Elife LUZHA

Margjinalizimi, apo pengimi i grave që të jenë pjesë e veprimtarive të përbashkëta shoqërore, është jo vetëm shkelje e së drejtës universale ndaj personit femër, por edhe pengesë e zhvillimit dhe përparimit shoqëror, “sepse është e pamundur që një shoqëri të përparojë dhe të qytetërohet me ritmet e kërkuara, në një kohë që njëri nga këto grupe mbetet injorant, dembel apo i paarsimuar”, thoshte Sami Frashëri. Duke e ditur se letërsia është “pararojë e emancipimit”, gratë e para shkrimtare në krijimtarinë e tyre letrare shtjelluan kryesisht tematika për emancipimin dhe vetëdijesimin e grave për të drejtat e tyre.

E kur flasim për gratë në letërsi, “emrat e tyre vetojnë në faqet e shtypit, por shumë më rrallë seç do të duhej”, thotë shkrimtari ynë I. Kadare në librin e tij “Mëngjeset në Kafe Rostand”. Prandaj ai i quan “zonja të vogla të letërsisë”, sepse ato nuk mund të bëhen të mëdha nga bërrylat e burrave.

Në fillimet e hershme shkrimet e autoreve nuk përfilleshin, madje aftësia e tyre për të shkruar merrej si mangësi, për çka mund të përfundonin edhe në çmendinë. Ishte kjo arsyeja që ato nuk nënshkruheshin me emrat e tyre, por me pseudonime burrash. Aprah Behn është shkrimtarja e parë grua që doli hapur me emrin e vet, edhe pse ndaj saj, Elizabeth Carter e Hannah More, ishte ushtruar presioni i egër për të hequr dorë nga shkrimet.

Epoka “elizabetiane”, e njohur si “epoka e Shekspirit” (1558-1603) dhe e lulëzimit të romanit, është e shquar me gra romansiere dhe tematikat e tyre për gratë, që patën ndikim edhe në epokën “viktoriane” (1837-1901), kur zunë fill lëvizjet e para feministe më 1850. Po këtë vit në Londër u themelua “Kolegji për vajza”. Kurse më 1872 motrat Maria Grej dhe Emili Shirret themeluan “shkollën publike për vajza”.

Xhorxh Eliot (Maria Evans) është një ndër përfaqësueset e kësaj periudhe e cila besonte se “gratë, sipas zotësisë dhe aftësisë, mund të barazohen tërësisht me meshkujt shkrimtarë”. Ajo e kishte përkthyer veprën “Jeta e Krishtit” (1846), ku demistifikohej origjina hyjnore e qenieve, për çka bie në kundërshtim me babanë dhe vëllanë, ndaj detyrohet të largohet nga shtëpia. Në këto kohë dominonte mendimi paragjykues se “gruaja, nëse donte të mbetej e pastër, duhej t’u shmangej aktiviteteve publike”, që tingëllon paradoksale, kur kemi parasysh se në atë periudhë, për 64 vjet (1837-1901), ka udhëhequr mbretëresha Viktoria. Por, siç shkruan më vonë Virgjinia Vulfi, përkundër pozitës së rëndë të gruas në shoqërinë e asaj kohe, nga fundi i shekullit të 18 kishte ndodhur një ndryshim, kur “gruaja e klasës së mesme po merrej me shkrime”. Megjithatë, as gjatë shekullit 19 nuk u arrit shifra 20 % e shkrimtareve.

Një tjetër zë i fuqishëm i kësaj periudhe është edhe sociologia e parë femër Harriet Martino (Martineau), e njohur për veprën “Ilustrimet e ekonomisë politike” që për dhjetë ditë u shit në 1 500 kopje. Ajo publikoi gjithashtu edhe mbi 2 000 artikuj të tjerë me tema për gratë. “Unë prisja kaherë ta fitoj lirinë për të shkruar, thoshte ajo, e bindur se ‘Gratë të cilat i përmirësojnë kushtet dhe shanset e gjinisë së tyre, nuk duhet të kenë vetëm dhembshuri dhe përkushtim, por edhe të jenë racionale’.

Ishte koha kur në “Nju Jork Tribunë” u botua raporti mbi “Konventën e të Drejtave të Femrave”, me kërkesë për barazi sociale dhe politike për gratë. Kjo lëvizje gjeti shtrirje sidomos në Angli, me prijësen Harriet Martino, e cila shprehte indinjatë kundër “çdo pjese tjetër të gjinisë njerëzore që të vendosë për një pjesë tjetër”, prandaj thoshte “ne duam të drejta të barabarta dhe trajtim të barabartë për të gjitha privilegjet shoqërore”. Është për t’u theksuar se rreth këtyre viteve (1879), Sami Frashëri, në broshurën me titull “Gratë”, u bënte thirrje atyre ta ndjekin modelin amerikan për të drejtat e tyre, pasi “gruaja në ShBA nuk është kukull si në Evropë e as robëreshë si në Azi”, thoshte ai.

Njihen edhe shumë shkrimtare gra që nëpërmjet artit të shkruar patën rol të veçantë në emancipimin dhe avancimin e të drejtave të femrës në shoqëri. Nismëtarja e letërsisë moderne, anglezja Virxhinia Vullf, në veprën e saj pamflet “Një dhomë për vete”, duke analizuar gratë si shkrimtare dhe si personazhe, thotë: “Gruaja duhet të ketë para dhe një dhomë për vete po qe se do të bëjë letërsi”. Ajo kishte shkruar një tregim për motrën hipotetike të Shekspirit, Juditën, duke shtruar edhe pyetjen: “Nëse Shekspiri do të kishte pasur një motër të talentuar si vetë, a do të mund edhe ajo të bëhej dramaturge apo aktore sikurse i vëllai”? Përgjigjja ishte jo, sepse përkundër talentit që mund ta kishte zotëruar, mentaliteti patriarkal dominues nuk do ta lejonte.

Ja pra pse gratë shkrimtare në veprat e tyre nuk firmoseshin me emrin e vërtetë. “Meshkujt i sundojnë femrat në errësirë, fshehurazi dhe vjedhurazi”, do të shprehej më vonë shkrimtarja Simone de Bovuar. Madje, sipas saj, “në asnjë vend statusi legal i gruas nuk është i njëjtë me atë të burrit”. Simone de Bovuar në veprën e saj “Seksi i dytë” e kundërshton fuqishëm ndarjen e shoqërisë mbi baza gjinore. Edhe pse nuk e mohonte dallimin mes gjinive, ajo ishte e bindur se gruaja më shumë është produkt i kulturës sesa i natyrës, prandaj thoshte: “Grua nuk lind, por bëhesh”. Ajo njihet si luftëtare për emancipimin e gruas. Rreth viteve ’70 u angazhua në “Lëvizjen për Çlirimin e Gruas”, duke u bërë frymëzuese dhe referencë e lëvizjes feministe në botë.

Gratë e para shkrimtare në letërsinë shqipe

Sipas shkrimtarit tonë Ismail Kadare, letërsia e shkruar artistike te shqiptarët fillon me Lekë Matrëngën, i cili qysh në vargun e dytë të poezisë “Pëshpëritje” (1592) për herë të parë përmend fjalën grua. Pas tij vjen Pjetër Budi që “përbën një nga kulmet botërore në portretizimin e hijeshisë femërore”, thotë ai. Edhe në periudhën e Rilindjes, që njihet si periudha e ringjalljes kulturore të shqiptarëve, poetët si Naimi, Çajupi e të tjerë e hyjnizuan gruan shqiptare gjer në lartësitë poetike, të paarritshme edhe sot. Ishte kjo koha e pushtimit osman, kur gruaja shqiptare, e mbërthyer nga sundimi i despotizmit oriental, nuk gëzonte asnjë të drejtë. Dhe sikur kjo të mos mjaftonte, gruaja shqiptare po përjetonte edhe tmerrin e mbulimit të detyruar me perçe, “që ishte turpërim i madh dhe betejë e humbur për shqiptarët”, thotë Kadare.

Në periudhën e lëvizjeve për çlirim kombëtar të shek. XIX-të, gruaja shqiptare, krahas luftës kundër pushtuesve osmanë, duhej t’i luftonte edhe kodet kanunore që, sipas Edith Durham, “kishin forcë detyruese sa Dhjetë Porositë e Biblës, mësimet e islamit e krishterimit apo ligjet e sheriatit e të kishës”. Prandaj, nuk ishte për t’u habitur që poeti anglez Bayron, në veprën e tij “The pligrimageof Child Harold” (1812), pozitën e gruas shqiptare e përshkruante si “tamed in theircave”, termi “pa kapërdirë”, por që, për fat të keq, pasqyron fatin tragjik të femrës shqiptare në atë kohë.

Nga fundi i shek. XIX valët e lëvizjeve feministe në botë u ndien edhe në Shqipëri. Shkrimtarja me origjinë shqiptare, Elena Gjika (Dora d’Istria), ishte një ndër katër gratë më të fuqishme në Evropë (Clara Zetkin, Virxhinia Vullf, Simone de Bovuar), e cila nëpërmjet fjalës së shkruar promovonte të drejtat e  grave dhe integrimin e tyre në shoqëri. Në veprën e saj “Gratë të para nga një grua” shkruante se “gruaja shpesh është skllave e injorancës që të tjerët e lënë me qëllim”.

Ndikuar nga kjo frymë, motrat Parashqevi dhe Sevasti Qiriazi, më 23 tetor 1891 në Korçë hapën shkollën e parë shqipe për vajza. “Fillimisht shkollën e vizituan tri vajza, por deri në fund të vitit shkollën e përfunduan edhe 27 të tjera”, thotë në kujtimet e veta mësuesja e parë e kësaj shkolle, Sevasti Qiriazi. Ajo kishte studiuar në Stamboll dhe në ceremoninë e diplomimit të saj, si përfaqësues i Ministrisë së Arsimit, merrte pjesë edhe Naim Frashëri, i cili Sevastias i ishte drejtuar me këto fjalë: “Motër, punë më të mirë dhe më të vyer nuk mund të bësh për Shqipërinë sesa vendimi që keni marrë për emancipimin e grave.

Po të jesh besnike, këmbëngulëse dhe e vullnetshme do të arrish të kryesh vepra të mëdha për kombin”. Sevastia bashkë me tri shoqe shqiptaro-amerikane, në dekadën e parë të shek. XX, në revistën “Përparimi”, pos poezisë, publikuan edhe publicistikë, duke u bërë nismëtare te letërsisë së shkruar nga femrat. Thënia e Sevastias “i quaj hero ato që sakrifikojnë veten për hir të të tjerëve dhe jo ato që sakrifikojnë të tjerët për hir të vetes”, shpreh punën e saj vetëmohuese në mbi 40 vjet në shërbim të arsimit kombëtar.

Pas pavarësisë së Shqipërisë, letërsia shqipe mori një drejtim të ri zhvillimi. Megjithatë emri i gruas letrare thuajse nuk dukej gjëkundi. Duhej të vinin vitet ’30 për t’u dëgjuar zëri i atyre që “sollën pranverë në shtypin shqiptar”, si do të shprehej poeti Gjergj Bobani. Selfixhe Ciu (1918-2003), një vajzë 17 vjeçe nga Gjirokastra), ishte ajo “lulja e pranverës”, e cila, nën pseudonimin “Kolombia”, më 28 nëntor 1935 në gazetën “Populli” botoi vjershën “Vala Gënjeshtare”.

Me një gjuhë të mprehtë poetike botoi edhe poezi të tjera ku shpaloste pikëpamjet për mbrojtjen e të drejtave të grave. Por, një nga zërat dallues që “ua çelën rrugën grave shqiptare në botën e bukur të artit” pa dyshim është Musine Kokalari, e cila, krahas veprave poetike, botoi edhe prozë, ku dominonin temat për pozitën e rëndë të gruas në shoqërinë shqiptare. Veprat e saj u vlerësuan lart nga kritika por, siç ndodh shpeshherë në jetë, “gratë e shquara lihen në mosnjohje”. Musineja, e martirizuar nga regjimi komunist, për një kohë të gjatë thua se ishte lënë në anonimitet, për t’u rikthyer prapë përmes veprave me vlera të larta artistike për kombin.

Me kalimin e viteve zëri i shkrimtareve bëhet më i dëgjuar por, si në shumë sfera të jetës, femra vazhdon të diskriminohet dhe nënçmohet. Kultura e të shkruarit e grave “kalohet si të ishte nënkulturë”, prandaj ato bëjnë përpjekje titanike për të qenë të barabarta, në fushën që “ende konsiderohet e burrave”. Se kjo qëndron, na e dëshmon periudha e viteve 1950-1980, kur vështirë numëronim mbi dhjetë tituj të librave me autore gra.

Sado të pabesueshme të na duken këto të dhëna, për fat të mirë apo të keq, burime të sakta për ne vazhdojnë të mbeten ato të mbledhësve  apo albanologëve të huaj, si Robert Elsie, i cili në studimin e tij “Një fund dhe një fillim”, gratë shqiptare më shumë i konsideron si gra që shkruajnë sesa gra shkrimtare. Ai ka bërë edhe një renditje të autoreve të para gra ku, sipas tij, prinë Adelina Mamaqi, me veprën poetike “Ëndrra vashërie” (1963), duke vijuar me: Zhuljana Jorganxhi, Natasha Lako, Adelina Bolashi, Elsa Bollauri, Beatriçe Bolliçi, Flora Brovina, Edi Shukriu, për të arritur në vitin 1973 me Elena Kadare dhe romanin “Një lindje e vështirë”, që konsiderohet romani i parë në letërsinë  shkruar nga femrat shqiptare.

Pastaj është Mimoza Ahmeti dhe emra të tjerë të grave letrare, por pa ndonjë “grande damë”, siç shprehet ai, sepse “gratë shqiptare deri vonë ishin analfabete”. Dhe kjo qëndron kur kemi parasysh se deri në vitet  ’50 shumica e grave shqiptare nuk dinin shkrim e as lexim.

Duhet thënë se që nga fillimet e viteve ’90 numri i shkrimtareve është rritur. Shumë prej tyre tanimë numërojnë dhjetëra tituj librash të botuar. Një paraqitje të emrave të këtyre “zonjave të vogla” të letërsisë shqipe në librin “Mëngjeset në Kafe Rostand” e ka bërë edhe shkrimtari ynë Ismail Kadare, duke filluar me Elvira Dones, Ornela Vorpsi, Luljeta Leshnaku, Ani Wilms, Besa Myftiu, Lindita Arapi etj., “emrat e të cilave kurrsesi s’mund të jenë shterues”, thotë ai.

Disa prej tyre (edhe nga të përmendurat), të larguara nga Shqipëria, sidomos pas trazirave të vitit1997, shkëlqejnë nëpër vendet e ndryshme të Evropës e të botës. Është fatkeqësi fakti që artisti në vendin e vet e ka të pamundur t’i sigurojë kushtet më minimale për jetë. Kjo padrejtësi natyrisht godet edhe krijueset gra, të cilat janë të detyruara të “ikin”, si dallëndyshet (siç i përfytyronte Lasgushi, apo si xixëllonjat (siç i përfytyron I. Kadare), për të mbijetuar, bashkë me ëndrrën për kthim.

Në letërsi nuk duhet bërë dallimi midis dy gjinive dhe nuk është mirë të thuhet “letërsi e grave apo e burrave”, por nuk mundem pa thënë se në letërsinë shqipe emri i shkrimtareve vazhdon të mbetet i anashkaluar qoftë në ndarjen e çmimeve, pjesëmarrjes në takime, apo edhe vlerësimeve të tjera përkatëse. Është pikërisht ky diskriminim që e bën si të “padukshme” gruan shkrimtare në historinë e letërsisë, që është vetëm një nga “vellot” e errëta të padrejtësive ndaj grave në shoqërinë tonë.