Flet akademik Muhamedin Kullashi (1)

Intervistoi: Prof. dr. Haqif Mulliqi

Muhamedin Kullashi është intelektual par excellence. Është kënaqësi e madhe që të bisedosh me të dhe të përballesh me elokuencën dhe poliedrizmin e tij. Është akademik. Disa vjet ka qenë pro­fesor në Universitetin “Paris 8” në Francë. Është filozof i shquar, vlerësimet për të cilin janë bërë edhe jashtë hapësirave tona. Profesor Kullashi është autor i një numri të madh të veprave nga fusha e filozofisë e që, sipas mendimit tonë, janë libra që ngërthejnë në vete: filozofinë, sociologjinë, ontologjinë, antropologjinë, teorinë e artit dhe poetikën e tij. Krahas angazhimeve si profesor i njërit prej universiteteve më të njohur në botë, atij “Paris 8”, profesor Kullashi kontribut të jashtëzakonshëm ka dhënë edhe për zhvillimin e filozofisë në Universitetin e Prishtinës. Ajo që na ka mahnitur gjithmonë është se Muhamedin Kullashi është edhe njohës i pashoq i fushës së dramaturgjisë dhe teatrit. Titujt e librave të tij janë të shumtë dhe, prej rreth katër dekadash, si rrallëkujt, veprat e tij janë botuar edhe në gjuhën frënge. Profesor Kullashi disa vite ka shërbyer edhe ambasador i parë fuqiplotë i Republikës së Kosovës në Francë. Këtë intervistë me të e kemi realizuar për revistën për letërsi, kulturë, gjuhë dhe media, “Akademia”.

 Të çuditurit (thaumazein tek Aristoteli) dhe ngashënjimi i parë për filozofinë erdhi nga veçantia e të menduarit filozo­fik

 Profesor, a mund të na thoni si ju ka përvetësuar filozofia?

KULLASHI: Së pari dua t’ju falënderoj për këtë bisedë për revistën e mirënjohur “Akademia”. Kah filozofia jam orientuar në saje të leximit të disa teksteve, veçan nga leximi i dia­lo­gëve të Platonit, si dhe disa veprave letrare (romane, novela dhe poezi të autorëve të ndryshëm, si nga: Prusti, Dostojevski, Holderlini, Baudelairi, Balzaku etj.), sa isha në Gjimnazin e Pejës. Veprat e këtyre kishin konotacion filozofik, ndonëse artikuloheshin me një gjuhë letrare dhe poetike. Deshi fati që në Fakultetin Filozofik të Zagrebit, në mbarim të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të kaluar, brenda Departamentit të Filozofisë të gjej një vatër të kultivimit të mendimit filozofik, me një begati dhe thellësi që më habiti dhe më magjepsi njëherazi. Shkova ta studioj filozofinë në kohën kur Shkolla Filozofike e Zagrebit ishte bërë e njohur në qarqet filozofike evro­­piane dhe amerikane.

Të çuditurit (thaumazein tek Aristoteli) dhe ngashënjimi vinte nga veçantia e të menduarit filozofik: një mënyrë e të menduarit për njeriun, historinë, shoqërinë dhe natyrën, thelbësisht e ndryshme nga dijet si historia, psikologjia ose sociologjia. Kjo veçanti vërehej së pari në mënyrën e formulimit dhe shtruarjes së pyetjeve si dhe rrugëtimit të të menduarit. Ligjëratat e para nga filozofia që nxitën erosin filozofik kishin të bënin me filozofinë klasike greke: me tema të mendimit të Platonit e të Aristotelit, por edhe të parasokratikëve. Kur pas disa viteve lexova librat e Heideggerit (Hajdegerit), Hyrje në metafizikë dhe Çështja fondamentale e metafizikës kisha përshtypjen se më mirë e kuptoja se në ç’mënyrë çelemi dhe zgjohemi ndaj të mendu­arit filozofik. Heideggeri shpjegon se filozofët grekë nuk kanë filluar të mësojnë se ç’është “fyzis” në saje të njohjes së feno­meneve “natyrore”, por anasjelltas: në saje të një përvoje fon­damentale poetike dhe të menduarit filozofik mbi qenjësimin (Sein) që u hap për ata ajo që quanin “fyzis”. Përkthimi i kësaj fjale në gjuhën latine me fjalën “natyra” (proceset e gjërave materiale, atomet etj.), sipas Heideggerit, e deformoi kupti­min burimor të “fyzisit”. Rrjedhoja e këtij deformimi ka të bëjë me varfërimin e shikimit dhe të njohjes së natyrës në kuptimin burimor, ashtu si u zbulua ajo në filozofinë greke. Ajo që u humb me këtë varfërim semantik shkaktoi “humbjen e rela­cionit autentik ndaj gjërave”. Në kuptimin burimor “fyzis” do të thotë lulëzim, bie fjala lulëzimi i trëndafilit ose shpalosja e tij. Lulëzimi dhe shpalosja nënkuptojnë çeljen e diçkaje, para­qitjen dhe qëndrimin e asaj në këtë çeltësi, por do të thotë edhe rritën, ndonëse jo në kuptimin sasior. Burimisht, siç thekson Heideggeri, “fyzis” emërton edhe qiellin, edhe tokën, edhe gurin, edhe bimën, kafshën dhe njeriun, por edhe veprat e njerëzve etj. Të filozofuarit është shprehje e një arti të veçantë të thurjes së mendimeve, thurje kjo që implikon gjurmime e gër­mime të thella rreth pyetjeve, fjala vjen, që pyesin se ç’është njeriu dhe çfarë raporte ai sajon me veten, me të tjerët dhe me botën.

Çfarë ju ofronin ligjëratat nga filozofia?

KULLASHI: Dëgjimi i ligjëratave dhe diskutimeve mbi filo­zofinë greke si dhe leximi i teksteve nxirrnin në shesh, për mua, karakterin sublim të veprave të kësaj filozofie. Thellësia dhe begatia e tyre shoqërohej me mëvetësinë e shpalosjes së formave të njohjes me pikëshikime që nuk i hasim në fusha të tjera të dijes. Komunikimi me këto vepra nxiste soditje dhe refleksione.

Do ta përmendja një shembull tjetër të mëvetësisë së të menduarit filozofik. E kam fjalën për pyetjen të cilën Heideggeri e quan si pyetje e parë filozofike, që ai e gjen brenda filozofisë klasike gjermane, te Leibnizi: “Përse, pra, ka qenie e jo më parë asgjë?” Termi “qenie” emërton gjithçka që është, tërësinë e gjithë asaj që është. Kjo pyetje nuk ka karakter pragmatik ngaqë prej saj nuk mund të nxjerrim ndonjë dobi por, siç vë në pah Heideggeri, njeriu e realizon dinjitetin e vet si qenie mendore duke e shtruar këtë pyetje meqë ajo na shpie te pye­tja burimore filozofike e kuptimit të qenjësimit të qenies. Me termin “Seiende” Heideggeri emërton gjithë atë që është, jo vetëm gjësendet, por edhe përfytyrimet tona, të gjithat për çka ne flasim nga e tashmja ose nga e kaluara. Ndërkaq me “Sein”, si folje e substantivuar, Heideggeri emërton mënyrën si është ajo që është, procesualitetin e asaj që është brenda dimen­sionit kohor. Këtë term e kam përkthyer në shkrimet e mia me termin “Qenjësimi”.

Më vonë, në shekullin XVII, filozofi dhe shkrimtari francez Blaise Pascal e shpreh këtë ide, më thjesht, me thënien se “njeriu është vetëm një kallam, më i dobëti i natyrës, por ai është kallam që mendon”. Më kujtohet se, disa vite më vonë, kur nisa të punoj në Degën e Filozofisë në Prishtinë, pranë Fakultetit Filozofik, përgatita disa tekste filozofike për t’i shqyrtuar me studentët e mi. Nëpunësit që më ndihmonte rreth printimit të tyre i kishte rënë në sy kjo fjali e Pascalit: “Sa i bukur e i thellë ky mendim qenka” më tha.

Dua të theksoj se, krahas studimeve në filozofi, në Fakultetin Filozofik të Zagrebit, studioja edhe letërsinë franceze. Kjo i përgjigjej nevojës që kisha për ta mbajtur lidhjen edhe me letërsinë, me tekste letrare që shpalosin, me ligjërimin dhe imagjinaren artistike, “botë” të tjera.

Përse ishte e rëndësishme për ju Shkolla Filozofike e Zagrebit?

KULLASHI: Kjo shkollë ishte e rëndësishme për mua ngaqë më ofroi mundësinë që nga viti i parë i studimeve e deri te doktorata, por edhe më vonë, ta shijoj begatinë e jetës filozofike që zhvillohej aty përmes ligjëratave e debateve, si dhe simpoziumeve ku merrnin pjesë, veç filozofëve të Zagrebit, edhe filozofë të çmuar nga Evropa dhe ShBA-ja. Simpoziumet që organizoheshin jo vetëm në Zagreb, por edhe në ishullin e bukur Korçula, me një ambient arkitektonik që ta kujton agorën e universit të filozofisë greke. Qoftë në Zagreb, qoftë në Shkollën Verore të Korçulës, gjatë shumë viteve kemi pasur mundësinë t’i përcjellim ligjëratat dhe debatet e filozo­fëve zagrebas (Gajo Petrovic, Branko Boshnjak, Milan Kangërga, Danko Grlic etj.) me personalitet më të çmuara të filozofisë evropiane dhe amerikane, që u takonin rrymave të ndryshme të filozofisë bashkëkohore: fenomenologjisë, hermeneutikës, filozofisë së Marksit, hajdegerianizmit dhe filozofisë analitike. Vlen të përmend këtu, veç tjerëve, Herbert Marcusen (ShBA), Ernst Bloch (Tubingen, Gjermani), Alfred Ayer (Oxford), Kostas Axellos (Paris), Umberto Cerroni (Romë), Pierre Naville (Paris), Eugen Fink (Freiburg), David Riesman (Cambridge), Lucien Goldman (Paris), Zygmunt Baumann (Tel Aviv), Jurgen Habermas (Frankfurt), Enco Paci (Milano), Robert Cohen (Boston), Erich Fromm (ShBA), Henri Lefebvre (Paris), Agnes Heller (Budapest), André Gorz (Paris), Norman Birnbaumm (Amrehts), Howard Parsons (Bridgeport), Serge Mallet (Paris), Erich Heintel (Vien), Karl-Heinz Volkmann-Schluck etj. Profesorët tanë, në anën tjetër, ftoheshin rregullisht nga universitetet e Londrës, Romës, Parisit, Berlinit e Frankfurtit, si dhe nga disa universitete të shquara të ShBA-së. Ata botonin artikuj në revistat filozofike dhe libra në shtëpitë botuese të këtyre vendeve.

Rrezatimi filozofik i revistave dhe botimeve “Praxis”, në disa gjuhë, si dhe konferencave gjatë njëzet vjetëve (1960-1980), realizohej edhe me nivelin e lartë teorik, me thellësinë e hulumtimeve në këto botime dhe konferenca. Pesha dhe ndikimi i tyre zgjerohej vazhdimisht edhe me përzgjedhjen e temave pertinente për shoqërinë bashkëkohore, në vende të Evropës Lindore dhe në Evropën Perëndimore e në ShBA. Kritika e aspekteve të ndryshme të regjimeve komuniste, krahas afirmimit të dimensionit filozofik të mendimit të Marksit, ishte një nga temat e shpeshta si në botimet e Shkollës Filozofike të Zagrebit, po ashtu edhe në simpoziume. Mu për këtë arsye këta filozofë për vite të tëra iu ekspozuan kritikave dhe kërcënimeve të pushtetit. Megjithatë, krahas kurajës së tyre personale, ata patën edhe një mbështetje të fuqishme ndërkombëtare për t’i zhvilluar aktivitetet e tyre shkencore. Kjo atmosferë kishte një vesk të veçantë në ambientin e arkitekturës greke në ishullin e bukur Korçula.

A ju solli në jetë filozofia atë që e keni pritur kur filluat t’i përku­shtoheni asaj?

KULLASHI: Do të thosha se ajo më ka sjellë më shumë se ç’kam pritur e shpresuar në fillim. Më duket se vetëm pas hyrjes në horizontin e filozofisë mund të zgjohen nevojat për përsiatje, refleksione e kërkime filozofike. Kur e them këtë e kam parasysh jo vetëm leximin dhe interpretimin e teksteve filozofike e letrare, por edhe të jetuarit që përshkohet me to; këto refleksione e kërkime na ndihmojnë që të ballafaqohemi edhe me situata dramatike historike. Përgjigjen në pyetjen tuaj do ta plotësoja me evokimin e titullit të një libri të bisedave me historianin e shquar bashkëkohor francez Paul Veyne: Dhe në përjetësi nuk do të mërzitem. Natyrisht se ka ironi në këtë formulim, meqë Veyne, veç të tjerash edhe si historian, e di fort mirë sa e shkurtër është jeta e një njeriu.

(Intervistën e plotë mund ta lexoni në numrin e tetë të revistës “Akademia” që sapo ka dalë nga shtypi. Revistën e gjeni: në librarinë “Artini”, “Dukagjini” dhe në redaksinë e gazetës “Epoka e re” në Prishtinë. Të drejtën e botimit: “Akademia” dhe shtëpia botuese “Armagedoni”)