Bernard Crick

Kritiku amerikan Wrving Hau (Irving Howe) e ka quajtur Oruellin “eseistin më të madh anglez që nga Uiljam Hezliti, ndoshta që nga dr. Samuel Xhonsoni. Prandaj, një parathënie dukej të ishte e nevojshme për këtë përzgjedhje të shkëlqyer të eseve më të rëndë­sishme të Oruellit, të përzgjedhura mirë midis shumë të shkurtrave, qoftë edhe vetëm për të treguar se ato nuk janë thjesht shtojca të këndshme të librave të tij origjinalë, por mund të përbëjnë fare mirë provën e fundit të madhështisë si shkrimtar. Është e domosdo­shme që Oruelli të lexohet, të paktën, si personalitet i qenësishëm i kësaj tradite të shkrimit, dikur të famshme dhe veçanërisht angleze, edhe nëse pas të gjithë shkrim­tarëve anglezë fshihet kërshëria përsiatëse e figurës dashamirës të atit të esesë, Mishel de Montejn dhe përkthyesit të tij të parë të madh në anglisht, Xhon Florio. Edhe gjatë jetës së Oruellit u botuan dy libra me esetë e tij, megjithëse atëherë ishte më e lehtë të botoje ese sesa tani. Argumentimi i rëndësisë më të madhe të eseve mund të krijojë njëfarë ndjesie faji dhe mëdy­shjeje mes shumë njerëzve që besojnë se Oruelli është personalitet i shkëlqyer, por s’mund të thonë sinqerisht se ndonjë nga librat është në lartësinë e famës së tij.[1]

Kiplingu shtroi pyetjen: “Çfarë është ajo që duhet të dinë për Anglinë që vetëm Anglia e di?” Duke ligjëruar për mësuesit e anglishtes në Çekosllovaki dhe Poloni, menjëherë pas rënies së pushtetit sovjetik, u nxita të pyesja “Çfarë është ajo që dinë për Oruellin, kur njohin vetëm Ferma e kafshëve dhe 1984?” Këto dy libra, satira të llojeve shumë të ndryshme, edhe pse plotësisht të qëndrueshme në kuptim, ishin gati të vetmet që i dhanë Oruellit famë ndërkombëtare. Të dyja u përkthyen menjëherë në shumë gjuhë dhe përkthimet dhe kopjet e kaluara në mënyrë të paligjshme qarkulluan në Poloni, Çekosllovaki, Hungari dhe në Bashkimin Sovjetik. Oruelli madje shkroi një parathënie për një përkthim në gjuhën ukrainase të Ferma e kafshëve më 1946 duke shpjeguar qëllimin e veprës dhe kush ishte ai.

Për më tepër, falë namit si model i stilit të thjeshtë anglez, Ferma e kafshëve shpejt u bë libër i përcaktuar në provimin e Kembrixhit për nivelin e përparuar të Aftë­sive në Gjuhën Angleze dhe u përdor hapur në shkollat ​​e gjuhëve të huaja në diktaturat e Amerikës së Jugut dhe në të gjithë Afrikën. Censorët e lexonin tekstin sikur derrat përfaqësonin komunizmin rus dhe asgjë tjetër, por studentët në Kili s’kishin asnjë dyshim se edhe gjenerali i tyre Pinoçet ishte një derr i madh, dhe në heshtje edhe në Paraguai vëreheshin ngjashmëri të zymta midis “Napoleonit” dhe gjeneralit Stroesner.

Një disident arab në Zanzibar, i burgosur nga presi­denti Xhulius Najrir në vitet 1960, e kaloi një pjesë të kohës në burg duke përkthyer Ferma e kafshëve, por kur u lirua zbuloi se ekzistonte tashmë një version i për­kthyer me urdhër të Najririt. Satira mund të nënkuptojë gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm.

Edhe lexuesit në Evropën Lindore dhe në Rusi men­duan se satirat synonin thjesht komunizmin. Librat, pa asnjë dyshim, synonin, para së gjithash, komunizmin, por jo vetëm komunizmin; ashtu siç ndodh me satirat e mëdha, objektivat ishin më të gjera dhe të shumë­fishta. Kini parasysh, te 1984 punën e Xhulias në Ministrinë e të Vërtetës: ajo punonte me një makinë që krijonte romane pornografike për të lapërdhosur (korru­ptuar) dhe përulur proletarët të cilëve Partia u jepte në mënyrë të fshehtë, për të njëjtin qëllim madhështor, alkool, drogë, “filma që të dehin me seks” dhe “gazeta të kota që s’përmbajnë gati asgjë tjetër përveç sportit, krimit dhe astrologjisë”. Kjo nuk ishte sjellja e partive as të Stalinit dhe as të Hiderit: ata propaganduan, rek­rutuan dhe mobilizuan masat. Objektivi i fshikullimit është me siguri më afër shtëpisë: puna e Xhulias duhet të jetë një satirë e egër suiftiane ndaj shtypit britanik dhe lexuesit të tij (edhe në qofshin më të shthururit e të shthururve). Oruelli përqeshte të eturit për pushtet kudo që ishin; Partia Komuniste ishte vetëm rasti më i keq. Në çdo rast është në natyrën e satirës imagjinare që objektivat me kalimin e kohës të bëhen më të gjera, si rrobat e lirshme që mund të përshtaten sipas nevo­jave. Udhëtimet e Guliverit të Suiftit e kanë tejkaluar politikën e epokës së tij: ne qeshim me sundimtarët e vegjël liliputë që mendojnë se janë të mëdhenj dhe të fuqishëm, dhe mallkojmë gjigantët e ngathtë të Brob­dingnagut që s’i vënë re njerëzit e vegjël që po shkelin.

Nëse miqtë e mi në Evropën Lindore do ta kishin njohur Oruellin si eseist, do të kishin njohur një njeri përsiatës, me ndjenjë humori, që provokon në mënyrë tallëse, dhe do ta kishin lexuar 1984 më pak në kup­timin e fjalëpërfjalshëm, dhe më shumë si satirë sesa si profeci, do ta kishin parë si pjesë të asaj që është – (Brehti e ka thënë, apo po e shpik unë? Mbase e ka thënë vetë Oruelli) “e qeshura e njerëzve të lirë”, një armë e fuqishme kundër tiranisë dhe shtypjes, qoftë e brendshme apo politike. Por ta ulësh Oruellin nga pozita e profetit në atë të eseistit, ose ndoshta ta ngresh nga pozita e romancierit të rangut të dytë në atë të ese­istit të madh, do të thotë të përballesh me disa vështirësi në leximin e eseve në përgjithësi dhe të eseve të tij në veçanti. Duhet paguar një çmim për strategjinë letrare të Erik Blerit për të krijuar (ose ndoshta, më saktë, për ta lënë të zhvillohet) personazhin e përvetësuar të Xhorxh Oruellit, njeriun e thjeshtë, të hapur e të nder­shëm – një mik jo i “popullit”, sigurisht jo i “proleta­riatit”, por i “njeriut të zakonshëm”. Stili i thjeshtë, shumë i lavdëruar i Oruellit, ka rreziqet e veta. Mund të tregohen gënjeshtra ose të tjerrësh histori me fjalë njërrokëshe dhe fjali të thjeshta.

Oruelli zgjodhi të shkruante me stil të thjeshtë ngaqë mendonte se ishte mënyra më e mirë për të arritur te lexuesi i zakonshëm dhe për t’i përcjellë të vërtetat. Ai e shihte lexuesin e zakonshëm si “njeriun e zakonshëm” të idealizuar të Tomas Xhefersonit dhe Imanuel Kantit (edhe me vendosmërinë e Zhan Zhak Rusosë): një kri­jesë me gjykim të shëndoshë dhe integritet, e cila nuk është servile dhe s’ka nevojë për shërbëtorë, është e aftë që pjesën më të madhe të gjërave t’i bëjë me duart e veta dhe mund t’i përvetësojë lehtësisht të gjitha llojet e të mësuarit zyrtar. Njeriu i zakonshëm ishte shpresa më e mirë për qytetërimin, dhe jo njeriu proletar, ari­stokracia apo elita e çfarëdo lloji. Oruelli u përpoq t’i ndiqte gjurmët e Çarls Dikensit dhe H. G. Uellsit duke shkruar, edhe për arsye politike edhe për arsye letrare, për ata që universitet të vetëm kishin pasur bibliotekën publike. Publiku i tij i zgjedhur nuk ishte klasa e mesme me arsimim të lartë apo shtresa intelektuale, por ajo klasë e mesme e ulët që kishte pasur vetëm arsimim të mesëm, bashkë me klasën punëtore të vetëshkolluar.

Megjithëse e njihte plotësisht letërsinë moderniste, madje edhe atë futuriste (siç tregohet nga interpretimi i saktë dhe simpatia ndaj Uliksit të Xhojsit, Tropikut të Bricjapit të Henri Millerit dhe Ne të Jevgenij Zamjatinit, ai i shmangte qëllimisht, në të gjitha romanet e tij të paraluftës, përveç njërit, ato mjete të modernizmit, të cilat, sipas mënyrës së tij të menduarit, kishin filluar ta bënin romanin modern të parrokshëm nga njeriu i zakonshëm – libra të intelektualëve për intelektualët, që s’mund të kuptoheshin pa pasur një diplomë universi­tare në Letërsinë Angleze. Përjashtimi i vetëm ishte eksperimenti i hershëm, i pakënaqshëm, Bija e klerikut, ku në secilin kapitull synohej një stil dhe këndvështrim i ndryshëm. Po të gjykojmë nga shitjet e romaneve të paraluftës (asnjëherë më shumë se tre ose katër mijë kopje), Oruelli nuk arriti fare te njeriu i zakonshëm – pa famën dhe emrin që i dhanë Ferma e kafshëve dhe 1984.

Mendimi kritik në Britani po vlerëson gjithnjë e më shumë Oruellin si eseist, nëse e përdorim këtë term në një kuptim më të gjerë për t’i përfshirë shkrimet kritike, recensat e gjata të librave, shkrimet e gazetave, polemi­kat e shkurtra, esetë tradicionale dhe fragmentet e lar­mishme, serioze dhe komike në Rruga për në skelën Uigan si dhe Luani dhe njëbrirëshi (i cili mund të merret si ese por edhe si libër i shkurtër polemik apo si pamflet i gjatë). Kini parasysh këtë fragment të famshëm nga eseja Pse shkruaj (1946):

Ajo që kam dashur më shumë të bëj gjatë dhjetë vjetëve të fundit ishte ta shndërroja në art të shkruarit politik. Pikënisje për mua është gjith­monë një ndjenjë besnikërie, ndjenja se ka padrejtësi. Kur ulem të shkruaj një libër nuk i them vetes: “Do të krijoj vepër arti”. E shkruaj sepse janë disa mashtrime që dua t’i nxjerr në pah, sepse dua ta tërheq vëmendjen te disa fakte dhe shqetësimi im fillestar është të dëgjohem. S’do të mundja ta bëja punën e shkrimit të një libri, qoftë edhe të një artikulli të gjatë reviste, po të mos ishte edhe përvojë estetike. Kushdo që shfaq interes për ta shqyrtuar veprën time, do të mund të vërë re se edhe kur është propagandë e mirëfilltë, përmban shumë nga ajo që një poli­tikan me kohë të plotë do ta quante të parëndë­sishme. S’jam në gjendje dhe s’dua ta braktis plotësisht botëkuptimin që kam krijuar në fëmi­jëri. Për aq kohë sa të jem gjallë dhe me shëndet do të vazhdoj të kem një ndjesi të fortë për stilin e prozës, të dua sipërfaqen e tokës, dhe të marr kënaqësi nga sendet e plota dhe nga grimcat e dijeve të panevojshme. Nuk ia vlen ta shtyp këtë anë të vetvetes. Detyra ime është të gjej të për­bashkëtën mes pëlqimeve dhe mospëlqimeve të mia të rrënjosura me veprime në thelb publike, joindividuale që kjo epokë na dikton të gjithëve.[2]

Forma e esesë i përshtatej mirë Oruellit, gjë që ai dalë­ngadalë arriti ta kuptonte. Por mund të jetë çorientuese të vendosësh Pse shkruaj jashtë rendit të përkohshëm (pas katër vëllimeve të Ese të mbledhura, gazetari dhe letrat e Xhorxh Oruellit të vitit 1968) sepse në kohën kur u shkrua, ishte një përsiatje e mëpasshme në mes të karr­ierës, jo manifest i paramenduar apo deklaratë solemne e qëllimit si shkrimtar. Për më tepër, lindi thjesht si përgjigje ndaj një ftese për të marrë pjesë në një sim­pozium me titull Pse shkruaj në Gangrel, një revistë jetëshkurtër me tirazh të vogël. Autori ishte ende në kërkim të rrugës që duhej të ndiqte dhe duhej të shfry­tëzonte pothuajse çdo mundësi për t’u botuar, disa prej të cilave ishin fatlume, shumica shfrytëzim i interesave të çastit. S’duhet tepruar me interpretime të tematikës së zgjedhur, e as në pjesët e lëna pa u përfshirë.[1]

Eseja[3] është një formë e veçantë, madje shumë e veçantë e shkrimit. Mund të jetë morale, didaktike dhe serioze, madje edhe propagandistike deri në një pikë të caktuar; por nuk është predikim, ka më shumë ligjërim bisedor dhe elasticitet; para së gjithash, lexuesin e lë me njëfarë pasigurie për atë që do të thuhet më pas, si do të zhvillohet argumenti i diskutimit; dhe argumenti s’është përfundimtar ose i strukturuar logjikisht – një ese krejt normalisht ngre një çështje për të marrë vëmen­djen e lexuesit, për të përsiatur dhe hamendësuar, por jo për të mbajtur fjalim dhe as për t’u treguar dogmatik; para së gjithash, duhet të duket vetjak dhe joobjektiv, ta krijojë ndjesinë e dëgjimit të një bisede të larmishme me një individ të çuditshëm, por interesant. Eseja mund t’u referohet fakteve, provave dhe autoriteteve, por vetëm kalimthi; nuk është si një mbrojtje ligjore, argument i renditur dhe i paraqitur logjikisht, hap pas hapi. Eseja hamendëson dhe hulumton sikur autori po mendon me zë të lartë; s’duhet të duket e sajuar me tepri, por më tepër të duket si një grup shoqërizimesh të lira të krijuara nga një mendje e ndjeshme dhe e pasur.

Dëshira e Oruellit “për ta shndërruar shkrimin politik në art” çoi në një mëtim të guximshëm, por të for­muluar me kujdes, për botimin e eseve të tij kritike të vitit 1946 (që duhet të jetë miratuar nga Oruelli, përherë dyshues ndaj botuesve për paraqitje keqorien­tuese): Oruelli në këto ese, për shkrimtarë të ndryshëm si Dikensi, Kiplingu, Frenk Riçërdsi dhe P.G. Udëhaus zbaton një metodë të re të analizës kritike. Esetë nuk janë trakte politike, theksi kryesor është letrar, por nisin me hamendësimin se çdo shkrimtar është në një farë kuptimi propagandist dhe se tema, imazhet, madje edhe truket e stilit, në fund të fundit, drejtohen nga “mesazhi” që shkrimtari po përpiqet të përcjellë. Kjo është metoda të cilën Oruelli e zbaton në esetë për Dikensin, Uellsin, Kiplingun, Jejstin, Dalin dhe Këstlerin. Por me interes të veçantë janë pjesët që traj­tojnë historitë e shkollës në “Gem” dhe “Magnet”, me kartolina komike buzë detit, me paroditë dhe komeditë e P. G. Udëhausit dhe tregimet me gangsterë të Xhejms Hedlli Çeisit. Në secilën prej këtyre Oruelli tregon se ajo vepër që duket si argëtuese ka një botëkuptim të përcaktueshëm dhe madje një qëllim të vetëdijshëm, dhe se një libër që s’ka asnjë vlerë letrare, mund të ketë rëndësinë më të madhe domethënëse si rrëfim. Këto ese janë ndër përpjekjet e pakta që janë bërë në Angli për ta studiuar seriozisht artin masiv.

Polemisti ose propagandisti i vërtetë e di saktësisht se çfarë dëshiron të thotë, por një eseist i lindur si Oruelli, edhe kur shkruan një polemikë, ai thotë, siç e ka vënë vetë në dukje, për shumë gjëra dytësore. Ndalet për t’i hulumtuar çështjet anësore, kënaqet me lojën e imagji­natës dhe aktin e të shkruarit për të qenë ose një pole­mist i besueshëm ose një sociolog plotësisht objektiv.

Ndoshta, duke shkruar dhe menduar në një mënyrë më të pavarur dhe argëtuese sesa shkruesit me pagesë apo sipas porosisë, eseisti ose shkrimtari i vërtetë mund të jetë në disa raste, polemist më i efektshëm, por nuk mund të jetë i besueshëm. Oruelli ka thënë se: “një shkrimtar s’mund të jetë anëtar besnik i një partie politike”. E kam bërë me shkronja të pjerrëta besnik, sepse në kohën kur e shkroi ai ishte anëtar i një partie politike, megjithëse mjaft të vogël – Partisë së Pavarur të Punës (PPP).[4] Në të vërtetë, ai u rrek të bëhej “ndërgjegjja e së majtës”, dikush që kënaqej kur i fër­konte qimet e maces mbrapsht – njësoj si tifozët e fut­bollit që thonë në anën e tyre: “Çfarë vlere ka kjo lojë. Kot fare!” Për shembull, kur shkruante gjatë luftës një rubrikë në Tribuna (revistë e majtë, pak a shumë pro laburiste), ai u paraqiti lexuesve të tij një kurth të ngri­tur me dinakëri. Një javë ia kushtoi gati të gjithë rubri­kën çështjes se çfarë çmimi ishte më i leverdisshëm për një trëndafil që kushtonte gjashtë qindarka në dyqane. Letrat e lexuesve të zemëruar vërshuan në gazetë me kërcënimet e zakonshme për t’i anuluar pajtimet në gazetë që nuk ekzistonin: “Ndërsa aleatët tanë të lavdi­shëm rusë luftojnë për jetë a vdekje në Stalingrad, si guxon…”; “S’presim të lexojmë këto”; “Gjëra të parëndësishme”; “S’është serioze”. Oruelli u përgjigj se ideja e tij për një shoqëri të drejtë, egalitare, pa klasa, nuk ishte ajo në të cilën diskutoheshin vetëm çështje të mëdha, por një shoqëri e cila kishte kohë për t’u ulur dhe kundruar, për ta shijuar natyrën dhe kohën e lirë; ideale të tilla s’duhet të harrohen, veçanërisht në kohë krize vdekjeprurëse: ato ishin pjesë e idesë së tij për shoqërinë pa klasa. Dhe vazhdoi t’i rikthehej temës së vet, duke i mërzitur ose ngacmuar lexuesit: “Më mirë të mos vazhdoja shumë me këtë temë, sepse herën e fundit që përmenda lulet në këtë rubrikë, një zonjë e indinjuar më shkroi për të thënë se lulet janë borgjeze”. “Disa mendime për zhabat e zakonshme” e shtjellon këtë temë serioze më plotësisht, me stil të thjeshtë dhe ton komik.

Sa[5] herë kam qëndruar duke parë zhabat që çiftë­zohen, ose dy lepuj që bëjnë boks në arën me misër të njomë dhe më kanë bërë të mendoj për të gjithë per­sonat e rëndësishëm që do të ma hiqnin kënaqësinë për t’i shijuar këto pamje nëse do të mundeshin ta bënin. Por, për fat, s’munden. Për sa kohë që s’jeni të sëmurë, të uritur, të frikësuar ose të dëshpëruar në një burg apo kamp pushimi, pranvera vazhdon të jetë pranverë … toka ende rrotullohet rreth diellit, dhe as diktatorët dhe as burokratët, edhe pse nuk i mbështesin këto dukuri, s’janë në gjendje t’i parandalojnë.

Këtu Oruelli luan një rol të shkëlqyer të vjetër kultu­ror të Evropës Qendrore, “lolon e mençur”, ose nëse jo gjithmonë të tillë, të paktën shokun e vogël si Çaplini që kthen përmbys pompozitetin e shtetarëve dhe intele­ktualëve. Dhe ai nënkupton, në një nivel më të thellë, se jeta njerëzore duhet të vendosë një ekuilibër midis përparimit material (të cilin ai e vlerëson si bazën e çdo shprese për të varfrit dhe të shpronësuarit) dhe ruajtjes së natyrës. Sot do të shihnim pak më shumë ngjyrë të gjelbër tek e kuqja e tij.

Dy librat më të famshëm të Oruellit, edhe pse të ndryshëm në strukturë, janë shkruar me stil të thjeshtë, ndonjëherë si rrëfim gati monoton, me fjalë të thjeshta. Por kjo nuk i pengon leximet thelbësisht të ndryshme që mund t’u bëhen. A është Ferma e kafshëve vajtim për Revolucionin që dështoi, për tradhtinë që derrat u bënë kafshëve të tjera, apo një parabolë e trishtuar që të gjitha revolucionet do të dështojnë sepse ka shumë prej derrit brenda të gjithëve ne? Nuk ka dyshim për qëlli­min e autorit, por njerëzit e arsyeshëm e kanë lexuar edhe në kuptimin e dytë. Shokët britanikë socialistë demokratë (Oruelli i ka shkruar gjithmonë këto dy terma me germa të mëdha pranë njëra-tjetrës) do të donin ta emërtonin një lexim të tillë si ai i “luftëtarëve amerikanë të Luftës së Ftohtë”, gjë që është më se e vërtetë, por ky interpretim i zymtë duhet të jetë dukur i vetmi i mundshëm për lexuesit nën shtypjen komuniste në Evropën Lindore dhe Rusi.

1984 ka, gjithashtu, thjeshtësi vetëm në dukje: teksti është lexuar në një numër të habitshëm mënyrash të ndryshme. Disa, për shembull, e lexuan si profecinë e Oruellit për atë që mendonte se kishte gjasa të ndodhte në botën perëndimore, por të tjerë e shohin si një satirë që vë në pah mëtimet, madje edhe pamundësinë e çdo lloji pushteti total. Kini parasysh vetëm fragmentin e famshëm në fund:

Vështroi ngultas fytyrën e stërmadhe. Iu deshën dyzet vjet për të kuptuar se ç’lloj buzëqeshjeje fshihej pas mustaqeve të zeza. Oh, keqkuptim mizor i panevoj­shëm! Oh, syrgjyn kokëshkretë, kryeneç, larg prej kraharorit të dashur! Dy lot me shije xhini i rrodhën anëve të hundës. Por ishte në rregull, gjithçka ishte në rregull, beteja kishte mbaruar. Kishte ngadhënjyer mbi vetveten. E dashuronte Vëllanë e Madh.

Shumë kritikë me peshë e kanë lexuar këtë fragment si një pesimizëm të tmerrshëm të zi: Çdo njeri mposhtet nga shteti totalitar, madje pa u vrarë prej tij, por duke u bërë me tru të shpëlarë për ta dashur atë. Oruelli bëhet një Kafka anglez ose një Niçe me gjykim të shëndoshë. Por unë e shoh më shumë provokimin e zmadhuar të shkrimtarit Enthëni Bërgësi i cili e quajti “një roman komik”.[6] Shpesh nuk vëmë re faktin që errësira përmban shumë nga ajo që gjermanët e quajnë nga përvoja e gjatë “Galgenhumor”, “humor i trekëm­bëshit”, ose atë që ne tani e quajmë një metodë të tërë letrare, “humor i zi”. 1984 ka pjesë me tonin hidhërak, tallës të disa prej eseve kryesore të Oruellit – si ajo mbi pornografinë dhe dhunën, Përfitimi i klerit: Disa shënime për Salvador Dalinë.

Merrni në shqyrtim më hollësisht gjuhën e këtij frag­menti “të fundit”. Është i shkruar ose në mënyrë të tepruar groteske ose pa asnjë lloj aftësie të të shkruarit, ose mbetet përherë satirë e gjithanshme. Pse duhej të përdorej kalimi i papritur në parodizimin e romaneve popullore e romantike: “Oh mizor… O kokëshkretë…”? Përse “lot me shije xhini” nuk rrjedhin në fytyrën dinji­toze, por te “hunda” komike, për më tepër “anash” saj? “Ngadhënjimi mbi vetveten” nuk ka jehonë totalitare, por ishte frazë e zakonshme e tribunave britanike, e ungjilltarëve të rrugëve dhe reformatorëve kundër pijeve alkoolike (një pikë fatkeqësisht e vështirë për t’u kuptuar nga shumica e përkthyesve): ishte ajo lloj “lufte”, e jo klase apo race Kampfi. E lexova pjesën ku thuhet se Partia mund ta thyejë Uinston Smithin, por s’mund ta ribëjë sipas asnjë imazh heroik, por vetëm si një të dehur të mjerë, të rrahur, të frikësuar, s’e bën dot as proletar të përkushtuar dhe as arian të kulluar. Dhe vini re se nuk është “fragmenti i fundit”, siç thuhet shpesh me ton të zymtë. Pas “FUNDIT” vjen “Shtojca”. Dyshoj se “FUNDI” me shkronja të mëdha është pjesë tjetër e “Galgenhumor”, sepse nuk shfaqet në asnjë libër tjetër nga i njëjti botues në këtë periudhë, por zakonisht shfaqet vetëm në romanet popullore dhe në fund të filmave të Hollivudit – me sa duket në rast se lexuesi ose shikuesi i ngatërron gabimisht me njëri-tjetrin. Shtojca, “Parimet e rigjuhës”, është përfundimi i vërtetë dhe thotë se për shkak se është një “punë e ngadaltë dhe e vështirë”, përkthimi përfundimtar në Rigjuhën e “Shekspirit, Miltonit, Suiftit, Bajronit, Dikensit dhe disa të tjerëve” (të parapëlqyerit e Orue­llit) është dashur të shtyhen deri në “një datë kaq të vonë sa 2050”. Këtë vit, vitin tjetër, ndonjëherë, kurrë.

Nëse e lexojmë librin si pesimizëm të errët (e duk­shme veçanërisht te skenat e torturave dhe imazhi i së ardhmes si “një çizme mbi fytyrën e njeriut – për­gjithmonë”), atëherë kjo Shtojcë do të duhet të shpër­fillet ose të shndërrohet në një mendim të mëvonshëm të paaftë për natyrën e gjuhës, të cilin autori në njëfarë mënyre s’mundi ta përpunonte në tekst si duhet. Por nëse e shohim librin si satirë, konkretisht si satirë suiftiane, atëherë “Shtojca” bëhet pjesë e tekstit dhe na tregon se autori beson se gjuha s’mund të kontrollohet nga shteti ose akademia (ai ishte i ligjërimit popullor ose bisedor dhe jo i shkollës strukturaliste të gjuhësisë, pavarësisht nëse e dinte apo jo). Kjo përputhet me pikë­pamjet e Oruellit për gjuhën dhe letërsinë të shprehur në disa ese, Propaganda dhe fjalimi popullor (1944) dhe më plotësisht në esenë e shkëlqyer Politika dhe gjuha angleze (1946), megjithëse pa dyshim pamja është më e errët tek eseja Pengimi i letërsisë (1946), ku duket se pranon mundësinë (por ndoshta vetëm si paralajmërim retorik) për kontrollin total të mendimit dhe për shka­tërrimin e letërsisë së mbështetur tek imagjinata.

Por tani kam hyrë në ujëra të thella, veçanërisht si filozof i dikurshëm politik duke u përpjekur t’u flas, ndër të tjera (shpresoj), mësuesve, studentëve dhe kritikëve të anglishtes. E di që teksti është tekst, syni­met e autorit s’përmbushen gjithmonë në aktin krijues të të shkruarit, dhe se të gjitha tekstet mund të lexohen ndryshe në kontekste të ndryshme (sidomos ato poli­tike), dhe në ditët e sotme mund të zbërthehen (dekon­struktohen) sipas përfytyrimit dhe dëshirës. Prandaj, s’duhet t’i çoj interpretimet e mia shumë larg, ose të mos bëj fare. E vetmja gjë që duhet të argumentoj është se stili i thjeshtë mund të jetë i paqartë dhe nuk është garanci e së vërtetës. Kritiku amerikan Hju Kenër, në një ese të shquar Politika e stilit të thjeshtë, ka treguar se zgjedhja e një stili të thjeshtë është po aq mjet retorik, si për Linkolnin edhe për Oruellin, sa edhe zgjedhja për të shkruar apo folur me prozë ciceroniane ose çërçill­iane.

Stili i lartë nënkupton autoritetin dhe traditën, kurse stili i thjeshtë nënkupton gjykimin e shëndoshë dhe njeriun e zakonshëm, por këto janë terma relativë dhe artificialë. Kenëri parashtron një argument të thjeshtë, por të rëndësishëm filozofik dhe paraqet një shembull letrar të kthjellët. Çështja filozofike është shumë e thjeshtë sepse ne s’mund të gjejmë të vërtetën e asnjë fjalie nga sintaksa, gramatika apo semantika. “Një deve ulet mbi supet e mia duke më thënë se çfarë të shkruaj” është fjali më e mirë se “Kuptimi është një urdhër ndalimi epistemologjik i përvojës ose ndër­veprim i përcaktuar nga konteksti midis qëllimit autor­ial, tekstit të marrë në mënyrë të kushtëzuar dhe inter­pretimit të dekonstruktuar subjektivisht”, por s’mund të jetë e vërtetë, ndërsa fjalia e keqe mund të jetë e vërtetë (nëse nuk është thjesht tautologji, ndoshta edhe një e vërtetë e rëndomtë, por edhe atëherë mund të interpretohet në mënyrë të arsyeshme si e vërtetë logjikisht – e vërtetë sipas përkufizimit).

Në esenë e famshme dhe dëlirësuese Politika dhe gjuha angleze Oruelli nënkupton, duke cituar shumë proza ​​politike të këqija dhe të njëanshme, se proza ​​e mirë e thjeshtë është mbrojtëse kundër propagandës. Por eseja mund të lexohej nga propagandistët si këshillë e arsye­shme për ta mbajtur propagandën të qartë dhe të thjeshtë: “Duaje udhëheqësin tënd si veten”, “Një cigare të çlodh”. Përveç kësaj, stili i thjeshtë i Oruellit nuk është i përshtatshëm për të gjitha rrethanat. Të mësuarit ka nevojë për disa fjalorë të veçantë, edhe pse shumë më rrallë sesa mendojnë akademikët (kur flasin më së shumti me njëri-tjetrin). A e keni provuar ndo­njëherë (unë përdor një taktikë të ngjashme me të Oru­ellit të “vjedhjes së vëmendjes”) të shkruani nekrologji në mënyrë bisedore të ngjashme me Oruellin? Unë po. Por s’do ta bëj më.

Të shkruarit në vetën e parë duhet parë si mjet letrar përpara se ta shohim si garanci të mundshme të auto­biografisë autentike. Kenëri citon rastin klasik të Jeta dhe aventurat e çuditshme dhe befasuese të Robinson Kruzos. Faqja origjinale e titullit kishte në të “Shkruar nga ai vetë, dhe vetëm disa muaj më vonë, publiku i habitur që e lexoi, kuptoi se Daniel Defoe i kishte magjepsur pa e kuptuar se nuk ishte vërtetë ai dëshmitari i ngjar­jes”. Një rast edhe më interesant ishte Ditari i Vitit të Murtajës nga Defoe, shkruar në vetën e parë me emrin e tij, plot fakte, rrëfime vetjake dhe madje statistika të vdekshmërisë të nxjerra nga të dhënat e famullisë dhe burime të tjera. Ekziston vetëm një problem: data e lindjes së Defoes nuk është e sigurt, por Defoeja i vër­tetë dhe jo veta e parë e trilluar e dëshmitarit okular mund të ketë qenë vetëm katër ose pesë vjeç në kohën e murtajës; megjithatë faktet dhe shifrat, shumë të përdorura dhe të kontrolluara nga historianët shoqë­rorë dhe studiuesit mjekësorë, duket se janë të vërteta dhe të sakta. Ai mund të ketë intervistuar të mbijetuarit më të moshuar, ka kërkuar me zell të dhënat dhe më pas ka shkruar rrëfimin si një Defoe i trilluar.

Teksa punoja për biografinë time për Oruellin, një plak më ka treguar se nuk ishte Erik Bler ai që u rrah me thupër para gjithë shkollës ngaqë kishte urinuar në shtrat, siç shkroi Oruell në Ato, ah ato gëzime, por dikush tjetër. Kush e di? Por nëse do të ishte dikush tjetër dhe nëse Oruelli s’mori pjesë në ngjarjen e varjes së një njeriu apo në vrasjen e një elefanti, a ka rëndësi kjo? A e quajmë atë gënjeshtar që u zbulua, apo e admirojmë edhe më shumë si shkrimtar i zoti i rrëfimeve ose “skicave plot ngjyra”?

Dallimi midis esesë dhe tregimit nuk është absolut. Ato, ah, ato gëzime, Një varje dhe Vrasja e një elefanti mund të përfshiheshin më se natyrshëm në një antologji me tregime, dhe dy të parat, gjithashtu, në një antologji shkrimesh polemike. Si tregimi ashtu edhe eseja e mbë­shtetur në përvojën e drejtpërdrejtë, ose që mëton se mbështetet te përvoja, ishin formë tipike e shkrimit britanik në vitet 1930.

Oruelli ishte vetëm një nga ata që përdorën këtë konvencion apo strategji letrare. Vrasja e elefantit (1936) u ribotua në vitin 1940 në një përmbledhje me shkrime të reja me autorë të ndryshëm botuar nga Penguin, redaktuar nga Xhon Lehmani, në të cilin dhjetë nga katërmbëdhjetë shkrimet ishin në vetën e parë dhe ngrenë të njëjtin problem si ai i Oruellit – tregim apo ese? Lermani s’përdor asnjërin term në parathënie, vetëm “shkrim”; e vërtetë, ai i quan të gjitha “letërsi imagjinative”, por më pas edhe “një rikthim në traditën realiste të Defoes dhe Fieldingut”, me “një interes për shpejtësinë dhe fuqinë e rrëfimit”.

Askush s’mendon se siç rrëfehet te Rrëfenja të thjeshta nga kodrat e Kiplingut rrëfimtari ishte nën tavolinë kur koloneli i propozoi zonjës Hakërbaj, as që H. G. Uellsi i pa marsianët në tokë ose kishte darkuar me udhëtarin e kohës që kthehej nga e ardhmja e tmerrshme. Këto ishin thjesht krijime letrare. Por zhvillimi prej Oruellit i personalitetit letrar të njeriut të thjeshtë, të hapur e të ndershëm, ishte aq i suksesshëm sa ai solli problem të kritikës ndaj vetë atij. Ai kishte bërë disa, ndoshta shumicën e gjërave për të cilat shkroi në vetën e parë. Por nëse ti krijon autoritet mbi rrëfimin në vetë të parë dhe mbi ndershmërinë, lexuesi i zakonshëm mund të admirojë atë që lexon më shumë për të vërtetën sesa për artin e saj, admiron ndershmërinë e njeriut më shumë sesa shkrimin; kështu mund të krijohet ndjesia e ndonjë pjese të rrëfimit ose tregimit si e pavërtetë (ka gjasa që Oruelli mos ketë qenë i pranishëm gjatë një varjeje në Burma ose në spital në Paris për aq kohë sa ai nën­kupton), që të dyja, eseja, tregimi, skica ose artikulli (cilido që të jetë) dhe njeriu nënçmohen ose meritat e tij pakësohen. Dhe kritikët letrarë mund të nënvlerë­sojnë si fuqinë përfytyruese, krijuese ashtu edhe aftë­sinë e tij kritike.

Në një ese shumë origjinale, Politika kundrejt letërsisë: Hulumtim i udhëtimeve të Gulliverit, Oruelli u përball (siç nuk e kishin bërë shumica e studiuesve dhe kritikëve) me madhështinë morale të Xhonatan Suiftit, thellësinë e urrejtjes dhe neverisë së tij ndaj njerëzimit, por mundi, megjithatë, të pranojë dhe t’i përshkruajë tiparet e gjen­ialitetit të tij. Suifti nuk zotëronte mençuri të zakon­shme, por një forcë të tmerrshme vizioni, aftësinë për të zgjedhur një të vërtetë të vetme të fshehur dhe më pas për ta zmadhuar dhe shtrembëruar atë. Jetëgjatësia e Udhëtimet e Guliverit tregon se nëse forca e besimit qëndron pas saj, një botëkuptim që kalon testin e men­djes së shëndoshë është i mjaftueshëm për të krijuar një vepër të madhe arti.

Eseja themelore e Oruellit Çarls Dikensi u shkrua pa përdorur asnjë teori letrare zyrtare apo ligjërim akade­mik (ai do të kishte thënë “zhargon”) dhe në një kohë kur Dikensi ishte parë me nënvlerësim nga gati të gjithë kritikët seriozë, përveç F. R Leavisit nervoz, me për­masat mbizotëruese të një romancieri popullor tepër produktiv të periudhës viktoriane. Ai filloi rehabiliti­min e Dikensit si një nga romancierët e mëdhenj an­glezë. Ndjenja e Oruellit për Dikensin është aq e fortë sa portreti fizik dhe psikologjik në paragrafin përmby­llës shpesh merret si një autoportret i pavetëdijshëm. Pozita e Kiplingut, gjithashtu, ishte më e ulëta kur Oruelli shkroi esenë Rudyard Kipling, por filloi ta ndante shapin nga sheqeri tek arritjet jashtëzakonisht të përziera të Kiplingut.

Në këtë ese Oruelli shpik shprehjen “poezi e keqe, e mirë”, e cila na jep një mënyrë për ta vlerësuar letërsinë masive si të mirë apo të keqe në llojin e tyre. Kjo i mundësoi Oruellit të krijonte ese origjinale të cilat hapën një rrugë për një sociologji të letërsisë shumë më tolerante dhe më të hapur se interpretimi marksist. Oruelli nuk e mohoi kurrë natyrën e dorës së dytë të pjesës më të madhe të kësaj çështjeje por ai, gjithashtu, mund ta dënonte moralin politik të Jejtsit, Paundit dhe madje edhe Elioti, ndërsa pranon gjenialitetin e tyre.

Dhe në Në mbrojtje të P. G. Wodehouse ai sheh atë, kaq i mirë në llojin e tij, si idiot naiv, jo si simpatizant i nazistëve. Por mbrojtësi i Dikensit dhe Kiplingut kundër përçmimit të intelektualëve dhe modernistëve mundi që vetë, te Brenda balenës, të paraqiste një vle­rësim brilant të surrealizmit të Henri Millerit, ndërkohë që ishte jashtëzakonisht kritik (në një ese disi tepër të përhapur me shmangie të mëdha) të papërgjegj­shmërisë shoqërore të Millerit dhe të tjerëve. Ai synon vetë perëndinë e njeriut të zakonshëm në letërsi, më saktësisht te Uellsi, Hitleri dhe gjendja e botës, Oruelli akuzon Uellsin për racionalizëm shkencor që s’mund ta merrte seriozisht Hitlerin, duke nënvlerësuar kërcë­nimin dhe aftësinë e tij për ta joshur turmën.

Njerëzit që thonë se Hitleri është Antikrishti, ose të kundërtën, Fryma e Shenjtë, janë më afër një kuptimi të së vërtetës sesa intelektualët që për dhjetë vjet të tmerrshëm e kanë parë thjesht si një figurë të operës komike, që s’ia vlen të merret seriozisht. Gjithçka që kjo ide reflekton është pozita shoqërore e jetës angleze. Por, përpara se dikush të mund të thotë “kafshoi dorën që e ushqeu”, në paragrafin e parafundit, ai shtjellon ligjëratën më të bukur dhe më empatike për Uellsin e hershëm, plot humor të përzemërt, duke modeluar – siç të bëhet tek eseja – regjistra të ndryshëm duke filluar nga ironia, në nivele gati sarkastike, zemërimin që shfaq në hyrje.

Shumë nga miqtë e sofistikuar të Oruellit në ditët e famës së vonë e trajtonin si një shkrimtar naiv dhe ama­tor, që duhet vlerësuar për ndershmërinë dhe vërtetë­sinë e të thjeshtë dhe jo për artin e tij. Edhe gruaja e tij e dytë, Sonia, shumë inteligjente dhe me përgatitje letrare që ruante mirë autoritetin e tij, më tha se ai ishte si piktori Stenli Spenser, gjë që më nxiti të vëreja se vizionari naiv kishte qenë student fitues i çmimeve në “Shkollën e Artit të Slejd”. Dhe një herë ajo më bërtiti gjatë drekës, e irrituar nga një pedantizëm i tillë i pamë­shirshëm, “Por sigurisht që e vrau një elefant të ndyrë, përderisa ka thënë kështu, apo jo?” Biografi tjetër i Oruellit, Mjakëll Sheldën, është dakord me të. Ai s’ka asnjë dyshim se Vrasja e elefantit është autobiografi, ashtu si Gjithçka rreth skicës, Një varje nënkuptojnë se mbështeten në përvoja reale. Është vepër tronditëse, fuqia emocionale e së cilës vjen nga grumbullimi i ngadalshëm, por i qëndrueshëm i detajeve”. Por ka shumë histori “tronditëse” që ne e dimë se janë të trilluara: mëtimi se janë reale është pjesë e asaj që i bën “tronditëse”. Hju Kenëri ka të drejtë: e vërteta e një pohimi s’mund të nxirret nga sintaksa.

Vetë Oruelli dukej se besonte se është më e vështirë të gënjesh me fjali të shkurtra se të gjata, por si shumë të tjerë ai ngatërroi kuptimin me të vërtetën. Kështu, duhet të kemi kujdes jo thjesht nga Odiseu me fjalë lajle-lule, por edhe nga njeriu që flet qartë. Kam takuar poli­tikanë që shtiren si gojëkyçur dhe të zakonshëm dhe që mundohen të “flasin keq”. Linkolni dikur vërejti se imazhi i tij si “Abrahami i ndershëm” është shumë i dobishëm për Abraham Linkolnin dhe, megjithatë, Linkolni ishte njësoj si Oruelli, njeri jashtëzakonisht i ndershëm. Ashtu si Kenëri unë s’dua ta kundërshtoj Oruellin; përkundrazi, do të doja ta zhvendosja vëmen­djen nga personazhi i tij te shkrimi dhe ta paraqes atë si një eseist të madh, në vend të autorit të dy satirave të rëndësishme dhe disa romaneve dytësore që mos të lexohen vetëm për shkak të famës që kanë sjellë këto dy libra dhe kënaqësisë që të japin esetë e tij.

Ne mund të diskutojmë pafund nëse Vrasja e elefantit dhe Një varje duhet të klasifikohen si ese apo si tregime, por ajo që s’mund të bëjmë është t’i përdorim pa iu qasur në mënyrë kritike, si autobiografi vetëm sepse ngjajnë autentike. Sepse një pjesë e aftësisë së eseistit, si edhe e shkrimtarit që përdor vetën e parë të rrëfimit, nuk është thjesht krijimi i të famshmes “iluzion të çastit të reales”, por edhe një pasiguri të qëndrueshme nëse ajo që po lexojmë mbështetet te faktet apo është trillim. Eseja e mirë është hamendësuese dhe me fund të hapur: lexuesi përfshihet në një bisedë të gjallë, madje edhe kur debatohet, ajo s’trajtohet në mënyrë didaktike apo si polemikë e ashpër. Njeriu i zakonshëm nuk pranon t’i imponohesh me zor dhe po kështu as t’i tregosh se ti kupton më shumë prandaj ai duhet të të besoj, ai e sheh këtë si shenjë të mendjelehtësisë dhe do të kërkojë një shqyrtim serioz nga dikush tjetër më i besueshëm dhe më pak i ndërlikuar. Kam takuar shumë lexues jouni­versitarë të Oruellit (është e vështirë të mendosh për ndonjë autor tjetër serioz që lexohet ende kaq shumë nga lexuesi i zakonshëm në vendet anglishtfolëse) të cilët janë po aq të mërzitur sa Sonia që të ketë të vër­tetën e mirëfilltë për çdo gjë që ai thoshte. Unë sikur dëgjoj të qeshurën e tij të vrazhdë dhe të hidhur.

Oruelli mund ta përdorte humorin përqeshës për qëllime serioze në vend të argumenteve të qarta morale, në një mënyrë sa më tërheqëse dhe të kuptueshme për lexuesin e zakonshëm, por gjithmonë pa e lënduar lexuesin:

Nganjëherë të krijohet përshtypja se fjalët “Soc­ializëm” ​​dhe “Komunizëm” ​​të tërheqin drejt tyre me forcë magnetike njësoj si ata që pinë lën­gje frutash, nudistët, maniakët e seksit, besim­tarët Kuejkërs, sharlatanët, pacifistët dhe femi­nistët në Angli…

Te Rruga për në skelën Uigan ai tallet me ata që men­dojnë se mund t’i heqin dallimet klasore aq lehtë sa vajtja në “shkolla verore” ku proletari dhe borgjezi i penduar mendohen ta përqafojnë njëri-tjetrit dhe të jenë përgjithmonë vëllezër”. Oh po, mund të ketë përzierje në kushte të barabarta “ngjashëm me kafshët në një nga ato kafaze të “Familjes së lumtur” [në një panair] ku një qen, një mace, dy qelbës, një lepur dhe tre kanarina ruajnë një armëpushim ndërsa syri i drejtuesit të shfa­qjes vigjilon mbi ata”. Oruelli ishte një socialist, por ta keni parasysh, i një lloji të veçantë anglez, dhe ai besonte fort se duheshin bërë përpjekje për t’i zhdukur dallimet klasore.

Është ky lloj humori përndritës, i trishtë dhe i urtë, që e shijuan lexuesit e rubrikës së tij të përjavshme te Tribuna gjatë kohës së luftës, ose që gjithsesi prisnin, ndërsa ai i përmirësoi mekanizmin e polemikave, duke ndryshuar tonin dhe ritmin me aftësinë e një eseisti të mirë. Ky imazh i Oruellit është shumë i ndryshëm nga imazhi “oruellian” i 1984-s. Toni më i lehtë i Ferma e kafshëve është më tipik për shkrimet e tij më të mira dhe më shumë “oruellist”: i dashuruari pas natyrës dhe gjërave të vogla e të çuditshme; humanisti, jomizogjeni dhe humanisti që bën shaka me pesimizmin e vet.

Oruelli u tha lexuesve te Tribuna se do të bënte pro­fecinë më të keqe të mundshme për vitin 1946: do të ishte po aq i keq sa viti 1945. Esetë e tij shpesh para­qesin paradokse të paqarta me qëllim nxitjen e të men­duarit. Por ndërsa G. K. Çestërtoni e bëri këtë në mënyrë fantastike me stil të shkëlqyer letrar, zëri i Oruellit është bisedor. Ai mund të reflektonte madje mbi natyrën e humorit pa e tepruar, sepse e shihte komedinë dhe tragjedinë gjithmonë afër jetës njerëzore. Në esenë Arti i Donald Mekgillit, duke analizuar thellësitë morale të kartolinave popullore vulgare, komike, ai thotë se të gjithë kemi në mendje si Don Kishotin, heroin dhe shenjtorin, dhe Sanço Pançon, “unin jozyrtar”, zërin e barkut që proteston kundër shpirtit”.

Një shaka e ndyrë natyrisht nuk përbën sulm serioz ndaj moralit, por është një lloj rebelimi mendor, dëshirë e çastit që gjërat të ishin ndryshe. Kështu ndodh edhe me të gjitha llojet e tjera të shakave, të cilat gjithmonë fshikullojnë frikën, dembelizmin, pandershmërinë ose ndonjë cilësi tjetër që shoqëria nuk mund t’ia lejojë vetes t’i përkrahë. Shoqëria gjithmonë duhet të kërkojë pak më shumë nga qeniet njerëzore sesa do të marrë në realitet. Duhet të kërkojë disiplinë dhe sakrificë të vër­tetë, duhet të presë që nënshtetasit të punojnë shumë, t’i paguajnë taksat dhe të jenë besnike ndaj grave të tyre, duhet të bëjë që burrat të mendojnë se është e lavdishme të vdesësh në fushën e betejës dhe gratë të rraskapiten duke lindur fëmijë. E gjithë ajo që dikush mund ta quajë letërsi zyrtare mbështetet në hamen­dësime të tilla.

Nuk i kam lexuar kurrë deklaratat e gjeneralëve para betejës, fjalimet e Fyhrerve dhe kryeministrave, këngët e solidaritetit të shkollave publike dhe partive politike të majta, himnet kombëtare, traktet e lëvizjes kundër alkoolit, enciklikat papnore, predikimet kundër bixho­zit dhe përdorimit të mjeteve parandaluese kundër shtatzënisë, pa u dukur se kam dëgjuar në sfond një kor brohoritjesh nga miliona njerëz të thjeshtë të cilëve këto ndjenja të larta s’u thonë asgjë. Sidoqoftë, në fund gjithmonë fitojnë ndjenjat e forta, udhëheqësit që ofrojnë gjak, mund, lot dhe djersë, gjithmonë marrin më shumë nga ndjekësit e tyre sesa ata që ofrojnë siguri dhe një kohë të mirë… Por elementi tjetër te njeriu, dembeli, frikacaku, shkelësi i kurorës, i zhytur në borxhe, i cili është brenda të gjithëve ne, s’mund të shtypet plotësisht dhe ka nevojë që herë pas here të dëgjohet.

Për t’iu rikthyer për një çast çështjes së unit të trilluar të vetës së parë: a do të kishte me të vërtetë rëndësi nëse i njëjti kor i madh njerëzish të thjeshtë të thërriste, “Largohu, Guvernator, s’ke lexuar kurrë nga këto dek­larata dhe gjëra të tjera të gjeneralëve para betejës në jetën tënde”. Sepse ky fragment është shembull i mirë ku Oruelli përdor komiken për të qenë i thellë dhe kjo tregon seriozitetin e natyrës së komikes. Ai argumen­ton një çështje të rëndësishme teorike me gjuhë të thjeshtë, ashtu si në fragmentin e cituar më parë, kur diskuton vështirësitë e kapërcimit të pengesave midis klasave shoqërore, ai shmang ligjërimin teorik dhe bën që vëzhgimi të duket rastësor, duke qenë i thellë dhe moralisht shqetësues se klasat në të vërtetë takohen si të barabarta vetëm në “shkollat verore”. Kur ua kam lexuar këtë fragment auditorëve të përzier, ai ngjallte kënaqësi, provokon të qeshurat e pranimit, por auditori akademik bën qëndresë, e sheh si përçmues, patriotik, romantik dhe jo “të teorizuar”.

Përdorimi i stilit të thjeshtë prej Oruellit zbulon edhe diçka befasuese për shkrimtarin me logjik: një fuqi gati metafizike për vlerën e gjërave të zakonshme, një lloj dhembshurie laike. Edhe pse ishte agnostik, gjuha e tij është e zhytur në imazhet e fesë protestante, me ndje­sinë se çdo gjë në botë është pjesë e krijimit të qëllim­shëm të Zotit dhe e “providencës së tij mrekullibërëse”. Merrni si shembull Xhorxh Boulingun, tregtarin enda­cak, të shëndoshë që e mbulojnë djersët në romanin e tij të menjëhershëm të paraluftës, Dalje për ajër. Boulingu, njeri i zakonshëm i klasës së mesme të ulët, nëse ka pasur ndonjëherë një klasë të tillë, është i mërzitur për vdekje me gruan e tij të mërzitshme, punën e mërzit­shme, fëmijët e këqij dhe është nostalgjik, pothuajse i rrënuar nga nostalgjia; kështu që zhduket për disa ditë – jo për të jetuar me një grua tjetër, siç dyshon Hilda, por për t’i kujtuar episodet e fëmijërisë dhe për t’u zhytur në kujtime. Ai përsiat:

Gjithmonë kam pasur një ndjesi të veçantë për peshkimin. Mund të mendoni se është marrëzi, pa dyshim, por unë seç kam një lloj dëshire të shkoj për peshkim edhe tani, kur jam i shëndo­shur, dyzet e pesë vjeç, kam dy fëmijë dhe një shtëpi në rrethinë. Pse? Sepse në njëfarë mënyre jam sentimental për fëmijërinë time – jo për fëmijërinë time të veçantë, por për qytetërimin në të cilin jam rritur dhe që tani, mendoj, është drejt fundit. Dhe peshkimi është tipik për atë qytetërim. Sapo të mendosh për peshkimin, men­doni për gjëra që nuk i përkasin botës moderne. Vetë ideja e qëndrimit ulur gjithë ditën nën një shelg pranë një vendi të qetë me ujë – dhe mun­dësia për të gjetur një vend të qetë me ujë për t’u ulur buzë tij, i përket kohës para luftës, para radios, para aeroplanëve, para Hitlerit. Ka një lloj paqeje edhe në emrat anglezë të peshqve të ujërave të ëmbla. Brumbull, peshk-pilot, merluc, gjuhëz, mustaqe të peshkut, krap, cironkë, mlysh, muskat, njilë. Janë emra të fortë. Njerëzit që i vunë këto emra s’kishin dëgjuar për mitralozët, nuk jetonin në tmerrin e plaçkitjes dhe as nuk e kalonin kohën duke pirë aspirina, duke shkuar në kinema dhe duke menduar se si të shpëtonin nga rreziku i çuarjes me forcë në një kamp për­qendrimi.

Pyes veten, a shkon njeri për peshkim në ditët e sotme? Kudo brenda njëqind e pesëdhjetë kilometrave rrotull Londrës s’ka mbetur asnjë peshk për të kapur… kush peshkon më në përrenj që përdoren për mullinj, hen­deqe me ujë apo pellgje të mëdha ujore? Ku janë pesh­qit anglez të ujërave të ëmbla tani? Kur isha fëmijë kishte peshk në çdo pellg dhe përrua. Tani të gjitha pellgjet janë kulluar dhe kur përrenjtë nuk janë të hel­muara me kimikate nga fabrikat, ato janë plot me kanaçe të ndryshkura dhe goma për motoçikleta.

Vini re se e ngjashme është kjo qasje me të Disa mendime mbi zhabën e zakonshme. Dhe duke lënë mënjanë tepri­min karakteristik komik, hidhërak të paragrafit të fundit, mendoni për ndjesinë që të ngjallin emrat “e fortë” dhe kujtoni fragmentin nga Pse shkruaj ku ai flet për dashurinë e tij për “sipërfaqen e tokës” dhe “këna­qësinë e objekteve të forta dhe copëzat e informacionit të padobishëm”. Edhe pse ishte laik, duket sikur të gjitha gjërat në natyrë, madje edhe sendet e pamundura kanë vlerë shpirtërore dhe duhen dashur, respektuar; ai nënkupton një rend të duhur, pothuajse të shenjtë midis njeriut dhe natyrës që fabrikat, aspirinat dhe bombat kërcënojnë dhe mund ta shkatërrojnë nëse nuk kontro­llohet proto-ekologu?

Një fragment jashtëzakonisht i ngjashëm ndodh në veprën e një shkrimtari tjetër laik britanik H.G. Uells. Nuk është e lehtë të shpëtosh nga protestantizmi, sigu­risht jo thjesht duke mos besuar në Zot. Uellsi bëhet pietist[7] jo vetëm ndaj peshkut, por ndaj shisheve të birrës. Në romanin e Uellsit Historia e zotit Poli, i gjori plaku Poli ka ikur nga gruaja e mërzitshme dhe dyqani i mërzitshëm, në fakt e ka djegur (asnjë shkrimtar nuk është model për feministët apo tregtarët e tregut të lirë) dhe ka ikur për të bërë një “kërkim”, sigurisht.

Sa më shumë i afrohej vendit aq më shumë i pëlqente. Dritaret në katin përdhes ishin të gjata dhe të ulëta dhe kishin perde të kuqe të këndshme. Tavolinat e gjelbra jashtë ishin të mbushura këndshëm me kujtimet e pijeve të dikurshme…

E mbështetur në mur ishte një rrem i thyer, dy grepa varke dhe jastëkët e kuq të papastër dhe të zbërdhulur të një varke kënaqësie. Njëri u ngjit tre shkallë në shkallët e qelqit te dera e veshur me panel xhami dhe picërroi sytë për ta parë një dhomë të gjerë e të ulët me një bar dhe një maki­neri birre, pas së cilës kishte shumë shishe të ndritshme dhe të dobishme para pasqyrave, enë të mëdha dhe të vogla kallaji dhe shishe të kthy­era të lidhura përmbys në tela bronzi, me tapat e zëvendësuara nga birrat, një fuçi të bardhë porcelani të etiketuar “Shkurre” dhe kuti purosh dhe cigaresh, dhe disa ibrikë birre si skulptura, një skenë gjuetie me ngjyra të bukura të përshta­tura dhe e mbuluar me xham, e cila tregonte njerëzit më elegantë duke marrë verë, dhe … vargje satirike kundër sharjeve dhe kërkimit të kredisë, tre mollë shumë të kuqe, të kuqe gjak dhe një orë të rrumbullakët.

Por këto ishin thjesht sfondi i asaj që ishte e këndshme në spektakël, e cila ishte gruaja më e shëndoshë që kishte parë ndonjëherë zoti Poli…[8] Por këto gjëra sigurisht që nuk janë “sfond i thjeshtë”; për Uellsin ishin gjithashtu pjesë e “pëlhurës së pasur të jetës” sa edhe gruaja topolake. Dhe mos harroni se, për Oruellin, “proletarët kishin mbetur njerëzorë”. Ata nuk ishin ngurtësuar brenda vetes”. Për ta ajo që kishte rëndësi, kuptoi Uinston Smithi, nuk ishin pyetjet e mëdha të ngritura nga Partia, por “marrëdhëniet individuale dhe një gjest krejtësisht i pafuqishëm, një përqafim, një lot, një fjalë që i thuhej një njeriu që po vdes, mund të kishin vlerë në vetvete – njësoj si pjesa e koralit nga një epokë e shkuar që Uinstoni e gjen në dyqanin e vjetërsirave. A i quajmë të gjitha këto një lloj misticizmi logjik, apo misticizmi i gjykimit të shëndoshë? Jeta është në rregull, madje e mirë, edhe nëse e shikojmë me habinë e thjeshtë të një fëmije që hulumton gjithçka si të re, ose me këna­qësinë e madhe për gjërat e zakonshme të një njeriu stoik që e di se së shpejti do të vdesë.

Stili i thjeshtë i Oruellit dhe aftësia e madhe për ta përdorur esenë si një mënyrë të shprehuri janë pjesë e kultit të tij për të zakonshmen, e besimit në gjykimin e shëndoshë dhe te njeriu i zakonshëm. Kjo mua më duket shumë tërheqëse. Natyrisht, njeriu duhet të tregojë dhe të zgjedhë atë që lavdëron ose pranon si të zakonshme. Por një rrëfim se si është bërë kjo mund të jetë vetëm një traktat mbi fenomenologjinë në mënyrën gjermane ose franceze, jo një ese në anglisht.

Kur merret parasysh ajo që Oruellit i duket e zakon­shme apo e rëndësishme, duhet mbajtur mend se pro­vat për prioritetet e tij në çdo çast duhet të jenë të paplota. Vetëm pas suksesit të Ferma e kafshëve ai mund të zgjidhte çfarë të bënte, të mos pranonte disa oferta për punë dhe të pranonte të tjera ose të vendoste të shkruante pa pasur nevojë t’u rithehej shkrimeve, si çdo shkrimtar deri-diku i panjohur, pa e vrarë mendjen se çfarë revistash ishin dhe çfarë parapëlqenin redaktorët e tyre dhe pa pasur nevojë ta përshtatë shkrimin me formën me ngjyrën politike të një gazete të caktuar periodike.

Ashtu si mjeshtri i mirë aristotelian i retorikës, eseisti duhet ta njohë temën dhe të ketë diçka për të thënë për të, por duhet ta njohë edhe publikun dhe mënyrën si rrok vëmendjen e tij. Ndryshe nga një eseist modern gazetar si Nil Eçërstën, Son Frenç, Kristofer Hiçens, Bernard Levin apo Hugo Jang (të gjithë dukshëm të ndikuar prej tij), Oruelli s’mund të jetë hijerëndë apo enigmatik për çdo çështje madhore të kohës së tij pava­rësisht prej angazhimit politik, pavarësisht se ai shkru­ante më së miri, në kuptimin më të gjerë, për tema politike.

Pjesërisht i mungonte mundësia (për rreth dy vjet rub­rika e tij e vetme e rregullt ishte në Tribuna – e cila kishte një tirazh pak më të madh) dhe pjesërisht dëshironte të përcillte në librat dhe në esetë e tij, disa qëndrime dhe pikëpamje humaniste dhe demokratike shumë më tepër sesa të bënte koment mbi ngjarjet: vetëm tema si e tillë ishte thuajse e parëndësishme. Në çdo rast, eseisti që është shkrimtar, që ende vijon rrugëtimin e tij, ka shumë më tepër liri sesa mundësi. Ndoshta kjo është arsyeja pse kaq shumë nga eseistët më të mirë anglezë kanë dalë nga të qenët në hije, duke ardhur madje edhe nga varfëria, gjë që i ka bërë, kur kanë reflektuar për jetën e zakonshme, shumë më tërheqës dhe më interesant për shumicën prej nesh sot sesa manerizmat e stërholluara të Xhozef Edisonit Riçard Stillit dhe eseistëve të vjetër të revistës Spectator.

Përktheu: Granit Zela për Sh. B. “Armagedoni”

[1] Deri në botimin në vitin 1964 të katër vëllimeve të “Ese të mbledhura, gazetari dhe letra të Xhorxh Oruellitt (Secker & Warburg, Londër), ishte shumë e vështirë të kishe një pasqyrë të eseve të Oruellit, shumica të harruara prej kohësh në revista të vogla që nuk botoheshin qëkuri. (Edhe kjo përmbledhje ishte goxha e mangët.) Pak prej tyre u botuan në “Ese kritike” (1946) dhe “Vrasja e elefantit” (1950), përgatitur ndërsa ishte gjallë. Pas vdekjes më shumë ese u botuan në përmbledhjen “Anglia, Anglia jote” (1953) dhe, shumë prej tyre u përshinë në përzgjedhjen me titull të gabuar, “Ese të mbledhura” (1961). Në shumë nekrologji dhe vlerësime pas vdekjes në vitin 1950, shkrimtarët dhe kritikët, pa lexuar pjesën kryesore të veprës së tij, botuan analiza me ndikim të cilat u përqendruan në dy satirat e fundit të famshme – siç bënë shumica e veprave të hershme shkencore mbi Oruellin, veçanërisht në Shtetet e Bashkuara. Prandaj, shumica e opinioneve u ngulitën përpara se të mund të lexohej gama e plotë e eseve, kështu që esetë u morën si shtojcë e arritjes së tij kryesore, sesa (siç dyshoj) si vepra e tij më e mirë. (Shih Robert Klitzke, “Oruelli dhe kritikët: një hulumtim mbi pranimin dhe debatin kritik rreth veprave politike të Xhorxh Oruellit”, teza e doktoraturës, Universiteti i Londrës, 1977.)

Shënim: Të gjitha shënimet janë të autorit George Orwell. Të gjitha shënimet e tjera të përfshira posaçërisht për lexuesin shqiptar janë të cilësuara si “Shënim i përkthyesit”.

[2] Shihni hyrjen time te “Luani dhe njëbrirëshi: Socializmi dhe gjeniu anglez, “Penguin” 1982.

[3] Falënderoj Dr. Peter Marks nga Universiteti i Hallit për këtë pikë të rëndësishme dhe të qartë. Teza e tij studimore, “Esetë e Oruellit” (Universiteti i Edinburgut, 1982), është e vetmja e vepër kritike për këtë temë dhe meriton një lexues të gjerë.

[4] PPP (angl. Independent Labour Party) ishte formacion i vogël “socialistësh anglezë” të krahut të majtë, një bashkim apo aleancë (më pak e zakonshme në Skoci ose Uells) e moralistëve laikë jomarksistë, socialistëve të krishterë dhe të pavarur marksistë (me simpati me Trockin për marrëdhëniet ndërkombëtare), të bashkuar nga egalitarizmi dhe libertarianizmi, dhe nga urrejtja e përbashkët ndaj Partisë Komuniste. Shih “Oruell dhe socializmi anglez” në shkrimet e mia “Esetë për politikën dhe letërsinë” (1989).

[5] PPP (angl. Independent Labour Party) ishte formacion i vogël “socialistësh anglezë” të krahut të majtë, një bashkim apo aleancë (më pak e zakonshme në Skoci ose Uells) e moralistëve laikë jomarksistë, socialistëve të krishterë dhe të pavarur marksistë (me simpati me Trockin për marrëdhëniet ndërkombëtare), të bashkuar nga egalitarizmi dhe libertarianizmi, dhe nga urrejtja e përbashkët ndaj Partisë Komuniste. Shih “Oruell dhe socializmi anglez” në shkrimet e mia “Esetë për politikën dhe letërsinë” (1989).

[6] Anthony Burgess, 1985, Hutchinson, London, 1978, fq. 20.

[7] Lëvizje e shekullit të 17-të për ringjalljen e devotshmërisë në Kishën Luterane.

[8] H. G. Wells, “Historia e zotit Poli”, kreu IX, pjes 3.