Flet akademik Muhamedin Kullashi (2)

Intervistoi: Prof. dr. Haqif Mulliqi

Muhamedin Kullashi është intelektual par excellence. Është kënaqësi e madhe që të bisedosh me të dhe të përballesh me elokuencën dhe poliedrizmin e tij. Është akademik. Disa vjet ka qenë pro­fesor në Universitetin “Paris 8” në Francë. Është filozof i shquar, vlerësimet për të cilin janë bërë edhe jashtë hapësirave tona. Profesor Kullashi është autor i një numri të madh të veprave nga fusha e filozofisë e që, sipas mendimit tonë, janë libra që ngërthejnë në vete: filozofinë, sociologjinë, ontologjinë, antropologjinë, teorinë e artit dhe poetikën e tij. Krahas angazhimeve si profesor i njërit prej universiteteve më të njohur në botë, atij “Paris 8”, profesor Kullashi kontribut të jashtëzakonshëm ka dhënë edhe për zhvillimin e filozofisë në Universitetin e Prishtinës. Ajo që na ka mahnitur gjithmonë është se Muhamedin Kullashi është edhe njohës i pashoq i fushës së dramaturgjisë dhe teatrit. Titujt e librave të tij janë të shumtë dhe, prej rreth katër dekadash, si rrallëkujt, veprat e tij janë botuar edhe në gjuhën frënge. Profesor Kullashi disa vite ka shërbyer edhe ambasador i parë fuqiplotë i Republikës së Kosovës në Francë. Këtë intervistë me të e kemi realizuar për revistën për letërsi, kulturë, gjuhë dhe media, “Akademia”.

Roli i filozofisë konsiston në problematizmin e çështjeve, pyetjeve dhe përgjigjeve, të sajuara tanimë mbi shoqërinë në përgjithësi

Profesor, cili është roli i filozofisë në shoqërinë bashkëkohore dhe si mund ta kuptojmë rolin e saj në kohën e sotme?

KULLASHI: Të menduarit filozofik tani e më se 25 shekuj ka pasur rol të rëndësishëm në shoqëri, në periudha të ndry­shme historike. Roli i saj lidhet me atë që e shquan filozofinë si mënyrë e veçantë e të menduarit, si formë e dijes e ndry­shme nga dijet e tjera. Mënyrë e veçantë e definimit të pye­tjeve për njeriun dhe raportet e tij me natyrën e botën, e rapor­tit të tij ndaj vetes, ndaj të menduarit dhe pasioneve të tij si dhe me mënyrën e zbërthimit të tyre. Ky dallim shfaqej edhe atëherë kur ende nuk ishin zhvilluar dallimet midis llojeve të ndryshme të shkencave shoqërore dhe atyre natyrore. Hegeli e shikonte filozofinë si mendim mbi kohën në të cilën ajo zhvillohet. Ndërkaq, para tij ekzistonte prirja që filozofia të shikohet si dije mbikohore, ndonëse çdonjëra prej filozofive të mëdha trajton problemet me të cilat ballafaqohen njeriu dhe shoqëria në një epokë.

Edhe në shoqërinë bashkëkohore roli i saj konsiston në problematizmin e çështjeve, pyetjeve dhe përgjigjeve të sajuara tanimë mbi shoqërinë në përgjithësi, apo për problemet specifike të sferave të ndryshme: politike, ekonomike, kulturore etj. Filozofia luan një rol edhe me kultivimin e një refleksioni dhe raporti të veçantë ndaj historisë dhe ngjarjeve historike. Nuk duhet të harrojmë se këto problematizime të të menduarit filozofik bashkëkohor i formon edhe në saje të lidhjeve të ngushta që i formëson me dije të ndryshme, kryesisht shoqërore dhe humane.

Do ta ilustroj këtë pohim me dy shembuj konkretë. I pari ka të bëjë me filozofinë politike të Claude Lefort mbi njërin nga fenomenet më të rënda të shekullit XX, me fenomenin e tota­litarizmit në trajtën e nazizmit, atë të fashizmit dhe të bolshe­vizmit stalinist.

Ndryshe nga interpretimet që e definojnë totalitarizmin kryesisht si regjim i sundimit të egër, Lefort me koncepte suptile e të thella filozofike shpalos mekanizmat e ndërmarrjes totalitare për të zotëruar, normalizuar dhe uniformizuar “elementin më sekret, më spontan, më të pakapshëm të jetës sociale, brenda zakoneve, shijeve dhe ideve”. Derisa momenti i parë, karakteristik për aksionin totalitar, manifestohet në synimin për ta hequr ndarjen midis shtetit dhe shoqërisë, momenti i dytë paraqitet te tendenca për t’i anuluar ndarjet brendapërbrenda shoqërisë.

Te totalitarizmi komunist shoqëria e re afirmohet si shoqëri e cila pretendon se ka tejkaluar antagonizmat e klasave dhe e cila mohon “dallimin e normave sipas të cilave definohet çdo lloj i aktivitetit dhe çdo institucion ku ai ushtrohet”. Kësisoj, institucione të ndryshme (ndërmarrja ekonomike, shkolla, spitali, administrata, gjyqi) paraqiten aty si “organizata speciale, të subordinuara ndaj qëllimeve të organizatës së madhe socialiste”, të nënshtruara ndaj autoritetit politik.

Duke qenë se shoqëria totalitare e shikon veten të pajtuar me veten, projekti totalitar synon ta fshijë heterogjenitetin social, “nocionin e llojshmërisë së mënyrave të të jetuarit, të sjelljeve, të besimit, të opinionit”.. Totalitarizmi e heq dallimin midis shtetit dhe shoqërisë, autonominë relative të kësaj, sikurse edhe pavarësinë relative të sferës së drejtësisë (gjyqeve, proku­rorisë etj.) dhe dijes ngaqë partia e imponon marksizëm-leninizmin si të vetmin botëkuptim të mirëfilltë shkencor. Ndonëse, njëherazi, ai regjim deformon dhe i varfëron teoritë e Marksit, në radhë të parë. Ajo që e cilëson partinë totalitare, ndërkaq, për Lefort, është se së pari fakti se ajo ndërton një piramidë të komiteteve, qëllimi i të cilëve është “t’i kontrollojë dhe t’i rregullojë sjelljet në të gjitha fushat e jetës sociale, në të gjitha profesionet por, po ashtu, edhe në të gjitha institucionet ku lidhen marrëdhëniet njerëzore që i shmangen suazës së institucioneve”. Për Lefort, objektivi i partisë totalitare nuk gjen shprehje vetëm me vullnetin për sundim, por me një synim më themelor që t’i transformojë efektivisht raportet sociale, duke bërë që “gjithçka të jetë e organizuar, gjithçka të jetë materie për organizimin e partisë”.

Vendosjen e pushtetit totalitar në Evropë, Lefort e shpjegon si përmbysje të rendit demokratik ashtu siç u sajua në modernitet. Origjinaliteti i koncepcionit të Lefortit për demokracinë shpër­faqet, veç të tjerash, në mënyrën e analizës së fenomeneve të veçanta të demokracisë moderne. Kësisoj, kuptimi i transfor­mimit të rendit simbolik, që shënon burimin e demokracisë moderne, shfaqet edhe me vendosjen e një pushteti, veprimet e të cilit janë të kufizuara, parimisht, me ligje. Këto veprime, po kështu, zhvillohen brenda ndarjes, që cilëson modernitetin, midis shoqërisë civile dhe shtetit.

Duke insistuar te karakteri simbolik i pushtetit, Lefort njëherësh kritikon autorët që e reduktojnë pushtetin në funksion të një organi, të një instrumenti, i cili do të ishte në shërbim të forcave sociale, të cilat sikur i paraprijnë vendosjes së atij pushteti. Pushteti brenda rendit demokratik del si i papërvetësueshëm nga ndonjë individ ngaqë ardhja në pushtet kalon doemos nëpërmjet një procedure të garave politike, sipas një periudhe kohore (mandati katër ose pesëvjeçar i një qeverie apo presidenti), sipas procedurës së zgjedhjeve dhe votimit. Lefort nënvizon se kjo procedurë e garave politike dhe zgjedhjeve implikon edhe fenomenin e “institucionalizimit të konfliktit”. Kjo do të thotë se aftësia e demokracisë qëndron edhe te fakti se ajo, me funksionimin e institucioneve të veta, bën të mundur transformimin e pasioneve të dhunshme dhe konflikteve të dhunshme në rivalitete dhe gara politike, se ajo bën të mundur, me debate e praktika të tjera politike, sublimimin e dhunës brutale.

Për ndriçimin e totalitarizmit në bashkëkohësi, krahas koncepcioneve të Leforit, janë të rëndësishme edhe ato të Hannah Arendt dhe Raymond Aron.

Cili është shembulli i dytë që keni parasysh për rolin e filozofisë në shoqëritë e sotme?

KULLASHI: E kam fjalën për kërkimet filozofike mbi teknikën dhe teknologjitë e reja dhe sfidat që këto i ngrenë për shoqëritë e sotme. Prania e teknikës, me format e saj të shumëllojshme dhe zhvillimi i teknologjive në shoqëritë e sotme janë bërë tema të theksuara të filozofisë bashkëkohore, duke nxitur refleksione e debate brenda rrymave të ndryshme. Filozofi bashkëkohor francez Bernard Stiegler është një nga mendimtarët më të shquar bashkëkohor që shtjelloi raportet midis teknikës dhe njeriut dhe teknikës e kohës në botën e sotme. Vepra e tij Teknika dhe koha konsiderohet si një nga veprat e çmuara të të sotmes për këtë tematikë. Ai vë në pah një shqetësim të thellë, i nxitur nga teknika. Në njërin nga konstatimet e para, Stiegler cek se, ndonëse teknika vazhdon të mendohet si “mjet” në shërbim të një “qëllimi” (njeriu, kultura), që nga revolucioni industrial, ky definicion tani është gjithnjë e më pak i qartë. Ngaqë “qëllimi” të cilit ajo duhet t’i shërbejë është transformuar thellësisht, kurse dija teorike e cila duhet ta shpjegojë njeriun dhe botën nuk është në nivelin e obligimit që ka në përballjen me këto fenomene. Sipas tij, arsyeja qëndron te vazhdimi i ndarjes midis shkencës si diskurs i vërtetë mbi atë që është dhe teknikës si zbatim i zbulimeve shkencore. Ai vë në pah se në emër të modernizimit, rregullat që drejtonin proceset ekonomike dhe sociale-politike janë ndryshuar nën ndikimin e inovacioneve tekno-shkencore. Stiegler konstaton një përmbysje thjesht të paparë të qëllimit dhe mjeteve: koha publike dhe private nuk zhvillohet më sipas “kalendarit” njerëzor, por sipas ritmit të “risive” teknike dhe zbatimit të një rregulle të vetme të liberalizmit: duhet të adaptohesh ose të zhdukesh. Stiegeler shton se këtë situatë bashkëkohore e cilëson edhe zëvendësimi i pyetjes filozofike “ç’është njeriu ?” me pyetjen “çka mundet tekno-shkenca?”, pyetje kjo e bartur me vrapin kah inovacionet. Mirëpo ky filozof i teknikës mendon se refleksioni doemos duhet të ballafaqohet me sfidat që i shtron zhvillimi tekno-logjik.

Një nga filozofët që vuri në dukje në mënyrë lucide disa aspekte shqetësuese të evoluimit të teknologjive më të reja është Jean-Michel Besnier. Një prej tyre ka të bëjë me zhvillimin e lëvizjeve “trans-humaniste” që flasin me seriozitet për zëvendësimin e njeriut me makina e robotë të cilët gjithnjë e më shumë do të veprojnë në mënyrë autonome. Një aspekt tjetër shqetësues, të cilin e vë në pah Besnier, ka të bëjë me lëkundjen e drejtpeshimit në favor të teknikës, i cili u ruajt midis teknikës dhe fjalës (ligjërimit), mjeteve dhe fjalës, në procesin e zotërimit të natyrës dhe emancipimit ndaj saj, në procesin e ndërtimit të njerëzisë së njeriut. Tani, në rrethana të mbizotërimit të teknologjive të reja të komunikimit, ligjërimi gjithnjë e më shumë reduktohet dhe varfërohet nën presionin e makinave që duan ta thjeshtësojnë atë, ta transformojnë, madje edhe ta bëjnë të panevojshëm, fjala vjen në teknologjitë e Webit, si SMS etj. Pastaj fantazmat që mbijnë në fushën e neuroshkencave, e të cilat, sipas disa trans-humanistëve (si Kevin Warwick), do të duhej të kontribuonin ta bëjnë të tepërt këmbimin me fjalë për hir të realizimit të diapozitivave të komunikimit me valët elektromagnetike, duke sendërtuar kështu ekuivalentin e një relacioni telepatik. Autori i quan këto teknika si dehumanizuese dhe shprehje e tendencës për ta hequr nga vetja kompleksitetin e perceptimeve dhe shprehjeve që e bëjnë njeriun të dallohet thelbësisht nga makinat.

(Intervistën e plotë mund ta lexoni në numrin e tetë të revistës “Akademia” që sapo ka dalë nga shtypi. Revistën e gjeni: në librarinë “Artini”, “Dukagjini” dhe në redaksinë e gazetës “Epoka e re” në Prishtinë. Të drejtën e botimit: “Akademia” dhe shtëpia botuese “Armagedoni”)

 (Vijon nga numri i djeshëm. Mund ta lexoni në: https://www.epokaere.com/filozofia-dhe-letersia-te-pandashme-ne-shume-vepra/)