Shkruan: Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

Draftstatuti i propozuar nga Bashkimi Evropian për Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe (AKS) ka krijuar një situatë të ndërlikuar politike dhe juridike në Kosovë. Ndërsa Serbia dhe disa aktorë ndërkombëtarë e konsiderojnë atë si një kompromis të nevojshëm për stabilitetin rajonal, institucionet e Kosovës e kundërshtojnë me arsyetimin se ky draft bie ndesh me Kushtetutën e Kosovës dhe vlerat evropiane.

Ky analizë trajton aspektet juridike dhe politike të draftstatutit, duke shqyrtuar:

1. Arsyet pse BE-ja po kërkon një draft të tillë;
2. Kujt i konvenon ky draft dhe pse;
3. Raste konkrete që tregojnë rrezikun e një Asociacioni me kompetenca ekzekutive;
4. Në cilat pika është në kundërshtim me Kushtetutën e Kosovës dhe vlerat evropiane;
5. Alternativat e mundshme për Kosovën;
6. Krahasime me raste të tjera ndërkombëtare.

1. Pse BE-ja po kërkon një draft të tillë?

Bashkimi Evropian ka propozuar këtë draftstatut për të shtyrë përpara dialogun Kosovë-Serbi dhe për të zbatuar Marrëveshjen e Brukselit të vitit 2013 dhe Marrëveshjen e Ohrit të vitit 2023. Disa nga arsyet kryesore pse BE-ja po e promovon këtë draft janë:
Ruajtja e stabilitetit në Ballkan – BE-ja synon të shmangë tensionet mes Kosovës dhe Serbisë duke krijuar mekanizma që do të integrojnë serbët e Kosovës në sistemin institucional të vendit.
Kompromis për të kënaqur Serbinë – Serbia vazhdon të kushtëzojë çdo progres në dialog me krijimin e Asociacionit, duke e përdorur këtë çështje si kartë politike për të mos njohur Kosovën.
Presioni mbi Kosovën për të zbatuar marrëveshjet – Kosova është më e ekspozuar ndaj trysnisë ndërkombëtare, ndaj BE-ja e sheh si më të lehtë të ushtrojë presion mbi të.
Frika nga destabilizimi i veriut të Kosovës – Incidentet e dhunshme, si sulmi i grupit të armatosur serb në Banjskë më 24 shtator 2023, tregojnë se situata mbetet e paqëndrueshme. BE-ja mendon se një Asociacion do ta qetësonte këtë situatë, ndonëse përvoja tregon të kundërtën.

2. Kujt i konvenon ky draft dhe pse?

Drafti i propozuar krijon një mekanizëm që i përshtatet interesave të Serbisë dhe disa aktorëve ndërkombëtarë: Serbisë – Krijimi i një entiteti autonom në Kosovë i mundëson Serbisë të mbajë ndikim të fortë politik dhe ekonomik mbi serbët e Kosovës.
Strukturave paralele në veri – Asociacioni do të legjitimonte strukturat e deritanishme paralele serbe në Kosovë, të cilat aktualisht funksionojnë jashtë sistemit juridik të Kosovës.
BE-së dhe disa vendeve anëtare – BE-ja dëshiron ta mbyllë këtë çështje për të shmangur një konflikt të ngrirë. Vende si Franca dhe Gjermania kërkojnë një kompromis për të stabilizuar Ballkanin Perëndimor.

3. Raste konkrete që tregojnë rrezikun e Asociacionit

1. Republika Srpska në Bosnje dhe Hercegovinë
Ky entitet autonom, i krijuar nga Marrëveshja e Dejtonit, ka minuar funksionalitetin e shtetit boshnjak për dekada, duke refuzuar kompetencat e qeverisë qendrore dhe duke kërcënuar me shkëputje të vazhdueshme.

2. Krimea në Ukrainë

Para aneksimit nga Rusia, Krimea kishte status të veçantë autonom brenda Ukrainës. Ky status u përdor nga Moska si pretekst për ndërhyrje dhe më pas për aneksim të plotë në vitin 2014.

3. Transnistria në Moldavi

Ky rajon separatist i mbështetur nga Rusia funksionon si një shtet de facto brenda Moldavisë, duke e bërë shtetin moldav të paqëndrueshëm dhe duke bllokuar integrimin e tij në institucionet euro-atlantike.

4. Katalonia në Spanjë

Edhe pse me një autonomi të gjerë, përpjekja e Katalonisë për pavarësi shkaktoi krizë kushtetuese në Spanjë. Diferenca është se Spanja ka institucione të forta që ruajnë unitaritetin e shtetit, ndërsa Kosova është shumë më e brishtë përballë një skenari të ngjashëm.

4. Në cilat pika është në kundërshtim me Kushtetutën e Kosovës dhe vlerat evropiane?

Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të Kosovës (2015)

Gjykata Kushtetuese e Kosovës konstatoi se disa elemente të Asociacionit bien ndesh me Kushtetutën, veçanërisht në raport me ndarjen e pushteteve dhe integritetin e shtetit.

Minon karakterin unitar të shtetit

Kushtetuta e Kosovës nuk lejon krijimin e entiteteve me kompetenca ekzekutive që funksionojnë jashtë autoritetit të qeverisë qendrore.

Kundërshton vlerat evropiane

BE-ja promovon integrimin e minoriteteve brenda institucioneve shtetërore, jo krijimin e entiteteve të ndara mbi baza etnike.

5. Alternativat e mundshme për Kosovën

Zhvillimi i mekanizmave të veçantë për komunitetin serb brenda sistemit të Kosovës – Kjo mund të bëhet përmes decentralizimit të zgjeruar, pa krijuar struktura të veçanta ekzekutive.

Modeli gjerman i decentralizimit – Landet gjermane kanë kompetenca të mëdha, por janë pjesë e një sistemi të unifikuar ku qeveria federale ka kontroll mbi vendimet strategjike.

Integrimi i drejtpërdrejtë i komunitetit serb në institucionet shtetërore – Kjo mund të bëhet përmes mekanizmave të përfaqësimit adekuat, siç ndodh në Belgjikë me komunitetet gjuhësore.

Draftstatuti i Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe, në formën e propozuar nga BE-ja, përbën një rrezik serioz për sovranitetin dhe funksionalitetin e Kosovës. Ai krijon një entitet autonom të ngjashëm me Republika Srpska, duke e bërë Kosovën një shtet të brishtë dhe të paaftë për të ushtruar autoritetin e saj në të gjithë territorin.

Për këtë arsye, Kosova duhet të insistojë në një zgjidhje që respekton Kushtetutën dhe vlerat evropiane, duke shmangur krijimin e një mekanizmi që mund të çojë në ndarje etnike dhe destabilizim afatgjatë. Një model më i balancuar i decentralizimit mund të jetë një zgjidhje që adreson shqetësimet e komunitetit serb pa rrezikuar sovranitetin e Kosovës.