Prof. Lisen Bashkurti

100 Vjet mbas Luftës së Parë Botërore – Mësime për të mos u harruar (Pjesa 3)

Rikonfigurimi politik mbas Luftës së Parë Botërore

Mbas Luftës së Parë Botërore, katër fuqi të mëdha u zhdukën: Perandoria Gjermane, Austro-Hungaria, Perandoria Osmane dhe Perandoria Ruse. Shumë kombe rifituan sërish pavarësinë e humbur gjatë luftës. Të tjerë kombe shpallën pavarësinë. Katër dinasti të mëdha me klasat e tyre aristokratike ranë si pasojë e luftës: Romanovët, Hohenzolerns, Habsburgët dhe Osmanët. Belgjika dhe Serbia dolën nga lufta të dëmtuara shumë rëndë. Edhe Franca doli shumë e dëmtuar, me afro 1.4 milion ushtarë të vrarë. Ndërkohë, edhe Gjermania dhe Rusia patën dëmtime të përafërta nga lufta.

Në Ballkan ndryshimi më i rëndësishëm ishte krijimi i Mbretërisë Serbo-Kroato-Sllovene në 1918. Kjo monarki trepalëshe u krijua si përpjekje për të zëvendësuar influencën e ish monarkisë dypalëshe Austro-Hungareze në Ballkan që kolapsoi mbas luftës dhe për të balancuar rrezikun në rritje të Italisë në këtë Rajon.

Roli i diplomacisë së luftës

Roli i diplomacisë gjatë Luftës së Parë Botërore ishte mjaft kontravers. Diplomacia jo ushtarake dhe propaganda e luftës vepruan interaktivisht së bashku ndërmjet kombeve me qëllim që të mbështesnin kauzat e luftës, ose të minonin mbështetjen e armiqve të tyre.

Në pjesën më të madhe të saj diplomacia e Luftës së Parë Botërore u përqendrua në pesë çështje themelore: së pari, në fushatat propoandistike; së dyti, në përcaktimin e dhe ripërcaktimin e qëllimeve të luftës, të cilat bëheshin  përherë e më të ashpra me vazhdimin e luftës; së treti, në përpjekje të ndryshme për kombet neutrale (Itali, Perandori Osmane, Bullgari dhe Rumani) që t’i fuste në koalicione politiko-ushtarake, duke u ofruar pjesë nga territoret e shteteve armike; së katërti, në inkurajimin e lëvizjeve të minoriteteve kombëtare brenda Fuqive Qendrore, sidomos midis çekëve, polakëve dhe arabëve; së fundi, në bërjen e shumë propozimeve për paqe nga vendet neutrale, ose nga njëra apo tjera palë në luftë. Por, faktikisht asnjëri prej tyre nuk pati sukses të shpejtë e të dukshëm. Ato mbetën propozime në bisedime ose drafte në letër.

Traktati i Versajës-Midis paqes dhe luftës

Fundin e Luftës së Parë Botërore e pasoi Traktati i Versajës dhe një sërë traktate paqeje midis shteteve ndërluftuese. Traktati Versajës përcaktoi kushtet e paqes, bazuar në përcaktimin e përgjegjësive të luftës, duke ndarë fituesit nga humbësit. Fryma dominuese e Versajës ishte triumfi i Antantës, veçanërisht i Francës dhe i Britanisë dhe Aleancës Qendrore, sidomos ndëshkimi i Gjermanisë. Midis këtyre dy palëve ndërluftuese, ShBA të udhëhequra nga Presidenti Uillson u përpoqën të kishin një qasje jo të bazuar në humbës dhe fitues, por të bazuar në konceptin ‘fitore pa të humbur’.

Ndryshe nga fryma e Traktatit të Versajës, realitetet mbas luftës ishin mjaft kontradiktore. Thelbi i kontradiktës qëndronte në raportin real të forcave mbas luftës. Kështu forcat që humbën luftën, veçanërisht Gjermania, nuk dolën aq të dobësuara sa që të pranonin pa kushte termat e Traktatit të Versajës. Pra humbësit nuk ishin aq të dobët. Forcat që fituan luftën, sidomos Franca, nuk dolën aq të fuqishme sa që të impononin forcërisht zbatimin e termave të Traktatit të Versajës. Pra fituesit nuk ishin aq të fuqishëm. Ndërkohë, midis fituesve dhe humbësve, ShBA, doli nga lufta ashtu sikundër hyri, midis uillsonianëve dhe monroistëve. Uillsonianët mbështesnin vijimin aktiv të pjesëmarrjes së ShBA në punët botërore, ndërkohë monroistët kërkonin mbylljen e ShBA në punët e tyre. Pra, ShBA nuk ishin as të dobët dhe as të fuqishëm në punët botërore.

Lidhja e Kombeve-Një ëndërr e dështuar

Ky pozicion kontradiktor i ShBA-së u shpalos fare qartazi në përpjekjet për themelimin e Lidhjes së Kombeve, të parës organizatë ndërkombëtare universale. Presidenti Uillson ideoi dhe udhëhoqi procesin e krijimit të Lidhjes së Kombeve. Ai investoi gjithçka që projekti i tij idealist të ishte i suksesshëm. Por, fitoren që Uillsoni arriti në Evropë me themelimin e Lidhjes së Kombeve, e rrëzoi Kongresi Amerikan, i cili nuk e ratifikoi Traktatin e Lidhjes së Kombeve. Kështu, ShBA mbeti jashtë Lidhjes së Kombeve. Lidhja humbi ideatorin dhe iniciatorin e saj. Me ShBA jashtë tyre, Lidhja e Kombeve filloi dështimin e saj qysh në lindjen e vet.

Fuqitë e Mëdha që mbetën në Lidhjen e Kombeve, vijuan politikat e përçara, të rivaliteteve ndërkombëtare, duke e braktisur një nga një Lidhjen e Kombeve dhe duke sabotuar gradualisht misionin idealist për të cilin ajo u krijua. Fryma anti Versajë dominoi shumë shpejtë ringritjen e Gjermanisë në jetën politike, ekonomike dhe ushtarake. Ambiciet e Japonisë për Perandorinë e ‘një miliard  njerëzve’ nxitën rebelimin e kësaj fuqie aziatike kundër Kinës. Ëndrrat e Italisë për ringjalljen e ‘Perandorisë së Diellit’ rifutën këtë fuqi mesdhetare në aventurën e saj më të madhe në historinë moderne. Kolapsi mbas Revolucionit Bolshevik e mbylli në vetvete për shumë kohë Bashkimin Sovjetik, duke qëndruar lart punëve botërore.

Kështu Lidhja e Kombeve e humbi plotësisht qeverisjen e Fuqive të Mëdha për shkak të mungesë së plotë të vullnetit të tyre politik për bashkëpunim ndërkombëtar. Nga ana tjetër, Traktati i Versajës nuk mund të definohet si paqja e Versajës, por si plasja e Versajës. Traktati Versajës ishte metaforikisht nuk ishte gjë tjetër por vetëm rruga më e shkurtër e kalimit nga njëra luftë botërore tek tjetra. Traktati i Versajës mbetet modeli më i keq i sjelljes së fuqive ndërluftuese ndaj njëra-tjetrës. Traktati i Versajës ndaloi luftën, por nuk ndërtoi paqen. Traktati i Versajës i dha krahë fituesve, por nuk uli ambiciet e humbësve. Traktati i Versajës ishte në thelb ndëshkim ekstrem i humbësve dhe përfitimi paskrupullt i fituesve. Për këtë arsye shumica e vendeve dolën të pakënaqur nga ky traktat. Pakënaqësia rriti sërish ksenofobinë midis Fuqive të Mëdha. Bota do i rikthehej sërish Luftës së Dytë Botërore, me energji negative akoma më të mëdha se në Luftën e Parë Botërore. Historia do ripërsëritej shumë shpejt, akoma pa u larguar era e kufomave, pamjet e rrënojave dhe shkatërrimet e civilizimit botëror.

Traktatet e tjera në frymën e Versajës

Në shtator të vitin 1919 u firmos Traktati i Saint-German-en-Laye. Ky traktat themeloi Republikën e Austrisë dhe shtetet e tjera pasuese të Habsburgëve, si Cekosllovakia, Polonia, Mbretëria Serbo-Kroate-Sllovene. Traktati atashoi Tirolin Jugor, Triesten Treentinon dhe Istrian te Italia. Në nëntor 1920 i firmos Traktati i Trianonit. Në bazë të tij Transilvania hungareze i kaloi Rumanisë. Sllovakia dhe transkarpatet ruse i kaluan Çekosllovakisë. Një pjesë tjetër e Hungarisë, Vojvodina i kaloi Mbretërisë Jugosllave. Në gusht të 1920 Perandoria Osmane firmosi Traktatin e Sevrës. Por fare pak kohë mbas luftës u themelua Shteti Turk, që do të firmoste në 1923 Traktatin e Lozanës, i cili efektivisht  do ndante ish territoret e Perandorisë Osmane.

Gjatë këtij procesi ridefinimesh hartash politike të Fuqive të Mëdha dhe të shteteve të krijuara rishtaz, shteti shqiptar dhe tërësia territoriale e tij u kërcënua sërish. Madje edhe harta e cenuar rëndë e definuar në Traktatin e Londrës 1913, nisi të ngushtohej nga amiciet në rritje të shteteve fqinj. Në kohën tonë është vështirë dhe ndoshta e pamundur të imagjinohet sesi do ishte harta politike e Shqipërisë pa ndërhyrjen energjike dhe të vendosur të Presidentit të ShBA, Uillson që ndaloi ambiciet territorial të fqinjëve të Shqipërisë dhe e pranoi shtetin shqiptar në Lidhjen e Kombeve të fund të vitit 1919.

Traktati Versajës dhe traktatet e tjera pasuese të mbas luftës thuajse nuk kënaqën askënd. Mbi këto ndjenja pakënaqësie që  dominuan gradualisht politikat e pas luftës, shumë shpejt do ringrihej një valë e re revanshi e rivaliteti e mbushur plot frikë, urrejtje dhe armiqësi të paparë. Në këtë klimë të helmatosur ndodhi edhe kriza e depresionit të madh në periudhën midis dy luftërave, 1929-1930. Kriza e rëndë e depresionit ekonomik provokoi përfundimisht përgatitjet për luftë të re.

Dy luftërat botërore ishin dy anë të një medalje. Mësimi më i madh që rrjedh prej kësaj historie lidhet me rëndësinë e bashkëpunimit ndërkombëtar në vend të rivalitetit, të multilateralizmit në punët botërore në vend të unilateralizmit, të ndërtimit të një seti me parime e norma juridike ndërkombëtare në vend të dominimit të interesave gjeopolitike, të zhvillimit të diplomacisë së paqes në parandalimin, menaxhimin dhe zgjidhjen paqësore të krizave në vend të diplomacisë së luftës, të respektimin e vlerave demokratike ndërkombëtare dhe të drejtat e njeriut në vend të regjimeve diktatoriale luftëdashëse, të zhvillimit ekonomik e social të balancuar në vend të diskriminimit e polarizimit ekonomik botëror.

Këto ditë njerëzimi kujtoi 100-vjetorin e përfundimit të Luftës së Parë Botërore, por dhe ripërsëritjen e saj së Luftës së Dytë Botërore. Më shumë se jehona e tragjedive që shkaktuan këto luftëra kanë vlerë mësimet që na kanë lënë pas. Evropa e mbas dy luftërave botërore u shndërrua në Kontinentin paqes botërore, të demokracisë liberale dhe të zhvillimit ekonomik e social. Projekti i Bashkimit Evropian është në thelb projekti i paqes. Si i tillë ky projekt është tejet i suksesshëm. Mbas shekujsh plot luftëra të pafund, Evropa po përjeton tetë dekada paqeje, demokracie e prosperiteti. Këto arritje nuk mund t’i errësojnë erërat euroskeptike në formën e nacionalizmave dhe populizmave të kohës. Këto re të zeza që vërtiten  mbi Evropë ngjajnë me fantazmat e komunizmit e të nazizmit. Por popujt dhe politikat e Evropës kanë memorie të fortë. Këto memorie kujtojnë gabimet historike me qëllimin që historia të mos përsërisë vetën e saj në faqet e errëta, por të mbrojë dhe të zhvilloje faqet më të ndritura të saj.