ANDREA GRILL

Gjyshja ime sa më shumë që moshohej aq më të re e mendonte veten. I dukej vetja si një njëzet e tri vjeçe ani pse moshën e kishte 85. Pinte verë të bardhë dhe në katër të pasdites një filxhan kafeje, mirëpo të dyja pijet nuk i bënin gjë. Kur errësohej gjithnjë thoshte se i duhej të çohej, se mos i ikte autobusi e ngelte pa mbërritur në shtëpi. Rrinte ulur në mes të kuzhinës së vet, aty ku kishte dhjetë vjet që rrinte ulur e më s’dilte, dhe asgjë në këtë botë nuk mund t’ia mbushte men­djen se ishte në shtëpi. Fëmijët e saj, nëna dhe tezja ime pra, gjithnjë thoshin se ishte bërë e tmerrshme e se më me të s’flitej. Për shtatë palë qejfe mund të flisje nëse pranoje se në çastin e zhvillimit të bisedës ajo kishte moshën njëzet e tri vjet. Unë kënaqesha duke biseduar me të. Nganjëherë mendonte se isha e motra e saj, herë tjetër se e kisha emrin Renate dhe nganjëherë më merrte për kolegen e saj që ishte rrobaqepëse si ajo. Kishte harruar që karrierën si rrobaqepëse e kisha për­funduar në moshën dhjetë vjeçe, e cila kishte zgjatur veç pesë minuta pasi unë kisha qepur mbi gishtin tim, madje deri në asht, sepse kisha harruar ta hiqja këmbën nga pedali poshtë tavolinës që të kisha ndalur kështu gjilpërën që ngrihej e ulej pa pushim. Paskëtaj nuk m’u desh të qepja më në shkollë deri në mbarim të vitit. Në vitet në vazhdim e rregu­llova punën e qepjes duke iu dedikuar plotësisht vizatimit të skicave dhe prerjeve përgjatë orarit të mësimit. Ndërkaq, derisa vinte ora tjetër e punës së dorës disa qepje ishin kryer sërish nga nëna apo motra në shtëpi.

Në moshën njëzet e shtatë vjeçe kisha thyer nyellin e këmbës së djathtë njësoj si gjyshja që po kështu kishte thyer nyellin e saj në moshën njëzet e shtatë vjeçe. Për dallim nga gjyshja, që ishte hedhur nga një shtëpi që kishte marrë flakë unë, thjesht, rashë nga biçikleta para hyrjes së universitetit. Megjithatë, kushedi sa herë e kam pyetur veten se nga sa lart do të mund të hidhesha nga dritarja pa thyer nyellin, ndërsa rënia e zjarrit në shtëpi ishte një nga temat që për një kohë të gjatë më kallte tmerrin më të madh që mund të imagjinoja. Shtëpia, nga e cila gjyshja ime ishte hedhur nga dritarja pasi komshinjtë që qenë mbledhur aty poshtë i bërtisnin që të hidhej nëse nuk donte të përfundonte e pjekur, e kishte emrin ‘Mulliri i Djallit’. Nuk kishin kaluar veç disa minuta kur kishte mbërritur zjarrfikësja bashkë me pëlhurën pritëse, por tashmë gjyshja qëndronte shtrirë mbi bar me këmbën me nyell të thyer ngritur lart, pozicion që nuk e ndryshoi në javët që pasuan ku në spital i kishin vënë pesha që thyerja t’i ngjitej drejt. Shtëpia ekziston ende. Është aty te kryqëzimi ku shinat e hekurudhës i bien mes për mes rrugës që shkon përgjatë lumit.

Qëkurse e njoh këtë shtëpi, këtë ‘Mullirin e Djallit’, aty ndodhet një furrë në katin përdhes. Më vonë blija shpesh aty kuleç të sheqerosur ngjyrë rozë që kishin formë si të shkopi­njve me kripë ama shkurtabiqe, kruasani apo simiteje. Këmba e gjyshes nuk zuri kurrë vend, e përgjatë gjithë jetës i ndjeu ndryshimet e motit në nyell. Edhe unë e ndiej, gjithashtu, se si më gudulis bora në nyell. Një ndjenjë aspak e pakëndshme. Mua më vunë një allçi ngjyrë të verdhë dhe sot e kësaj dite s’besoj se mund të dallojë njeri se dikur nyelli ka qenë i thyer.

Mendoj se gjyshja nga lufta asnjëherë nuk e mori veten tërësisht. Lufta, siç e quante atë ajo, a thua se bëhej fjalë veç për një të tillë. Njësoj siç s’do ta merrte veten askush nga lufta. Nga kjo vinte rrjedhimisht edhe frika e madhe që e kapte mbrëmjeve kur qe plakur dhe rrinte ulur gjithë ditën në karrigen e saj si një gjallesë guackore që gjithë jetën ngulet në një vend. Po t’i ikte autobusi, nuk do të mund të kthehej këtë mbrëmje në shtëpi, – ankohej. Shpejt! Duhet të nxitohemi. Në shtëpi i duhej të gatuante për të vëllanë. Ngulmonte teksa për­piqej të çohej vetë nga karrigia nga ku prej muajsh nuk ia dilte dot të ngrihej pa ndihmën e të tjerëve. Për vëllanë e saj – mendoja, pasi i dyti kishte vdekur në moshë të re. Më thërriste Renate, dhe ma shtypte dorën gjithë përgjërim. Unë e ripërsë­ritja emrin dhe se ç’isha për të e ajo më buzëqeshte e më thoshte se ngjaja shumë mirë tani me flokët e prera shkurt. I kisha prerë vërtet flokët veç pak ditë më parë, por çuditesha se si mund ta vërente ajo një gjë të tillë me sytë e saj blu në gri që ishin verbuar pothuajse e që e lejonin veç të dallonte silueta të pangjyrshme, ndërsa njerëzit tashmë i njihte nëpërmjet zërit dhe fytyrat e tyre dukej se i kishte harruar prej kohësh.

Sa më shumë që plakej dhe rinohej aq më shumë zvogë­lohej. Fytyra e saj tkurrej. Trupi që para disa vjetëve kishte qenë ende si trup muskulor i pamasë që zgjerohej e rritej sipër kolltukut, edhe pse pak gjë fuste në gojë, u zvogëlua, u bë i vogël fare, si një trup fëmije që e ngrit lehtësisht nga vendi i uljes për ta çuar në krevat. Nuk kishte më qejf të rrinte zgjuar për një kohë të gjatë mbrëmjeve. Meqë nuk mund të shkonte drejt autobusit, donte të shkonte në shtrat ku qëndronte shtrirë syhapur dhe nuk shihte asgjë.

Përballë krevatit ishte ende makina qepëse e vjetër. Një nga ato të atëhershmet, pa korrent, që vihej në lëvizje nëse shtypje pedalen me këmbë. Pranë kësaj tavoline më kishte treguar një herë sesi bëhej nyja në fund të perit. Peri duhej mbështjellë disa herë rreth gishtit tregues, pastaj me gishtin e madh rrotu­llohej ngadalë e shpesh sipër boshtit të penjve dhe tërhiqej nga gishti me një lëvizje të shpejtë e cila kishte formuar tashmë njëkohësisht dhe nyjën. Vazhdon të funksionojë dhe sa herë që më duhet të qep një kopsë, i bëj një herë fundit të perit nyjën e gjyshes time para se ta shpoj copën me gjilpërë.

Ndërkaq gjyshes sime të re nyjat nuk i kujtoheshin më fare. Fliste për masazhin e pushuesve në një shtëpi kure e pushimi. Ishte shpërngulur vetë në bodrum në mënyrë që katet e sipërme t’ua lëshonte pushuesve me qira. Pushues vere i quante ajo këta njerëz, këta pushues në një vend kurimi. Sa qejf kishte të bënte masazh, e më tregonte se si e bënte masazhin e zverkut. Anët e duarve duhet të nguleshin sipër shpinës së pacientit me lëvizje të caktuara e të shpejta. Shpesh më ka treguar se si bëhej sipër shpatullave të mia dhe unë e kam përsëritur sipër shpatullave të saj.

E pyes nëse do t’i hedh edhe një gllënjkë verë. Nuk reagon fare, asnjë lëvizje që të më tregojë se e ka dëgjuar pyetjen. E pyes dhe një herë e pastaj i ofroj një portokall të qëruar. Ia ushqej thelat një nga një dhe, edhe pse nuk dëgjoj t’i përgjigjet me po pyetjes sime nëse ka qejf prapë, ajo e hap gojën me dëshirë sa herë që dora ime me thelën e frutit i afrohet fytyrës dhe i gëlltit të gjitha brenda pa bërë fjalë si një fëmijë i mbarë.

Dy vjetët e para të jetës i kam kaluar sipër tavolinës së gjyshes. Aty qëndroja kur m’i hiqte pelenat apo më ushqente. Ndoshta është kjo arsyeja që unë isha kaq e lidhur me të. Shpesh, sa herë grindesha me prindërit, i shikoja ata e xhindosur dhe u thosha se do të ikja te gjyshja, do të shkoja të banoja përgjith­një me të, se gjyshja më kupton. Tek ajo më lejohej ta fusja gishtin në brumin e ëmbëlsirës, t’i pastroja me të gjithë dorën tasat ku ajo rrihte të bardhën e vezës, ta lëpija me llapë pëllëmbën time. E bardha e vezës nuk shijonte fare, por unë vdisja për të. Në dhjetë të paradites, se ne atëherë zgjoheshim herët dhe në dhjetë na merrte prapë uria, ajo më priste me një simite, brenda së cilës fuste një copë çokollatë me qumësht. Unë vdes për simite me copa çokollate brenda. Çokollata ishte kaq e trashë saqë me zor arrije ta kafshoje.

Të premteve asnjëherë s’na shërbehej mish te gjyshja. Për pashkë më merrte gjithnjë me vete në kishë dhe të Premten e Madhe, në orën tre pasdite ishte, si zakonisht, e tronditur. Ecnim së bashku në rrugën e Krishtit ku më tregonte histori fantastike që të rrëqethnin mishin për njeriun e kryqëzuar mrekullibërës. Mbrëmjeve, para se të flija, gjyshja më mësonte lutje, e më vonë nisa të bëja tregti me to e shkëmbeja kështu me Zotin të sjellit mirë apo mosgrindjen me motrën time me gjëra më interesante si një dyrrotësh apo tortë Sacher për ditëlindje. Të premten veçanërisht e kisha qejf pasi për drekë na shërbenin vakte të ëmbla, që ishte dhe ushqimi im më i pël­qyer, si byreçka me nerden kumbulle, shtrudëll me ajkë qumështi, makarona me fara lulëkuqesh, për të mos përmendur pastaj pallaçinkat me akullore. E gjithë kjo ishte menduar si dënim, për t’i shlyer mëkatet e bëra gjatë javës e për ta falënderuar burrin mrekullibërës që ishte sakrifikuar për ne. Të paktën këtë mendoja atëherë dhe në thelb s’e kuptoja fare, pasi këto ushqime të ëmbla për drekë për mua ishin shpërblimi më i madh. Burrin mrekullibërës e doja shumë. Sa i pambrojtur dhe prekës dukej aty sipër kryqit me inicialet I.N.R.I të gdhendura sipër kokës. Kisha një bibël për fëmijë dhe lexoja aty historitë më fantastike. Për njerëz që ecnin mbi ujë, për shembull. Sa gjatë e kam thurur një ëndërr të tillë, se në realitet deri tani ia dola ta vija në zbatim veç në dimër.

Qartë e dëgjoj zërin e gjyshes sime teksa më thërret të futem brenda nga oborri në katër të pasdites kur kafja për të dhe kakao për mua ishin gati. Kakao jo nga ai me pluhur, por me çoko­llatë të shkrirë. Dëgjoj se si i shton një “ushe” emrit tim në fund, sesi e shqipton gjithmonë gabim gjininë e fjalës akullore. E dëgjoj të më thotë fjalë të harruara si bufe, pasqyrë me komodinë, pupë, mollëkuqe.

Kur unë qëndroja sipër tavolinës ajo gatuante në një sobë me dru që e ndizte që në mëngjes dhe veç nga pasditja e linte zjarrin të shuhej. E nuk gatuante vetëm drekën, por dhe rrobat, ndërresa të bardha e çarçafë lini, që pasi ishin zier për merak, i varte te litari i rrobave midis shkurreve të serezit dhe rrushit të frëngut, që të thaheshin. Qëkurse gjyshja ime nuk var më tesha janë rralluar dhe serezat.

Gjyshja ime më tregon me gishtin tregues në oborr njollën e dëborës sipër malit të cilin e vështroje fare mirë sesi lartohej në veri prapa kasolles prej druri. E shikon kurorën, vellon që mban veshur, fustanin e gjatë stolisur me bollëk që i mbulon këpucët? Kur dilnin lulet e borës bashkë me këmborët e pran­verës rrëzë rrënjëve të pemës së mollës shfaqej dhe mbretëresha e dëborës. Në ditët e ngrohta të Marsit dukej se ajo hipte gjithë qejf mbi shpatin e sipërm të Zimnitzit, që të shihte nga aty luginën poshtë. Gjyshja më fliste dhe për burrin e saj, mbretin e dëborës, i cili, po ashtu, duhej të dilte nga fushat e borës që shkriheshin. Mirëpo, unë mbretin s’e pashë kurrë.

Sa më shumë moshohem aq më shumë më ngjason fytyra ime e pasqyruar në pasqyrë me fotografinë e gjyshes varur sipër pasqyrës me komodinë në dhomën e saj të gjumit. Sa më e vjetër që bëhej ajo, aq më shumë i kujtoheshin ato net të errëta në terrin e bodru­meve. I kujtoheshin ditët e ardhjes së burrit të plagosur nga fronti, a thua se kishte pasur veç një të tillë. Më këmbë e kishte kaluar liqenin e Traun-it – me këtë ajo donte të thoshte se përgjatë brigjeve të liqenit kishte ecur sepse shenjtor ai nuk kishte qenë – e qe kthyer, më në fund, në shtëpi ku nuk kishte qëndruar, por ishte fshehur sa në mal sa në papafingon e ‘Mullirit të Djallit’, sepse nuk donte të kthehej në front ngaqë, sido që të vinin punët, lufta për të ishte tashmë e humbur. Sa më e vjetër që bëhej aq më shumë i shtohej malli i pritjes të të vëllait që kishte gjashtëdhjetë vjet që kishte vdekur.

Ajo kishte qenë kaq gazplotë por, megjithatë, nuk ia dal dot ta bëj zërin e saj të qeshur. Kur gjyshja ime u plak kaq shumë saqë nuk mund të ndihej më si një njëzet e tri vjeçe, iu desh të rinohej ende më shumë, të bëhej kaq e re saqë as për të folur nuk ia dilte dot më, veç të thoshte se boll kishte jetuar. Vazh­dimisht kryqëzonte gishtërinjtë përgjatë shëtitjeve tona në rrugën e Krishtit zbukuruar me shumëllojshmëri ngjyrash, në fund të së cilës gjeje një djalë kukull bukurosh që flinte poshtë një velloje nusesh, i cili do të zhdukej për disa ditë bashkë me kambanat rreth e përqark, do të fluturonte tutje për t’u kthyer në një të diel, kur mua ulur në tavolinën e kuzhinës së gjyshes më lejohej ta mbushja barkun me sa vezë shumëngjyrëshe që doja derisa më përzihej e përfundoja e shtrirë mbi bar afër shkurreve të serezit. Përgjatë gjithë jetës së saj gjyshja i kishte kryqëzuar gishtërinjtë për mua. E kur ajo e bënte këtë, mendoj se për diçka ka vlejtur. Ndërsa unë vetë e bëj, thjesht, si një gjest për të mos valëvitur krahët.

Nëse do të varej nga unë, do ta kisha parë gjyshen ulur sipër karriges në kuzhinën e saj për aq kohë saqë do të isha plakur dhe unë, pra që të rinohesha sërish. Do të kishim qëndruar ulur pranë njëra-tjetrës në kuzhinën e saj, si dy molusqe që nga vendi nuk lëvizin kurrë më. Por ajo kështu nuk deshi.

(Marrë nga numri 12 i revistës “Akademia”. Përktheu: Majlinda Çullhaj)