Ceremonia zyrtare e homazheve në varrezat e dëshmorëve të kombit është mbajtur të premten, në Ditën e Dëshmorëve të Atdheut në Shqipëri.

Krerët e shtetit shqiptar kanë vendosur kurora me lule përpara memorialit “Nënë Shqipëri”, në nderim të të rënëve në luftën antifashiste.

Dita e Dëshmorëve është vendosur të jetë 5 maji 1942, dita kur është vrarë nga fashistët, Qemal Stafa, aktivist i Luftës Nacional Çlirimtare.

Përpara krijimit të shtetit shqiptar, populli shqiptar i kujtonte dëshmorët e tij dhe mbante gjallë legjendat e tyre, nëpërmes këngës epike, dhe trashëgimisë të historisë të tyre nga brezi në brez.

Pas shpalljes së Pavarësisë në vitin 1912 e deri në vitin 1945, shteti shqiptar nuk kishte krijuar një status ligjor për dëshmorët e Atdheut.

Në vitin 1923 është ligjëruar vetëm pensioni për familjet e tyre, si pjesë e ligjit për pensionet e ushtarakëve.

Gjatë Luftës Nacional Çlirimtare, fillojnë përpjekjet e para për të nderuar dëshmoret e rënë në fushat e betejave. Të rënët i bënë simbol frymëzimi për luftëtarët e lirisë. Këngët për dëshmorët, dhënia e emrave të dëshmorëve reparteve partizane, shkrimet për aktin e tyre në shtypin e luftës dhe në fjalime, betimi para varreve të tyre, varrimi partizan ceremonial, ndihma për familjet, zëvendësimi i tyre në radhët partizane nga të afërt etj., të gjitha këto janë shprehje e vlerësimit për aktin dhe figurën e dëshmorit.

Pas çlirimit, më 28 gusht 1945, kryesia e Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar kishte miratuar Ligjin nr. 109 “Mbi shpërblimin e familjeve të dëshmorëve dhe invalidëve të Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare”.

Ky ligj sanksiononte edhe trajtimin e familjeve të patriotëve që kishin luftuar e rënë për atdheun edhe para Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare, në kohën e Rilindjes Kombëtare, në luftërat për pavarësi, duke shënuar kështu përpjekjen e parë për një ligj integral për dëshmorët e atdheut.

Në vitet ‘60-ta statusi i dëshmorit përpunohet më tej dhe zgjerohet, duke specifikuar termin “Dëshmor i Atdheut”.

Në këtë ligj futen edhe varrezat e dëshmorëve të atdheut, të cilat u ndërtuan në të gjitha qendrat e rretheve të vendit, ku u përqendruan varret e të gjithë dëshmorëve, me përjashtim të atyre të Pezës e të Kuçit të Vlorës. Janë ndërtuar edhe varrezat e dëshmorëve të atdheut në Tiranë me monumentin “Nënë Shqipëri”.

Më 1992-1993, me ndërrimin e sistemit politik, ka pësuar ndryshime edhe statusi i dëshmorit të atdheut. Me një vendim të qeverisë  së Aleksandër Meksit, ende i pa publikuar, iu hoqën përfitimet familjeve të dëshmorëve.

Në vitin 2000, pas shumë përpjekjeve është  miratuar Ligji nr. 8607 datë 27.04, “Statusi i Dëshmorit të Atdheut”, në të cilin përfshihen dëshmorët e të gjitha periudhave historike, madje edhe të rënët në vitet 1997-1999, në Shqipëri dhe në luftën çlirimtare të Kosovës./TCh