NGA MAJLINDA RAMA

Është përgjegjësi të shprehesh mbi ligjësitë studimore e analitike të veprës së studiuesit të mirënjohur Ali Aliu, por, po aq e pafalshme është të heshtësh përballë vlerave të tilla. E, në këtë kontekst, po rrekem qysh në start me titullin ftues të kësaj vepre, duke pasur parasysh simbolikën e hidalgos dhe ngasjen ambivalente: “Ndonjëherë ngjasojmë si Don Kishot”. Të gjesh copëza të donkishotizimit në letërsi tërësisht shqiptare, është si të përndezësh një epokë të re shqyrtimore me procedime letrare e studimore të një soji tjetër, që, në librin “Don Kishoti shqiptar” të Ali Aliut përthyhet në stile, trajta e konvencione të rralla.

Duket se secili e ka në mos një grimcë donkishotizmi brenda vetes. Ja lavdia e dorës së djathtë të Servantesit. Pas betejës së Lepantos, ai i mëshoi frikshëm heshtës letrare dhe krijoi personazhin e të gjithëve, Don Kishotin, që vazhdon të bëjë “xhiron” e botës tejendanë, gjithmonë si një model referencial, me një dritëz të re interpretative, krahasimi, kontrastuese, dystuese, gjykimi, vlerësimi a simbolike.

Është e thjeshtë dhe lehtësisht e skanueshme nga lexuesit e të gjitha shtresave: Don Kishoti udhëton yrtit të muzave krijuese përmes filozofisë së tij (përmbajtjes, idealit), sepse, nëse do të ishte për jashtësinë shprehëse të tij (formën, zbrazëtinë), atëherë askush nuk do të “guxonte“ të merrej me të. Pakkush e njeh Alonso Kishanon dhe thuajse askujt nuk i intereson ai.
Ky kalorës i arratisur, pluhurosur në jermin shekullor, mbërrin po kaq aktual në historinë e letërsive tona. Figura e Don Kishotit është bërë proverbiale, por kitensenca e tij nuk duhet parë në shfaqjen së jashtmi, të një kalorësi mendjerë që tejhumb kufijtë e kohës, por së brendshmi, në konceptin dhe përpjekjet e gjithëmundimshme të tij për një botë më të mirë. Ja thelbi, ja pse vlerat e tij kanë gjithmonë diçka për të zbuluar si në rastin “Aliu”.

E, për t’iu kthyer logjikës, “Don Kishoti shqiptar” është një studim i shtrirë në hapësirë e kontekst kohor relativisht të gjatë e gjithëshqiptar. Është një “trokth”, por edhe ngadalecje e donkishotizmit brenda almanakut të letërsisë shqipe… Trajtesa të tilla përherë shërbejnë si kamfur për lexuesin e zellshëm.
Aliu ka ditur të qëmtojë në kohë, hapësira e periudha autorë, të cilëve u ka gjetur “fijen e Arjanës” dhe ua ka bërë atë shtyllë kurrizore me një bazalitet të përbashkët, “elementin donkishotesk”. Ai ka ravguar duke na sjellë sintezë të një strukture hulumtuese pa ngushtësi kufijsh (debate këto shpesh honorifike e deklarative), sepse letërsia, më së pari dhe mbi të gjitha, është kozmopolite dhe thyen çdo kufi ndarës të dukshëm a të padukshëm gjeopolitik, e, kësisoj dhe autorët e vlerë të saj janë të tillë.

Duhet theksuar se “Don Kishoti shqiptar” përbën një fondament me plantacione shkrimore e trajta të një avance superlative, krahasuar me modelet e tjera pararendëse. Në këtë kuptim, studiuesi sjell për lexuesin forma të reja leximi, zbërthimi, perceptimi, kodifikimi, sepse ai i zotëron çelësat për të hapur të tilla porta leximore.

Nëse do depërtojmë qetazi në vertikalen e librit në fjalë, vëmë re se donkishotizmi nuk ka shfaqësi të njëjtë për të gjithë autorët, por, edhe pse përmes ndryshueshmërisë, ai vjen tërësisht i shqiptarizuar, i lançuar për të ëndërruar një komb me një status të qëndrueshëm, me të ardhme të ndritur e me sistem identitar traditor.

Fatet e mëdha të kombeve, sikurse e paraqet edhe akademiku Aliu, varen jo rrallë në degët e emrave të përveçëm, të atyre që përbëjnë ballinën e një kombi, të cilëve u ka rënë barra të gjejnë thelbin e idealizmit dhe të bëhen përçues e udhërrëfyes.

Vëmë re:
“Prania e idealizmit donkishotesk në realitetin shqiptar të dhjetëvjetësheve të parë të shekullit XX, nuk e veçonte dhe cilësonte vetëm Fan Nolin. Ballafaqimi me problemet thelbësore të kohës, të karakterit fetar, kombëtar, politik dhe identitetit kulturor të shqiptarëve i ngarkuar në kurriz të më të zgjedhurve, më të shquarve të historisë kombëtare, sidomos të krijuesve letrarë, politikanëve dhe shtetformuesve të parë, ndër të cilët do të shquhen Fan Noli dhe Faik Konica, në fakt ishte një ballafaqim i mprehtë dhe pa kompromis me një varg konfliktesh, të brendshme dhe të jashtme… Ishte vërtet një heroizëm i pashoq, shpirtëror dhe mental, një donkishotizëm i vërtetë që… të shfaqej në prag të pavarësisë një program i qartë… për verifikimin e identitetit kombëtar dhe kulturor (kodifikimi i alfabetit, gramatikës, gjuhës letrare në të gjitha institucionet…). (Ali Aliu, “Majave të Don Kishotit”- (Faik Konica dhe Fan Noli) – marrë me shkurtime).
Në fakt, Aliu, i ulur këmbëkryq ndër urat e dy shekujve të fundit, thellohet tek e përbashkëta dhe e veçanta, duke bërë kështu, jo vetëm udhëtim studimor e analitik, por duke sjellë edhe qasje krahasimore e ndërletrare të një stadi elitar.

Assesi autori kurrë nuk do të qëndronte në nivele thjesht artikulative. Ai përsiat përmes vertikales letrare dhe thellohet në mënyrë unike në emra të rëndë të letërsisë shqipe, në emra që e çuan letërsinë në kulme të reja dhe që dimensionuan fizionominë e dukurive letrare në sisteme vlerash të botës shkrimore.

Kjo është meritore tek Aliu, pasi, me përgjegjshmëri, me bindje, këmbëngulës, autonom dhe i përveçëm, ai na mundëson pika të takimit donkishotesk në mbarë shtratin e letërsisë shqipe. Ai depërton në gjurmët poetike të De Radës, për të vijuar me Naim Frashërin e për t’u lëshuar në verbin e performancës noliane.

Siç do të shprehej Umberto Eco, “Librat flasin me njëri-tjetrin”, edhe dëshira e Aliut vjen pikërisht për këtë komunikim të brendshëm ndërletrar, për të shfaqur e zbuluar dukuri të paeksploruara në kulturën letrare. Kjo e grish kritikun deri në ditët tona, teksa gjezdis në letërsinë e Poradecit më herët e më vonë të Agollit, Kadaresë, Shkrelit, Podrimes, Spahiut e deri tek Eqrem Basha.
Autorët e trajtuar nga studiuesi i dimensioneve, i njohur tashmë si gur i themeleve të hershme në komunitetin e kritikës letrare, vijnë në mënyrë kapilare. Madje, duhet theksuar se, trajtimi i studiuesit Aliu u jep këtyre autorëve madhështinë e modelit për një letërsi humane, sendërgjuar me fuqi interpretative, dominuese dhe me konotime të gjera.

Eufemizmi modest i akademikut Ali Aliu kur deklaron “Një lexim i mundshëm i letërsisë shqipe”, nuk rrëfen aspak një fazë embrionale të kësaj prurjeje, përkundrazi ky libër, përtej anës deklarative të autorit, është shumë më shumë se sa një lexim i mundshëm. Ai është një produksion serioz në shkencat letrare, me një paradigmë narrativo-studimoro-analitike presedane në qarqet studimore.
Asgjë nuk është rastësore në suazën e këtij libri kritik. Me një mision të qartë, përçues, libri vjen, siç do të thoshte Borges, si “një zgjatim i kujtesës”, por me një lexim tërësisht të ri.

Korpusi studimor i autorit të librit, vjen formacion i hapur me inkorporime letrare e stilistike. Dyzimi, përplasja, kontrasti, fasada dhe brendia, forma dhe përmbajtja, ndërligjen artistikisht brenda fuqisë lexuese të kultivuar të autorit.
Don Kishoti udhëton pa pasur një destinatë fundore. (Madje, do të thosha se edhe Rosinanti e ka harruar rrugën e kthimit. Sepse, sa vlerë ka “sancopançizmi” me kthjelltësinë e shikimit gjithë po me tatëpjetën drejt nivelit – 0 (minus zero) të gjykimit analitik apo, më së paku, dhe sintetik të botës. Asaj që shihet e shfaqet).

Në përdallimin ndarës shestohet dhe diferenca e kaheve. Donkishotizmi rend kah së panjohurës, lufton, kërkon mosreshtshëm.
Në këtë kontekst, duke mos iu larguar intencës së librit, këndvështrimi i Ali Aliut i jep një implus të veçantë kritikës letrare, duke e bërë atë më të prekshme, më të shtjelluar, por edhe më solide. Vëmendja dhe përkushtimi i studiuesit në këtë libër të hapur, që çdo vit shton emra të rëndësishëm të letrave në panteonin e vet, sjellë njëherësh novacion dhe autenticitet, duke derivuar në kontekste letrare, të cilat i paraqet në një mënyrë krejt të vetën.
Duhet thënë se Ali Aliu ka ndërtuar tanimë mitin e vet në konstruksionin e kritikës letrare. Me mendime të një klase elegante, ai jehon origjinal, pa reminishenca, me një botë dialoguese permanente e devocion eksplicitar. Ai gjeneron dinamizëm, duke u bërë referencial për brezat që tentojnë të shëtisin letrave shqipe.
Do duhen vite që në rrafshin tonë kritiko-studimor të lindin pasrendës si Ali Aliu, Alfred Uçi, Rexhep Qosja, Nasho Jorgaqi e të tjera personalitete të brezit të tyre, që kanë krijuar institucionin e studimit të thelluar letrar.
(Kritika letrare, 2014)