosovës dhe Serbisë ose, siç thuhet popullorçe ndër ne, me “fusnotën e Edita Tahirit”.

Në shikim të parë, në trajtimin e temës në fjalë, “luftës me fjalë” të shkrimtarëve serbë dhe shqiptarë në vitet ‘80-’90 të shekullit XX, nuk ka asgjë të keqe, përkundrazi, por mënyra si e ka trajtuar atë Anton Berishaj lë shumë për të dëshiruar.

Shtatë T-të e Antonit

Përshtypja e parë që krijohet pas leximit të shkrimit të Berishajt për këtë çështje është se ai vë shenjën e barazisë midis diskursit luftënxitës të shkrimtarëve serbë dhe “kontra-diskursit”, si e quan ai (herë me vizë e herë pa vizë në mes), të kolegëve të tyre shqiptarë. Tekstet që sjell si objekt analize dhe interpretimi, gjithsej shtatë, autori i këtij punimi i emërton me shkronjën “T”, të shoqëruar me numra rendorë (1-7), tre nga të cilët i takojnë “diskursit serb”, kurse katër “kontra-diskursit shqiptar”. Madje, po qe se nisemi nga shembujt, “kontra-diskursi” shqiptar e superon “diskursin serb”, gjë që është një absurd i vërtetë.

Jo vetëm sasia e shembujve që sjell Antoni: 4 me 3, por edhe komenti që u bën atyre, bazohet mbi parimin e ekui­librit, që autori i këtij shkrimi, me a pa dashje, e ka ndjekur në trajtimin e kësaj teme. (Serbisht qasja e këtillë quhet “uravnilovka”).

S’ka padrejtësi më të madhe sesa ta trajtosh të pabarabartën si të barabartë, thoshte Aristoteli. Kuptohet se ky qëndrim, kudo dhe kurdo që shfaqet, është shkencërisht i paqëndrue­shëm dhe moralisht i palejueshëm. Anton Berishaj e sheh drurin (madje jo drurin, po edhe gjethin), por nuk e sheh pyllin: ortekun e propagandës serbe ndaj shqiptarëve e bara­zon me dy-tri vjersha të pafajshme.

Nuk e di pse ndodh kështu, nuk e kuptoj cilat janë arsyet e këtij veprimi? Pa dashur të spekuloj, për të mos i dhënë këtij shkrimi karakter subjektiv, nuk mund të mos them: le të mbetet në ndërgjegjen e tij!

Agresionit serb mbi Kosovën i priu dhe e përgatiti “diskursi luftënxitës” shumëvjeçar i shtypit, që bazohej kryesisht mbi të pavërteta, gënjeshtra, shpifje, montime, akuza e denoncime. Por, për të mos u larguar nga tema e “diskursit letrar”, mjafton të marrim si shembull një poezi të botuar në vitin 1987. Titu­llohet Fushë-Kosovë. Autori i kësaj poezie, poeti dhe akade­miku Matija Beçkoviq (1939), ndër më të vlerësuarit në Beograd, shkruan: “Краду ми памћење,/ скраћују ми прошлост,/отимају векове,/ џамијају цркве,/ арају азбуку,/ чекићају гробове,/ издиру темељ, размећу колевку”/. (Ma vjedhin kujtesën/ ma shkurtojnë të kaluarën/ m’i grabitin shekujt/ kishat m’i shndërrojnë në xhami/ ma rrënojnë alfabetin/ me çekiç m’i thyejnë varret/ m’i lëkundin themelet/ ma zhvendosin djepin)”.

Kush janë këta që po i bëkan të gjitha këto të zeza? Shqiptarët e egër e primitivë, që s’lënë gjë pa u bërë serbëve të civilizuar e paqësorë!

Shembujt si ky janë të shumtë, të panumërt, por “tekstologu ynë” nuk i sheh, nuk i citon, nuk i analizon.

Ai zgjedh shembuj të tjerë dhe teorizon, teorizon.

 Kur teoria e mbyt tekstin

 “Qëllimi jonë – thuhet në hyrje të punimit në fjalë (në vend se “qëllimi ynë”) – është që në këtë trajtesë të ofrojmë një propozim modeli shpjegues të funksionimit të letërsisë si diskurs lufte (…), duke u nisur nga disa premisa çelës që kanë të bëjnë me modelin specifik të komunikimit letrar”.[2]

“Propozim modeli shpjegues”; “premisa çelës”; “model spe­cifik komunikimi letrar”; “korpus tekstual”; “vlefshmëri heu­ristike universale”; “pika e skajshme infitizemale”; “potencial diseminues”; “singularitet etnik”; “dominator kolektiv primi­tiv”; “adresant/ adresat”; “eksazë dhe jouissance” janë disa nga togfjalëshat më të shpeshtë që hasen në diskursin kritik të Berishajt.

Qysh te “vërejtjet preliminare” zotohet të flasë për letërsinë si diskurs lufte. “Disa përshfaqje tekstuale dhe diskursive gjatë viteve 90-të në letërsinë serbe dhe shqiptare, do të përpiqemi t’i shqyrtojmë nga perspektiva e semiotikës letrare (Jakobson, 1966, 1987; Lotman, 1976 dhe 2000) dhe pragmatikës/ semiotikës (Johansen, 2002; Johansen/ Larsen, 2002), duke patur parasysh konceptet e Burdjësë mbi fuqinë simbolike (Bourdieu, 1991), si dhe koncepcionet e van Dijkut dhe të Fukosë mbi diskursin racist dhe diskursin e luftës (Foucault, 1998, van Dijk, 2008)”.

Bagazh vërtet impozant teorik dhe terminologjik! Por më e drejtë – dhe më e thjeshtë – do të ishte sikur tirada e mësipërme të zëvendësohej me togfjalëshin “nga perspektiva e imagolo­gjisë”, sepse shkrimi i Anton Berishajt është në të vërtetë një punim me karakter imagologjik[3], ndonëse autori nuk e përmend askund këtë term, duket ngaqë nuk e njeh ose, së paku, nuk e ka njohur në kohën kur e ka shkruar këtë punim (2016).

“Diskursi i luftës”, sipas Berishajt, te shkrimtarët shqiptarë shfaqet “në trajtën e një ‘kontra’-diskursi, respektivisht diskursi që përfaqëson një projeksion diskursiv në pasqyrë të llojit të vet, gjegjësisht krijimin diskursiv të figurës monstruoze të Tjetrit (në këtë rast të pjesëtarëve të komunitetit serb)”.[4] (Nënvizimet janë të autorit – A. V.).

Paragrafi, siç mund të shihet, është pak konfuz, por shembujt, siç do të shohim më poshtë, janë konkretë. E shembujt në tekstet e kësaj natyre janë të një rëndësie të veçantë, sidomos kur të kihet parasysh fakti që ky tekst i dedikohet në radhë të parë publikut serb, i cili nuk e njeh pothuajse aspak realitetin shqiptar, jo vetëm letrar, por as jetësor.

Shikuar nga pikëpamja metodologjike, studimi i Berishajt është shembull tipik i teksteve kritike, ku teoretizimi i tepërt e mbyt tekstin letrar, aq sa shndërrohet, siç do të thoshte shkrimtari francez Zhylien Grak (Julien Grack), në “terror teorik”. Mjafton të përmendim emrat që radhit në literaturën e vënë në fund të punimit: Adorno, Aichele, Allen, Apaduraj, Asurmendi, Barthes, Bielefeld, Bourdieu, Bugarski, Burdije, Čolović, Deleuze, Guattari, Derrida, Elštajn, Goodman, Fairclough, Foucault, Gilles, Habermas, Horvat, Jakobson, Johansen, Larsen, Juvan, Kristeva, Lepenis, Lotman, Munćan, Schjerve, Van Dijk, Virilio, Wodak.

Tridhjetë e sa teoricienë në rreth dhjetë faqe tekst, disa prej të cilëve citohen edhe nga dy-tri herë e më shumë! Edhe doktoratë po të ishte do të ishin shumë! Deri edhe skema e njohur e Jakobsonit mbi gjashtë funksionet e gjuhës (referen­cial, poetik, emotiv, konativ, fatik dhe metagjuhësor) shfaqet në këtë shkrim, si të ishte ndonjë doracak teorik e jo një vështrim i thjeshtë kritik! Funksionin e shtatë, që nuk arriti ta zbulonte as Rolan Barti,[5] ka gjasa ta zbulojë Barti ynë, duke u marrë me diskursin “insolent” serb dhe sidomos me kontra­diskursin “etno-nacionalist” shqiptar.

Në mesin e teoricienëve botërorë (semiologë, antropologë, filozofë, sociologë e të tjerë) të “listës Anton” ka edhe dy-tre studiues serbë dhe jugosllavë, por asnjë studiues shqiptar, asnjë për farë!

Për hir të së vërtetës do thënë se në këtë listë gjendet edhe një autor shqiptar: Agim Vinca, jo si studiues, por si poet.

Nga ky autor janë marrë katër shembuj (T3, T4, T6 dhe T7) për të treguar praninë e “diskursit të luftës” në tekstet letrare në gjuhën shqipe. Po qe se nisemi nga numri i shembujve (katër me tre) rezulton se “pala” shqiptare avancon në raport me atë serbe në “luftën verbale”.

Vargjet janë marrë nga libri me poezi të zgjedhura Letër Zotit, botuar në Tiranë nga shtëpia botuese “Toena” në vitin 2008. Theksohet se “zgjedhjen dhe përgatitjen e këtij libri e ka bërë: Rexhep Qosja”, por nuk thuhet se po ai, pra prof. Qosja, e ka shkruar edhe parathënien.

Nga ai det librash të shkrimtarëve dhe intelektualëve serbë, ku shqiptarët fyhen, përbuzen, quhen primitivë e të paqyte­tëruar, dhunues e shkatërrues, kaçakë e kriminelë e çkamos tjetër, studiuesi ynë ka zgjedhur vetëm tre shembuj, tre citate, dy të Komneniqit (një paragraf nga diskutimi i tij në takimet e shkrimtarëve serbë dhe shqiptarë në Beograd në mars të vitit 1988, që fillon me fjalët: “Zotërinj, ne jemi në luftë…”, si dhe vjershën Fqinjët nga libri me poezi për Kosovën Dëbimi, ku poeti shpreh frikën se këta njerëz, pra shqiptarët, mund t’i ketë fqinj edhe në botën tjetër!) dhe një të Qosiqit, një fragment të shkurtër nga ditari i tij, ku shqiptarët quhen “fundërrinë sociale, politike dhe morale”, kurse serbët “populli më demokratik, më i civilizuar dhe më i arsimuar ballkanik”, kurse nga një libër i vetëm i një autori shqiptar ka zgjedhur katër citate “luftënxitëse”, që i quan me eufemizëm “kontra-diskurs”. Raporti i shembujve 3 me 4 e jo (së paku) “baras”, jo vetëm që nuk përkon me të vërtetën historike (është tmerrësisht larg saj!), por as me sloganin e ridizajnuar postkonfliktual: “Mirëdita!/ Dobar dan!”.

Tekstet: T1, T2 dhe T5 i përkasin “diskursit serb të luftës”, kurse T3, T4, T6 dhe T7 “kontra-diskursit shqiptar”!

T’i marrim me radhë, duke filluar nga T4-shi, i cili, kronologjikisht dhe logjikisht, e ka vendin para T3-shit.

Imazhi dhe kujtesa historike

 Vjersha Djaloshi me revolver ose “T4”, sipas “teorisë” së Antonit, është shkruar në vitin 1978 dhe është botuar filli­misht te revista “Fjala”, e pastaj në librin Buzëdrinas (1981). Në kohën kur është shkruar dhe botuar kjo poezi (1978) askush në Jugosllavi nuk fliste për luftë. Aq më pak ne shqiptarët. Si e tillë, kjo poezi s’ka të bëjë fare me serbët e as me ndonjë etni tjetër. Problemi është thjesht shqiptar: i riu Avni Rustemi (1895-1924) vret në Paris, në vitin 1920, një politikan dhe çifligar shqiptar, Esad Pashë Toptanin (1863-1920). Esat Pashë Toptani nuk ishte serb, por shqiptar. Mirëpo ishte mik i serbëve. (Është varrosur në Paris, në varrezat Thiais, tok me ushtarët serbë dhe malazezë të vrarë gjatë Luftës së Parë Botërore).

Me çfarë kriteri “semiologu” ynë e përfshin këtë poezi në projektin Figura e armikut – ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe? Mos vallë ka marrë përsipër t’i mbrojë edhe miqtë e serbëve nga radhët e shqiptarëve?!

Nga kjo poezi citohen vetëm vargjet e fundit, një nga të cilët, vargu i parafundit, gabimisht:

Atë ditë, atë çast,

ndonjë kloshar, ndonjë trubadur, ndonjë shansonier

mund të ketë recituar Gijom Apolinerin

ndërsa djaloshi nga Ballkani shkëmbor

hynte në kujtesën e kombit me revolver në dorë.

(Vargu i parafundit duhet të jetë: “ndërsa një djalosh nga Ballkani shkëmbor”, pra në trajtën e pashquar: “një djalosh” e jo në trajtën e shquar: “djaloshi”, gjë që e ndryshon kuptimin e vargut). Çka ka këtu luftënxitëse? Kundër kujt drejtohet mesazhi i kësaj vjershe? Si kontrast i përshkrimit të një dite të zakonshme metropolitane, vjen imazhi i djaloshit që vret Esat Pashë Toptanin duke dalë nga hoteli, kurse imazhi (nga latinishtja imago), per definitionem, është riprodhim besnik i modelit, shëmbëlltyrës. Ky imazh vjen në fund. Finis coronat opus! Derisa moshatarët e tij francezë dilnin krahpërkah me të dashurat e tyre ose pozonin para fotografëve, një i ri nga “Ballkani shkëmbor” qëllonte me revolver tradhtarin e vendit të vet. Kurdo që përmendet emri i Avni Rustemit na përftohet ky imazh. E me se do të hynte Avni Rustemi në “kujtesën e kombit”: me violinë, me kitarë, me kompjuter apo me celular?! Duke luajtur tango a duke pirë shampanjë? Mund të hynte edhe me lahutë e çifteli, po të ishte rapsod, por Avni Rustemi hyri në kujtesën e shqiptarëve si komb “me revolver në dorë”.[6] Situata për të cilën flitet në këtë poezi nuk ka të bëjë me konfliktin: NE-ATA, por me përplasjet brenda “nesh”. Rrjedhimisht, shembulli “T4” nuk inkorporohet kurrqysh brenda kornizës: Letërsia si diskurs lufte – shkrimtarët serbë dhe shqiptarë në “luftë me fjalë”, që do të thotë se është një huqje kapitale!

Të shkojmë tutje, duke bërë një hap pas, te teksti i shënjuar me shifrën “T3”, vjersha Dhurata.

 Kur realiteti e tejkalon fiksionin

Është e vërtetë se te vjersha Dhurata përmendet shajkaça, por nuk fyhet bartësi i saj. Unë nuk e kam paraqitur kapelën tradicionale serbe si kosh plehrash, siç paraqitej plisi shqiptar në masmedian e Beogradit në vitet ’80. Vetëm thuhet se nata (një njohës i simboleve do të duhej ta deshifronte atë) i merr në gji gjyshin dhe nipin “me kallash e shajkaçë”. Nata në poezi rëndom zgjon asociacionin e errësirës dhe të vdekjes. “Midis dy kufijve të fatit, mitrës dhe varrit, nata është një përkujtesë e përhershme e fundit tonë”.[7] Shikuar nga ky aspekt, përfun­dimi i vjershës është universal e jo “etnocentrik”.

Dhurata

Gjyshi pyet nipin

ç’dëshiron për ditëlindje.

Pushkë! ia pret fëmija

si prej pushke.

E, përse pushkë? Ç’të duhet pushka,

biri im?

Që t’i vras plisbardhët!

Të mos mbetet asnjë për be!

Ja përse.

Gjysh e nip ranë në ujdi

solemnisht

për këtë dhuratë.

Pastaj ra nata

e i mori në gji

me kallash e shajkaçë.

(1989-1999)

“Diskurs i hidhur e afektuoz” i quan këto vargje “dekon­struktivisti” ynë, duke iu referuar përsëri Fukosë. E hidhur është situata për të cilën flasin ato vargje e jo vetë vargjet. Si shtysë për këtë vjershë mua më ka shërbyer një citat nga libri i publicistit Milenko Vuçetiq, Vllasi, në të cilin thuhet tekstu­alisht:

Razgovor oca i sina u prepunom autobusu leta 1989. godine

«Sta najviše voliš?»

«Pušku!»

«Zbog čega?»

«Da ubijam šiptare!»[8]

[Bisedë e babait me të birin në autobusin e mbushur përplot në verë të vitit 1989: “Çka dëshiron më së shumti?” “Pushkë!” “Përse?” “T’i vras sh(q)iptarët!”].

Jam përpjekur që nga ky dialog të krijoj poezi. Nuk e di sa ia kam arritur. Por unë asgjë nuk kam trilluar, as shpikur. Këtu “fiksioni” mbështetet mbi realitetin, i cili ia kalon fanta­zisë. Ky nuk është projeksioni im i Tjetrit: është vetëdeklarim i Tij. Tjetrin në këtë rast nuk e zbuloj unë. Ai e zbulon veten. Kur edhe fëmijët e një etnie edukohen me urrejtje ndaj etnisë tjetër, aq sa në vend të lodrave kërkojnë armë, aty më nuk ndihmon as Fukoja me teoritë e tij! Dialogu që e regjistron autori i librit Vllasi, Milenko Vuçetiq, edhe vetë shkrimtar, është shprehje e urrejtjes, që synon asgjësimin fizik të pjesë­tarëve të një grupi etnik që, në kushte lufte, mund të jetë edhe i mundshëm. Në komentin që i bën kësaj poezie Antoni arrin deri aty sa ta quajë “diskurs tipik racist” (!), por pa e hulum­tuar gjenezën e tekstit poetik, që është një nga premisat e kriti­kës moderne. Thënë me terminologjinë e Zhënetit (Gérard Genette), që, për çudi, mungon në listën e gjerë të Antonit, teksti i Vuçetiqit është hipoteksti, ndërsa poezia ime e ndër­tuar mbi të – hipertekst.[9]

Datimi i vjershës: 1989-1999 nuk është i rastit. Gjatë gjithë kësaj dekade në miljeun serb ka qenë i pranishëm, në mënyra nga më të ndryshmet, përfshirë edhe veprat letrare, ky diskurs publik. Shembujt e tillë janë të shumtë, të panumërt, por për të mos u zgjatur po ndalemi te dy-tre shembuj karakteristikë nga fusha e poezisë, që e ilustrojnë këtë psikozë kolektive.

Poeti Dragan Kollunxhija (1938-2020) botonte në vitin 1986, te gazeta “Politika”, avangardë e propagandës antishqiptare, një vjershë, në të cilën, ndër të tjera, thuhej: “Moja braća bez slobode (e kishte fjalën për serbët e Kosovës – A. V.) pominjaju pušku i ja se time radu­jem”. (Vëllezërit e mi pa liri përmendin pu­shkën dhe unë i gëzohem kësaj). Pikërisht kështu. E si mund t’i gëzohet poeti pushkës? Dhe cilës pushkë: asaj që u drejtohet fqinjëve të tij? Ky është shembull drastik i instrumentalizimit të fjalës së shkruar në shërbim të politikës, pata theksuar në një shkrim të botuar në vitin 1988,[10] kur pakkush nga intelektualët shqiptarë kishte guxim të merrej me këto çështje. Në të njëjtin shkrim, librin Dëbimi të Komneniqit, në të cilin haset edhe vjersha Fqinjët (“T2” te Antoni), e quaja “poemë të urrejtjes”.[11]

Si refleks i kësaj psikoze kolektive kanë lindur vargjet e vjershës Dhurata, për të cilat studiuesi ynë thotë se “nëpërmjet figurave të gjyshit dhe nipit, si dhe sinekdotave të plisit dhe shajkaçës, krijojnë figurën e subjektit kolektiv, qëllimi i të cilit realizohet para­doksalisht nëpërmjet intencionalitetit vrastar të fëmijës, respektivisht intencës së subjektit kolektiv që (në mënyrë analoge si në T2) ka për qëllim të Na asgjësojë”.

Dhe ndonëse plisi, që vihet përballë shajkaçës, në tekst mungon, diatriba vazhdon.

 Gjuha e personazhit dhe “himnizimi i luftës”

Duke i ndenjur besnik konceptit të qëmtimit të shembujve të shndërrimit të letërsisë në “diskurs lufte”, qëmtuesi vazhdon: “Mbi një model analog komunikues bazohen afiliacionet e tjera të diskursit etnocentrik dhe esencialist, në të cilin himni­zohet lufta”, thotë dhe citon vargjet e vjershës Baladë për dajën tim SH. K.

“Daja im, ShK, dashnor jetik i Shqipërisë etnike

Vdiq para se të çlirohej Kosova

Para se Ademi me shokë t’ia kthenin pushkën shkaut

Ai që e dinte aq mirë se liria s’vjen kurrë po s’lu’jti gishti

Dhe se këngën e saj asnjë saze s’e këndon si dyfeku!”

(Vinca, T6)

Këto vargje janë shkëputur nga konteksti, sepse aty flitet për një fshatar nacionalist, autodidakt, që vdes “para se të binte muri i Berlinit” dhe “para se në Tiranë të hiqej statuja e Stalinit”; që flet kundër komunizmit, Rusisë, Leninit, Titos e Enverit, por edhe kundër prapambeturisë e fanatizmit. Përdo­rimi i fjalës “shka” (shkja) në tekstin e saj i atribuohet perso­nazhit e jo autorit (në shkrimet diskursive unë nuk e përdori kurrë këtë trajtë), ashtu sikurse edhe fjala “turk” për shqiptarët (“Si t’jesh turk!”). Se është kështu tregon folja “luaj”, e cila shfaqet në trajtën dialektore (“po s’luj’ti gishti”). Dallimi i gjuhës së personazhit nga gjuha e shkrimtarit është parim elementar në interpretimin e letërsisë. Mosdiferencimi i së parës nga e dyta mund të shpjerë në gabime drastike. Nga ana tjetër, një studiues aq i dashuruar në teori (e tërë “ngrehina” e tij ngrihet mbi citate) do të duhej ta hetonte se në vargun e fundit të vargjeve që merren si shembull i “himnizimit të luftës” (çlirimtare) kemi një veprim intertekstual. Vargu: “se këngën e saj (të lirisë – A. V.) asnjë saze s’e këndon si dyfeku!” është një citat nga një fjalim i Nolit, i mbajtur në Bufalo të Amerikës në vitin 1908, në kohën e kryengritjeve antiosmane në Shqipëri.[12] Fjalët “saze” dhe “dyfek” janë të të njëjtit regjistër stilistik, sikurse edhe fjalët “shk(j)a” e “gisht” dhe kanë të njëjtin funksion estetik: atë të ngjyrimit ambiental.

Shembulli i shtatë me radhë (T7) është vjersha Homazh për Prekazin që, ndryshe nga poezia e mëparshme, jepet e plotë.

Homazh për Prekazin

Prekazi s’ka godina të mëdha

as pirgje e kambana madhështore.

Prekazi ka kullën e vjetër të goditur nga predhat

dhe kullën e re tek përkunden djepat.

Pa harruar, sigurisht, as varret.

Ah, varret!

Prekazi s’është Trojë, as Çanakala a Termopile.

Prekazi është një fshat i thjeshtë, që lind e vdes shqip

dhe luftën e bën luftë – pa hile!

Tre citate të dy teoricienëve (Apaduraj dhe Kristeva) thirren në ndihmë për t’i komentuar këto vargje: këtë lloj “kontra-diskursi”, i cili “prodhon dhe riprodhon konfliktin midis grupeve”. Vargjet e vjershës së mësipërme, që janë rrjedhojë e dhunës së njërit “grup” (etnik) mbi tjetrin, prodhuakan “konfliktin midis grupeve”! Çfarë logjike e mbrapshtë, që s’mund të quhet ndryshe veçse shtrembërim i së vërtetës dhe abuzim me teorinë! Në poezi përmenden edhe varret e jo vetëm lufta dhe në ato varre, mes të rriturve janë edhe 14 fëmijë, të trajtuar edhe ata si “terroristë” nga ana e atyre që i vranë. Etnocentrizëm! – thotë semiologu ynë, ndërkohë që fjala është për dhunë masive të motivuar nga ndryshimet etnike dhe për qëllime politike. Te Dhurata (T3) kemi fëmijën që kërkon armë për t’i vrarë të tjerët (edhe moshatarët e vet), kurse te Homazh për Prekazin (T7) viktima janë edhe fëmijët që vriten si “terroristë”. Dallimi është i madh dhe vetëm i verbri nuk mund ta shohë. Duke e zhytur kokën në teori si struci në rërë, pacifisti ynë Anton nuk ka mundur apo nuk ka dashur t’i shquajë shkaqet reale të një krimi mizor, në njërën anë dhe të një sakrifice mbinjerëzore, në tjetrën; ka zgjedhur të baratojë me konstrukte libreske mbi “dhunën masive të motivuar nga dallimet kulturore”.

Kolegu i tij, Basri Çapriqi, pjesë e projektit, i qaset pak më ndryshe problemit, në mënyrë më objektive, por duke shmangur edhe ai, për mirësjellje, epitetin “serb”.

“Në vitet ‘80 të shekullit të kaluar, për më shumë se një dekadë, një armatë e fuqishme shkrimtarësh përgatitën terrenin, me një propa­gandë të pashembullt për gjysmën e dytë të shekullit XX, për luftën e përgjakshme në Jugosllavi, që do të merrte dhjetëra mijëra jetë njerëzish dhe do të zhvendoste qindra mijëra civilë. Një propagandë e këtillë nga kaq shumë shkrimtarë dhe akademikë, si thirrje për luftë e për shfarosje të etnive të tëra ishte bërë vetëm në prag të Luftës së Dytë Botërore nga një numër i madh shkencëtarësh që përgatisnin terrenin për shfarosjen e hebrenjve duke e arsyetuar me rrezikun që i kanosej botës prej tyre. Beteja e shkrimtarëve ka nisur më tepër se një dekadë përpara betejës së Armatës Popullore të Jugosllavisë, pikërisht nga Kosova, duke shpallur rrezikun e madh që i kanoset Jugosllavisë nga shqiptarët. Propaganda e shkrimtarëve, akademikëve dhe klerikëve, e shtrirë në gati dy dekada dhe e përcjellë fuqishëm nga një makineri e centralizuar shtetërore mediale, kap shifrën e 4000 librave e botimeve me tirazh astronomik për kushtet ballkanike, vetëm për Kosovën dhe kundër të drejtave të shqiptarëve”.[13]

Nga ata katër mijë librat që përmend Çapriqi, shumë nga të cilët janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht etj. dhe janë shpërndarë nëpër botë në mënyrë të organizuar, Berishaj gjen vetëm tre shembuj të “diskursit luftënxitës serb”, asnjë më shumë, kurse nga një libër i vetëm i një autori shqiptar: katër gjedhe “kontra-diskursi”, të cilat ia shërben lexuesit, duke i mbështjellë me citate veprash teorike.

“Kontradiskurs” apo contradictus?

Qëllimi i këtij shkrimi nuk është mbrojtja e vetes, por kon­testimi i qasjes së padrejtë temës, parë sidomos nga shembujt që sjell autori i trajtesës në fjalë, por edhe nga interpretimi që u bën atyre.

Po a vetëm unë nga letrarët shqiptarë i qenkam kundërvënë diskursit luftënxitës të kolegëve tanë serbë në vitet ’80-’90, sepse në trajtesën e Berishajt nuk përmendet asnjë krijues tjetër i poezisë shqipe në Kosovë e më gjerë?

“Kontradiskurs” me një autor, një nonsens metodologjik dhe logjik! Dhe nëse është kështu si duhet marrë kjo gjë nga autori i përveçëm: si qortim apo si lëvdatë?

Lexuesi mbetet para një dileme të pazgjidhur, sepse kjo pyetje mbetet pezull në tekstin Letërsia si diskurs lufte…

Një çështje tjetër e pashmangshme, një paradoks sui generis, është leximi ndryshe, shumë më ndryshe nga ky i Antonit, i të njëjtës poezi në mjedise ku flitet gjuha serbe, përkatësisht boshnjake dhe malaziase.

Duke shkruar për librin me poezi të zgjedhura të botuar në Sarajevë në vitin 2019,[14] studiuesja Hasnija Muratagiq-Tuna, profesoreshë e letërsisë në Universitetin e Sarajevës, nënvizon:

“Në jetën e tij, sidomos në kohën e mynxyrës së madhe, Agim Vinca nuk heshti si qyqar, por ngriti zërin dhe luftoi përmes armës së tij të vetme, këngës (…). Ky poet me poezitë e tij na tërheq ngadalë në greminën e tmerreve të përjetuara për çdo ditë në vendin e tij ose edhe më larg, dëshmitarë të të cilave kemi qenë edhe ne vetë (…).

Poezia e Agim Vincës është përplot të dhëna për jetën dhe reflektime të këtij autori për kohën dhe hapësirën në të cilën jeton (…). Poeti Vinca lundron përmes qenies dhe kohës së tij, prandaj një numër i madh i poezive mund të kuptohet si dokument dhe ilustrim i një kohe të rëndë për popullin shqiptar (…). Kjo është poezi e përvojës, e pleksur me një sensibilitet specifik (…). Vinca është poet me njohje fascinuese të rrethanave dhe të njerëzve me të cilët jeton. Në mënyrë të shkëlqyeshme, në formë imazhesh impresive, ndërton diskursin e vet poetik (…). Kjo poezi fisnikëron dhe u jep përgjigje pyetjeve të mëdha të përditshmërisë. Ajo ndihmon që të kuptojmë saktësisht se cilit soj njerëzor i takojmë”.[15]

Krahasojeni këtë mendim të studiueses nga Sarajeva me “interpretimin” e studiuesit nga Prishtina. Derisa e para e konsideron vlerë ngritjen e zërit kundër dhunës, i dyti bën të kundërtën.

Ndërkaq, poeti malazias Mirash Martinoviq shkruan: “Duke kaluar nëpër ferrin e luftës dhe të vuajtjeve, kjo poezi arrin majat më të larta morale – metafora të ngritura në qiellin e njerëzisë. Poezia e Agim Vincës, veçanërisht ajo e shkruar në kohën e luftës dhe të torturës, sikur nuk është shkruar në letër, por në lëkurë, me gjak, me lëngun më të shtrenjtë në pergamenën më të shtrenjtë, që i jep asaj forcë e qëndrueshmëri, vulë që nuk fshihet dot. Në të imazhet apokaliptike shndërrohen në metafora farfuritëse, që ndriçojnë kohërat e errësirës dhe të dëshpërimit – duke ofruar shpresë”.

Krahasojeni leximin e poetit nga Podgorica me “interpre­timin” e studiuesit nga Prishtina. Aty ku ai gjen mesazhe paqësore, ky gjen “diskurs lufte”!

Ja edhe një krijues dhe intelektual shqiptar, që vjen nga viset shqiptare në Mal të Zi, Gjokë Dabaj, të cilin leximi i librit tim me poezi të zgjedhura në boshnjakisht, e nxiti të shkruante një tekst në këtë gjuhë: “Čitajući zbirku izabranih pjesama Agima Vince Anđeli propovijedaju jutrom, u mojoj se glavi vrtjelo niz pitanja: Koliko i kako narodi ovog poluostrva poznaju jedan drugoga? Koliko i kako Bosanci poznaju Albance? Koliko i kako Crnogorci poznaju Albance? Koliko i kako Srbi poznaju Albance? I obrnuto: koliko i kako Albanci poznaju Srbe, Crnogorce, Bosance? I još dalje: koliko i kako, naprimjer, Srbi i Crnogorci poznaju samog sebe, Srbe i Crnogorce, u odnosu prema nama Albancima? Ovo posljednje pitanje bi trebalo ponoviti nekoliko puta. Ponoviti i razraditi”. (Duke lexuar përmbledhjen me poezi të zgjedhura të Agim Vincës, me titull Engjëjt pëshpëritin në mëngjes, në kokën time më silleshin një varg pyetjesh: Sa dhe si popujt e Ballkanit e njohin njëri-tjetrin? Sa dhe si boshnjakët i njohin shqiptarët? Sa dhe si malazezët i njohin shqiptarët? Sa dhe si serbët i njohin shqiptarët? Dhe e kundërta: Sa dhe si shqip­tarët i njohin serbët, malazezët dhe boshnjakët? Pyetjen e fundit duhet përsëritur disa herë. Përsëritur dhe shqyrtuar), duke shtuar se: “Zbirka pjesama Agima Vince prevedena na bosanski jezik (koju nesmetano mogu čitati i Srbi, i Crno­gorci, i Hrvati), prigodna je prilika, bar onoliko koliko im mogu pomoći šezdesetak izvanredno lijepih stihotvorenja, da se koliko toliko upoznaju sa albanskim duševnim bićem”. (“Vëllimi poetik i Agim Vincës i përkthyer në gjuhën bosh­njake, të cilin pa asnjë vështirësi mund ta lexojnë edhe serbët, malazezët dhe kroatët, është një rast i mirë, së paku aq sa ofrojnë mundësi rreth gjashtëdhjetë krijime jashtëzakonisht të bukura poetike, për t’u njohur pak a shumë me qenien shpir­tërore shqiptare”). Disa nga poezitë e këtij libri, sipas Dabajt, do të duhej të përfshiheshin edhe në tekstet shkollore të ven­deve fqinje.[16]

Zonja Muratagiq-Tuna dhe zotërinjtë Martinoviq e Dabaj mund të quhen miq të autorit dhe të shqiptarëve, por ja edhe një shembull tjetër receptimi, madje shumë më i hershëm, që vjen nga një pozicion “armiqësor”.

Kur në vitin 1989 botova në revistën sarajevase “Književna revija” vjershën I jashtëzakonshëm, sepse në Prishtinë nuk e botonte kush, të përkthyer në serbokroatisht nga unë vetë, në gazetën me tirazh më të lartë në ish-Jugosllavi, “Večernje novosti”, pati reaguar gazetari dhe shkrimtari Bozhidar Milidragoviq, autor edhe i një romani për Kosovën (Korak Vuka/ Hapi i Ujkut). Milidragoviqi shprehte mospajtimin e tij me shkaqet e gjendjes së jashtëzakonshme në Kosovë, por nuk më akuzonte për “shprehje verbale të ndjenjave negative ndaj të tjerëve”. “Vjersha është vërtet e jashtëzakonshme, e shkruar në mënyrë spirituoze, inteligjente, thoshte kritiku i “Večernje novostit”, por flet vetëm për pasojat e jo edhe për shkaqet”. E shkak, sipas tij, ishte “nacionalizmi shqiptar”, kurse “gjendja e jashtëzakonshme pasojë!”.[17]

Ja, pra, si i vlerësojnë të tjerët vargjet të cilat ish-studenti im i bën objekt “ekspertize”, duke i vënë në të njëjtin rrafsh me tekstet shoviniste të Komneniqit dhe Qosiqit (pa përmendur asnjë autor tjetër), ku shqiptarët cilësohen si “njerëz të egër e të rrezikshëm” dhe si “fundërrina sociale, politike dhe morale”. Askush nga këta recipientë nuk flet për “modelimin” e Tjetrit (etnik) si “monstër”, me strategjinë e identifikimit të subjektit lirik me “unin kolektiv”, që Kristeva na e quajtka “dominator kolektiv primitiv”!

Vjershën e Beçkoviqit për Kosovën, atë që flet për shndë­rrimin e kishave në xhami (ku dhe kur ka ndodhur kjo askush s’e di!), më ka rënë ta dëgjoj, tok me shumë të tjera si ajo, më se një herë në RTK 2, programi në gjuhën serbe, të recituar nga autori dhe të duartrokitur nga publiku. Edhe kaq vjet pas mbarimit të luftës vazhdon kjo praktikë. Thënë me fjalët e Antonit, në të vërtetë të Jakobsonit, “adresati”, publiku serb i “Kosovës e Metohisë”, ushqehet për çdo ditë me diskurs luftarak nga “adresanti”, poetët dhe akademikët e Beogradit.

Trajtimi i temës së “konfliktit shqiptaro-serb” nga autorët shqiptarë me një ndjenjë inferioriteti e vetëfajësimi, të cilën nuk di a mund ta shpjegojnë as Frojdi e Jungu, nuk e ndih­mon procesin e afrimit të dy popujve, por bën të kundërtën: ushqen paranojën e “ndreqjes së padrejtësisë” dhe të “rikthi­mit të Kosovës së humbur”.

[Në këtë frymë është shkruar edhe punimi i autorit Rigels Halili “Ne, bijtë e kombit” – intelektualët si gjenerues të ideve dhe programeve kombëtare shqiptare dhe serbe, në të cilin bëhet një analizë krahasuese e dy dokumenteve: Memorandumit të Akademisë Serbe të Shkencave dhe Arteve (1986), i cilësuar si In memoriam i Jugosllavisë[18] dhe Platformës për zgjidhjen e çështjes kombëtare shqiptare të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (1989), dy dokumente që nuk mund të krahasohen në asnjë pikëpamje me njëri-tjetrin, ndonëse sipas interpre­timit të Halilit Platforma shqiptare del më “radikale” sesa Memorandumi serb!].

“Lufta” vazhdon edhe pas luftës

Ndryshe nga kolegët e tyre shqiptarë, Berishaj dhe Halili në radhë të parë, veprojnë disa nga autorët serbë të përfshirë në projektin Figura e armikut: ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe. Informacioni që ofrojnë ata për raportet serbo-shqiptare është më i plotë, kurse gjykimi më i mprehtë dhe më kritik.

Në punimin e autorit Predrag Kërstiq nga Instituti për Filozofi dhe Teori Sociale i Universitetit të Beogradit[19] mund të shihen reagimet e intelektualëve serbë: shkrimtarë, publicistë, profe­sorë universiteti, akademikë, aktorë, regjisorë etj. me rastin e shpalljes së pavarësisë së Kosovës më 17 shkurt 2008. Nëntë­dhjetë për qind të tyre, në mos më shumë, janë jo vetëm joracionale, por edhe histerike.

Beçkoviqi famoz, autori i sloganit “Kosova – fjala më e shtrenjtë serbe”, të mbajtur si ligjëratë nëpër botë – nga Australia në Ballkan e Evropë,[20] thotë se “Kosova do të jetë serbe edhe kur të mos mbetet asnjë serb”, duke e shndërruar kështu ditën e shpalljes së pavarësisë së Kosovës në një datë të re mitike e mitizuese, sikurse edhe atë të betejës së vitit 1389.

Kolegu i tij Slobodan Rakitiq (1940-2013), poet dhe njeri politik (deputet në Parlamentin e Serbisë dhe në atë të RF të Jugosllavisë), shkon edhe më larg, duke pohuar se populli serb “do të rezistojë në luftën e tij të drejtë – ta çlirojë Kosovën dhe Metohinë e okupuar”.[21] (Ku qëndron dallimi ndërmjet atij dialogut të ’89-s në autobus, që haset në librin e Vuçetiqit[22] dhe kësaj deklarate luftënxitëse, ku bëhet thirrje e hapur për “çlirimin” me luftë të “Kosovës e Metohisë”?!). Që Serbia ta “çlirojë” “Kosovën dhe Metohinë e okupuar” duhet t’i vrasë shqiptarët, t’i dëbojë ata, t’i shfarosë nga faqja e dheut, ashtu siç thuhet në dialogun baba-bir në autobusin e mbushur përplot me njerëz në verë të vitit 1989 dhe siç tentoi të vepronte Millosheviqi dhjetë vjet më vonë, në vitin 1999, por edhe më parë.

Ruajtja e Kosovës dhe Metohisë në kufijtë e Serbisë “nuk është çështje evropiane, e as botërore, ajo është (…) çështje serbe dhe për të duhet të kujdesen shteti serb dhe Kisha Ortodokse Serbe”. Sepse, “Kosova dhe Metohia, edhe pse sot janë të okupuara dhe të shkëputura nga Serbia, mbeten tempulli më i shenjtë në zemrën e çdo serbi”.[23]

Nga punimi i zotit Kërstiq mund të shihet qartë dhe në një vend, brenda një kornize disafaqëshe, se diskursi luftarak serb njohu një valë të re, një baticë të vërtetë, pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, duke filluar qysh më 17 shkurt. Thyerjen e xhamave, plaçkitjen e dyqaneve dhe djegien e ambasadave (edhe të asaj amerikane!), e shoqëron kori i përzishëm i intelektualëve të Beogradit dhe të mbarë Serbisë, burra e gra, pleq e të rinj, partiakë e jopartiakë, të gjallë e të vdekur. Qosiqin, “babanë e kombit serb”, e pamë se ç’kishte shkruar në ditarin e tij, por aspak nuk mbeten pas as miqtë dhe bashkëmendimtarët e tij. Shkëputja e Kosovës nga Serbia përjetohet jo vetëm si një padrejtësi e madhe, por edhe si një tragjedi planetare. Njohja e Republikës së Kosovës si shtet nga shumica e shteteve të Bashkimit Evropian, sipas intele­ktualëve serbë, bie ndesh me vetë qytetërimin evropian, ndërsa “rendi i ri botëror”, që po përpiqen ta ndërtojnë ShBA-ja dhe aleatët e tyre s’është veçse një fashizëm i ri, bashkëkohor![24]

Diskursi serb i luftës (në raport me shqiptarët) ka filluar në shekullin XIX, ka vazhduar përgjatë shekullit XX dhe nuk po ndalet as në shekullin XXI. E kuptueshme: nuk ndryshon gjuha përderisa nuk ndryshon mendimi; nuk ndryshon logosi përderisa nuk ndryshon filozofia dhe etosi.

As pas katër luftërave të përgjakshme në hapësirën e ish-Jugosllavisë shoqëria serbe nuk e ka përjetuar katarsisin e duhur. Millosheviqi ka vdekur, por fryma dhe idetë e tij jo, ato jetojnë jo vetëm te vazhduesit e tij politikë në krye të shtetit, por edhe te një pjesë e madhe e inteligjencies dhe popullit serb, të manipuluar nga politika, media dhe elita intelektuale, te pjesa më e madhe e saj.

Një poet dhe prozator nga Nishi, Zoran Qiriq (1962), rela­tivisht i ri në moshë, thotë se “ka ardhur koha të rehabili­tohet Millosheviqi” (“ta rehabilitojmë Millosheviqin”, shkruan ai).[25] Një avokat i njohur nga Beogradi, Toma Fila, i biri i avokatit shumë të njohur Filota Fila, i cili dikur (në ish-Jugosllavi) ka mbrojtur edhe të burgosur politikë nga radhët e shqiptarëve, ndonëse me origjinë vllah, shkon edhe më larg. Sipas tij, Ministria e Arsimit e Serbisë duhet “t’ia rrënjosë secilit fëmijë idenë që gjatë jetës së tij ta kthejë Kosovën, nëse babai i tij nuk ka mundur ta bëjë një gjë të tillë”.[26] (Me cilën teori mund të shpjegohet kjo deklaratë?!).

Kur i lexon këto mendime, njeriu normal, qoftë serb apo shqiptar, nuk mund të mos shqetësohet për të ardhmen e fëmijëve dhe të nipave të vet; të fëmijëve dhe nipave tanë në Ballkan.

Duhet lexuar dhe rilexuar teksti i Kërstiqit (nga i cili dhamë vetëm pak inserte), edhe pse leximi i tij nuk është punë e lehtë: është si të shohësh një film horror! Antoni e ka përkthyer, por nuk e ka “lexuar”. Nuk ka dashur apo nuk ka ditur; nuk i ka interesuar! Atij i ka mjaftuar një libër i vetëm me poezi (Letër Zotit) për të dalë me tezën e “kontradiskursit”, në njërën anë[27] dhe një raft me libra teorikë për t’i ambalazhuar shembujt e përzgjedhur në mënyrë arbitrare, në anën tjetër. Dhe honorari që ka marrë për “kontributin” e tij në “ripërkufizimin e marrë­dhënieve shqiptaro-serbe”.

Në vend të përfundimit

Autori i punimit Letërsia si diskurs lufte – shkrimtarët serbë dhe shqiptarë në ‘luftë me fjalë’, Anton Berishaj, si student ka diplo­muar tek unë për një poet. Poezia e Rrahman Dedajt ishte tema e tij e diplomës e mbrojtur në vitet ‘80 të shekullit të kaluar. Nuk e di a e ruan kandidati, por mua më ka humbur, sepse kur më larguan nga puna në vitin 1991, me vendim të organit të dhunshëm serb, dekanit Vukoviq, punimet e diplomës, të magjistraturës dhe të doktoratës të kandidatëve të mi më mbetën në kabinet, sepse në shtëpi (apartament) nuk kisha vend.

Kur u ktheva në vitin 1999 nuk i gjeta. I kishin gjuajtur.

(Prishtinë, tetor 2021)

[1] Ky libër më ka rënë në dorë me shumë vonesë (në tetor 2021), prandaj edhe reagimi im ndaj shkrimit të Anton Berishajt është i vonuar. Do të doja që ai të përkthehet edhe në gjuhën serbe, ashtu siç është përkthyer shkrimi tij.

[2] Anton Berishaj, Letërsia si diskurs lufte – shkrimtarët serbë dhe shqiptarë në “luftë me fjalë”, në Figura e armikut, ripërkufizimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe, Qendra Multimedia, Prishtinë, 2016, f. 421.

[3] Imagologjia është disiplinë shkencore, që mëton të nxjerrë në pah nëpërmjet analizës së teksteve letrare perceptimin e një kulture kombëtare ndaj një tjetre – dallimet nga aspekti kombëtar, fetar, racor etj. Imagologjia shfrytëzon të dhënat me karakter historik, antropologjik, kulturor dhe politik. Lind nga nevoja e njohjes dhe komunikimit me tjetrin, që është i ndryshëm nga ne.

[4] Anton Berishaj, Letërsia si diskurs lufte – shkrimtarët serbë dhe shqiptarë në “luftë me fjalë”, f. 425.

[5] Hipotezë e romanit të shkrimtarit bashkëkohor francez Loran Bine (Laurent Binet) La septième fonction du langage / Funksioni i shtatë i gjuhës (Paris, 2015), sipas të cilit, vdekja e Rolan Bartit ishte një vdekje e dyshimtë, në të vërtetë vrasje, për ta përvetësuar dokumentin mbi “funksionin e shtatë të gjuhës”.

[6] Për kujtesën historike shih librin e filozofit francez Maurice Halbwasch, La Mémoire collective, Paris, 1950.

[7] Grup autorësh, Dictionaire des symboles et des thèmes littéraires, Editions Fernand Nathan, Paris, 1978, f. 142.

[8] Milenko Vučetić, Vllasi, CIP, Zagreb, 1989, f. 11.

[9] Gérard Genette, Palimpsestes. La Littérature au second degré, Paris, 1982, f. 10.

[10] Shih: Agim Vinca, Provokimi i krizës në poezi, në librin Orët e poezisë, Rilindja, Prishtinë, 1990, f. 404-411.

[11] Po aty.

[12] Fan S. Noli, Rron or rron dhe nuk vdes shqiptari: pjesë të zgjedhura nga publicistika dhe letërkëmbimi, Shtëpia botuese 8 Nëntori, Tiranë, 1976.

[13] Basri Çapriqi, Armiq dhe njerëz, në Figura e armikut, ripërkufizimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe, f. 410.

[14] Agim Vinca, Anđeli propovijedaju jutrom, Perfecta, Sarajevë, 2019.

[15] Pjesë nga teksti i vënë në kapakun e prapmë të librit Anđeli popovijedaju jutrom (Engjëjt pëshpëritin në mëngjes).

[16] https://www.info-ks.net/kultura/105712/andeli-propovjedaju-jutrom-pjesni ka-agima-vince.

[17] B. Milidragović, Poezija – gerila!, Večernje novosti, 20. II. 1990. Në të njëjtin numër të revistës sarajevase qe botuar edhe një panoramë e poetëve të rinj të Kosovës, së cilës redaksia i kishte vënë titullin provokues: Gerila e re shqiptare. Shkrimtari serb kritikonte redaksinë për titullin e panoramës së poetëve të rinj të Kosovës, në vargjet e të cilëve nuk shihte “asgjë prej gerile” dhe merrej me poezinë time I jashtëzakonshëm dhe me poezinë e Ali Podrimjes A gjuhen pëllumbat, si dy krijime që “flasin për rrethanat e sotme në Kosovë”.

[18] Latinka Perović, Između anarhije i autokratije. Srpsko društvo na prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd, 2006.

[19] Predrag Krstiq, Trajtimi intelektual i “Kosovës”: pritjet, nënshtrimet ndaj fatit dhe reaksionet serbe, në Figura e armikut: ripërfytyrimi i marrëdhënieve shqiptaro-serbe, f. 345-363.

[20] Matija Bečkoviq, Kosovo – najskuplja srpska reč, Glas Crkve, Valjevo, 1989.

[21] Po aty f. 535.

[22] Shih fusnotën nr. 8.

[23] Predrag Kërstiq, pun. i cituar, f. 353.

[24] Tiodor Rosić (poet dhe profesor universiteti nga Kragujevci), Amerizam je savremeni fašizam (Amerikanizmi është fashizëm bashkëkohor), Večernje novosti, 24 shkurt 2008.

[25] Predrag Kërstiq, pun. i cituar, f. 354.

[26] Po aty f. 355.

[27] Nuk më shkon ndër mend ta mohoj faktin se edhe në mesin e krijuesve dhe intelektualëve shqiptarë, kryesisht tek autorë margjinalë, mund të gjenden vargje e deklarata të papërgjegjshme ose të ngjyrosura me urrejtje, por autori i punimit në fjalë, Anton Berishaj, nuk është kujdesur t’i hulumtojë dhe zbulojë ato, për t’i bërë pastaj objekt analize kritike.

Marrë nga numri i 13-të i revistës “Akademia”