ALBANË MEHMETAJ

Karakteristikën kryesore të këtyre tregimeve e jep figura tekstuale Hija e maleve që del edhe titull i librit, si figura më e duhur për të nxjerrë në tekst tërë jetën e gjallë që e përbën Malësinë e Shkodrës. Tema kryesore e tregimeve është kodi që prodhon Hija e maleve, që kryesisht shpërfaqet në variante të gjendjeve shpirtërore të personazheve.

Hija e maleve përbëhet nga dymbëdhjetë tregime: Nusja e mrekullueshme, Gjaku, Kanga e re, Se qofsh, pleqnofsh, Kërcimtarja e Dukagjinit, Miku, Andërr e nji mbasditje vere, Kur orët lajmojnë, Kopshti, Ke tre lisat, Diloca dhe Zana e fundme. Titujt e tregi­meve dominohen nga emërtime vendëse, duke prodhuar motivim të emërtimit e duke u perceptuar si shenja që prodhojnë etikë, figura mitologjike e popullore, si dhe ngjarje që lindin nga shkak-pasoja. Secili tregim bart një titull të veçantë dhe funksionon si strukturë e veçantë kuptimore, prandaj tekstet mund të lexohen edhe të pavarura, por kur leximi i tyre bëhet i integruar, atëherë del në pah më qartë shkrimi i motivueshëm i Koliqit për ta paraqitur autentiken e vendit, etninë, kulturën dhe sjelljen e vendit.

Tregimet janë tematike dhe e shpërfaqin moralitetin e Malësisë, e cila buron nga Kanuni i Lekë Dukagjinit, si kodi më i aplikuar dhe respektuar në këto male shqiptare. Tema që buron nga ky kod shenjëzohet në tekst, duke u provuar në jetën e gjallë të personazheve, e me ndjesitë e tyre duke u zhvilluar me një diskurs etik dhe moralizues dhe duke u fokusuar në aspektin psikologjik të tyre. Në libër kemi edhe tregime të cilat nuk flasin ekskluzivisht vetëm për kodin e Kanunit, por nëpërmjet shenjave fantastike japin ambientin dhe mendësinë e maleve, duke shenjëzuar përsëri traditë, por edhe ngjarje dhe fenomene të vogla njerëzore.

Përmes këtyre tregimeve paraqitet një lloj shënjimi i botës kulturore të popullit të cilit i takon edhe autori, prandaj ndihet fort prania autoriale, imagjinata, intuita dhe njohja e të cilit e përbën tekstin. Duke e konsideruar si shumë të rëndësishme ritheksimin e kulturës kombëtare, me vlerat e mëdha që përfaqëson ajo, Koliqi rrëfen për besën, nderin, burrërinë, gjakun, fjalën e dhënë, gjakmarrjen, tema këto që dalin të lidhura e të prodhuara nga moraliteti i vendit e zakoneve të maleve shqiptare. Kështu, Koliqi, duke hyrë në botën e perso­nazheve, nëpërmjet zërave të tyre krijon një botë të re kanunore-fiksionale. E këtë e realizon nga figurat e rikrijuara letrare, mitologjike, historike të cilat shëmbëllejnë realitetin e krijuar nga ai.

Koliqi shenjëzon ekzistencën malësore me të gjitha vetitë, prandaj edhe në raport me narratorin e vetës së tretë krijon një relacion fiktiv, duke krijuar kështu botën e autoreferenciales dhe intertekstuales. Në këtë mënyrë vepra letrare zbulohet shkallë-shkallë, në të gjitha nivelet e jetesës (edhe atëherë kur personazhi vetëm dashuron dhe nuk përfundon tragjikisht, si te tregimi Kanga e re), nëpërmes ndikimit që ka autori te narratori. Edhe pse narratori përpiqet që situatat t’i japë me saktësi, duke u munduar të japë sa më të plotë ndikimin e kodit kanunor në jetët e tyre, vërehet një anim autorial jo në ndonjërin nga personazhet, por te zbulimi i idesë autentike.

Ai rrëfen duke esencializuar çdo gjë në përpikëri, jo në formë të gjatë, por në formë më të shkurtër, duke e paraqitur gjendjen, problemin dhe menjëherë duke shkuar te zgjidhja, qoftë pozitive ose negative, për ta përmbyllur ngjarjen. Në këtë mënyrë narratori hyn në kodin kulturor-kanunor, duke shenjëzuar në mënyrë implicite kuptimin dhe ndjeshmërinë që prodhon ky kod. E kjo domethënie jetësohet nga figurat e tekstit që i zgjedh autori për të shenjëzuar më së miri pamjen e dhënë.

Kështu, semantika e veprës letrare zhvillohet drejt një vije të zbulimit të idesë autoriale. Kjo ndodh sepse Koliqi e ndërton veprën artistike duke e njohur fillimisht shumë mirë jetën reale për të cilën ai shkruan, prandaj edhe personazhet, edhe emrat e tyre dalin shumë realë dhe shumë të arrirë për t’u shënjuar. Pothuajse të gjitha personazhet i mban gjallë dëshira për të mbajtur traditën dhe për ta zbatuar kodin zakonor edhe atëherë kur paguhet me vrasje të jetës e vrasje të dashurisë dhe emocionit. Kështu, fuqia për të vazhduar trashëgiminë është më e fortë se vetë jeta, e kjo konkretizohet te tregimet Gjaku, Se qofsh, pleqnofsh, Miku, Ke tre lisat etj. Këto tregime i lidh ndër vete e njëjta mënyrë e shkrimit, i njëjti ambient dhe mendësi me udhërrëfyes Kanunin. Pra, tregimet i lidh një tip i veçantë i ligjërimit që, duke u bazuar në realitet, duken sikur dëshmi letrare të situatave malësore shkodrane.

Koliqi, duke shkruar për traditën morale dhe shpirtërore të një ambienti, i cili cilësohet si i shenjtë nga banorët e vendit dhe me përshkrim autentik të pamjeve reale të kohës, tregimet i ndërton në disa nivele, me anë të një sistemi artistik dhe autentik. Efekti kryesisht krijohet në tragjiken e personazheve si në aspektin jetësor, po ashtu edhe në atë psikologjik e shpirtëror. Në këtë vështrim shohim sesi në tregime figurohet fati i njerëzve të Malësisë, të cilëve mendësia kanunore u bëhet fat tragjik. Me Dodën, Mrikën, Minën, Dilocën etj. identifikohen breza të tërë njerëzish të cilët sakri­fikohen për ato që i konsiderojnë shenja etnike. Në këtë mënyrë, nga një diskurs i figurshëm, autori iden­tifikohet me personazhet e tij për të kujtuar të kaluarën historike dhe kulturore. Dhe kështu më së miri realizohet intenca e autorit që të ndërtojë dësh­minë artistike që vjen nga fuqia e fjalës, e nderit dhe besës së dhënë.

Gjaku është ndër tregimet kryesore që e shënjon këtë situatë, këtë fat tragjik, mbi të gjitha këtë zbatim të normës të cilën Koliqi dëshiron ta shfaqë. Doda, një malësor i cili është ngritur intelektualisht për vite të tëra, nis misionin e tij kulturor. Ai bëhet mësues dhe ka qëllim kryesor edukimin e të rinjve, duke u munduar të shuajë shprehitë e këqija, si ajo e gjakmarrjes, e të krijojë shprehi të reja e të mira, ato të dijes dhe të librit. Doda do ta ruajë traditën me tri kategoritë e saj më të rëndësishme që janë: nderi, besa dhe burrëria, por do ta çrrënjosë hakmarrjen duke e menduar si krim e si punë të “gjandërmërisë”, pra të shtetit. Ai harton një program rreth kësaj ideje, duke shkruar një libër leximi për t’i parashtruar pjesët kryesore që mund të shërbejnë për edukimin dhe për mësimin e nxënësve. Në këtë punë të misionarit e ndihmon shumë edhe dashuria që ka ndaj Nushës, duke e motivuar më shumë për punën e menduar. Por, kjo rrugë e nisur si projek­tim që të shkollojë shqiptarët dhe t’i orientojë në kah të mirë, duke e bërë kult dijen, ndërpritet në gjysmë nga fuqia e kodit që i vihet përpara.

Dodës i vjen lajmi që ia kanë vrarë vëllanë. Ky i fundit ishte vrarë nga një familje me të cilën ishin në hasmëri qëmoti. Andaj Dodës, në bazë të normave kanunore, i duhet të merrte gjak për vëllanë. Përkundër dëshirës dhe kulturës që kishte, Doda në fund vret gjakësin, pastaj u dorëzohet autoriteteve. Doda, përveç që vret gjakësin e të vëllait, vret idenë e tij të dijes e kulturimit, kur ka përpara presionin e ambientit e të familjes. Ai shkatërrohet si individ për t’i përmbushur kërkesat e kolektivitetit që udhëhiqet nga kodi.

Në këtë vështrim Koliqi ndërton një personazh i cili më së shumti shkatërrohet ideologjikisht e psikologjikisht. Luftën më të madhe ai e ka me këto dy fenomene e jo me frikën e vrasjes siç e akuzojnë. Pjesa më e rëndësishme e tekstit përbëhet nga ky presion psikologjik, që si synim letrar ka të japë këtë situatë të caktuar fiksionale, por që përcaktohet nga zakoni. Nëpër­mjet kësaj teknike letrare të monologut e psikologjizmit, Koliqi sa do të triumfojë ideja e mirë e Dodës (për të ruajtur traditën, por për t’i zhdukur veset e këqija), aq edhe do të shënjojë se sa e fortë është fuqia e kodit, se si në shpirtin e personazhit të tij dhe në palcën e tij zbulohet dhe zgjohet kjo fuqi.

Në tregimin Se qofsh, pleqnofsh, Mina, vashë e re e Malësisë, vdes, sepse e vret i ati. Nuk vdes si heroinë, por si shkelëse e kodit dhe turpëruese e familjes, sepse ka një të dashur të zgjedhur pa dijeninë e familjes dhe mbetet shtatzënë kundër normës. Baba, Sufa, e vret Minën, dritën e jetës së vet, për ta ruajtur nderin e familjes, të ruajtur e të paprekur ndër breza. Në frymën e kodit ai s’kishte zgjidhje tjetër: Kush mund t’i pritte përshpëritjet e gojve të këqija të malit? Turpi ia kishte mbulue shtëpin. S’kishte ma sy e faqe me dalë ne kuvend të burrave. Mina i kishte vënë njollë të zezë tërë fisit.[1]

Edhe Mina e dinte mirë kodin, e dinte sesi duhej të ruhej nderi i shtëpisë, prandaj fshihej pa përgjigjeje, duke dashur t’i paguante me jetë ato pak ditë dashurie që i kishte përjetuar. Ajo e dinte që për mëkatin e bërë babai do ta vriste, sepse kishte ndodhur shumë herë ky fenomen në këto male. Ajo e dinte se edhe dashuria atërore do të binte përpara zakonit të maleve, prandaj edhe nuk do ta zbulojë, sepse nuk dëshiron të bëhen dy viktima dhe ta fuste familjen në gjak, por dëshironte të vdiste e vetme. Babai e vret krijesën e tij më të dashur për ta ruajtur nderin e shtëpisë e të gjithë farefisit, duke mbrojtur traditën e shkruar në zemër të malësorëve të trashëguar brez pas brezi ndër shekuj.

Koliqi do të theksojë që Sufa Minën e do shumë, por e vret dhe nuk pendohet, sepse përmbush diçka më të shenjtë, kodin që e prodhojnë malet. Që do të ndodhte kështu e dinte edhe e ëma e Minës, sepse ajo kur e dallon të bijën shtatzënë nuk mund të rrijë pa i treguar të shoqit, përkundër shpresës që mos ta vrasë. Dhe, në gjithë tregimin vetëm ajo qan e dënesë, sepse gjithçka tjetër zhvillohet kundrejt kodit. E kjo vërehet në pjesën e dytë të tekstit, kur Sufa kërkon prishësin e nderit të shtëpisë së tij. Ai është Hajdar Liti, i cili kërkon gjakun e fëmijës që i ka vrarë ky. Prandaj, çështja ndërlikohet në këtë pikë, por të cilën autori e zgjidh shpejt konfliktin, siç bën në të gjitha tregimet. Do të thotë, të dyja palët e konsiderojnë njëri-tjetrin fajtor dhe duan gjak, Sufa që ia kanë shkelur nderin e fami­ljes, Hajdar Liti që i kanë vrarë fëmijën në bark. Për ta shpallur fajtorin vendosin që këtë çështje ta zgjidhin pleqnarët. E këtu është pjesa tjetër e fuqishme, ku Koliqi përshkruan moralitetin e vendit me koncepte dhe trajta kanunore:

Pyetja e hollë, qi plaku i Hajdar Litit bâni n’at trajtën e përfytyrueshmë në të cilën Malsorët t’onë janë mjeshtra, qe kjo:

– Pse m’a derdhe at miell?

Xhep Neli, plaku i Sufës, e përfshîni fluturim rândësin e atyne fjalve dhe aty për aty i a priti:

– Ça kërkon mielli i yt në thes t’em?[2]

Në këtë mënyrë plaku i Hajdar Litit kupton që mbetet i humbur dhe s’ka më argument as pyetje tjetër. Ashtu siç e do zakoni për të njohur të drejtën e kundërshtarit, e njeh Xhep Nelin, plakun e Sufës fitues, duke e uruar me diskurs tradi­cional: – Se qofsh, pleqnofsh!

Në tregimin Miku jepet besa me insistim të madh, duke u konkretizuar me një ngjarje të vogël, pikën thelbësore, kultin e nderit dhe respektin suprem për mikun që, po ashtu, është fenomen tradicional shqiptar. Konkretisht, te tregimi Miku fenomeni i besës shqiptare, për dallim prej disa tregimeve të tjera të Hijes së maleve, funksionon më ndryshe estetikisht, duke u ndier dhe perceptuar më butë kodi kanunor e jo me fuqinë e hijes së rëndë dhe me fatkeqësitë që prodhon ajo, megjithëse vërehet fuqishëm kërkesa e Koliqit që ta shpërfaqë kultin e mikut, si kod tipik dhe si vlerë kulturore në shoqërinë tradicionale të malësisë shqip­tare. Kjo, mbi të gjitha, është një ideologji autoriale, në të cilën besa e mikpritja tematizohen si kategori të veçanta kulturore, me vlerë monumentale dhe si themele të botëkuptimit të jetës së malësorëve. Kurse të dyja bashkë janë kategori të sjelljes në botën e veçantë të malësorëve që shenjat shqiptare i kanë mbi fenë dhe, mbi të gjitha, ashtu siç thotë formula kanu­nore: Shpia është e mikut dhe e zotit, si dhe secili që shkel pragun është mik, qoftë më parë dhe armik, përbëjnë esencën e jetës me nder.

Tregimi Miku i Koliqit është formë e shkurtër fiksionale në të cilin vërehet bukur dhe fuqishëm çështja aq shumë e trajtuar në letërsinë shqipe, ajo e moralitetit etnik dhe traditës shqiptare. Rrëfimi ka për kod tematik “besën shqiptare” që del prej normës kanunore, prandaj e gjithë struktura narrative organizohet në funksion të afirmimit të kësaj vlere. Në thelb, i gjithë tregimi Miku mbështetet në fuqinë e të rrëfyerit dhe synimin për të theksuar traditën shqiptare, mbi të gjitha, nderin e shtëpisë, moralitetin e vendit, që për protagonistin e këtij tregimi e përbëjnë kuptimin e vet jetës. Kështu, të folurit e të rrëfyerit shfaqen dukshëm nga narratori, i cili e krijon tërë lojën narrative përmes mekanizmave narrativë dhe e shënjon temën e madhe, në një rast konkret, të lidhur me një individ të caktuar.

Ky tregim ka një intrigë të thjeshtë: Uc Lleshi, një malësor-oficer (toger) në shërbim të pushtetit, që pret të avancohet në detyrë, ndërsa përballë tij, mik në shtëpinë e tij, një gazetar shkodran, i përndjekur nga pushteti, “çelësi” për avancimin e Ucit, bashkë me gjakësin, Gjokë Vata, i cili ia kishte vrarë të vëllanë, Ucit. Në një ambient tjetër këtu do të niste drama e dorëzimit apo jo të gazetarit, por i zoti i shtëpisë as që e mendon ta dorëzojë mikun, sepse shtëpia e malësorit është e Zotit dhe e mikut. Miku është në besë të të zotit të shtëpisë dhe besa nuk shkilet as për shkak të pikëpamjeve politike, as për shkak të synimeve për avancime në karrierë. Jemi para një norme të vjetër të Kanunit dhe të jetës shqiptare, e cila bazën e vet morale e lidh me besën. Prandaj, bashkë me tregimin e Koliqit, duhet të trajtohet edhe kjo kategori themelore e jetës tradicionale shqiptare.

Te tregimi Miku kemi të bëjmë me një rrëfim që ngjarjet i shtjellon në mënyrë kronologjike, në një vijë narrative, por tregimi merr formë nga kuptimi që prodhon moraliteti i vendit dhe nga sensibiliteti i Koliqit. Është rrëfim për një mënyrë të sjelljes dhe të të men­duarit, por që nënkupton një shoqëri për një raport të veçantë me jetën, nga i cili buron ose humbet lumtu­ria. Ajo që duket më e habitshme në këtë kontekst është jo mosdorëzimi i gazetarit (që i kushton me humbje të karrierës, të cilën protagonisti e dëshiron shumë), por lirimi dhe përcjellja ceremoniale që i bëhet Gjon Vatës deri në shtëpi, në besë, nga djali i gjakësit të tij. Kjo pjesë e fuqizon edhe më shumë rrëfimin për moralitetin e vendit, duke shënjuar edhe më mirë ambientin e Malësisë dhe karakteret e personazheve, veprimet e të cilëve determinohen nga Kanuni si kod i jetës.

Uc Lleshi është heroi i tregimit Miku dhe del si personazh nëpërmjet të cilit realizohet ngjarja e veprës, theksohen çështjet, si dhe mbyllet rrëfimi. Në këtë vështrim ai është përfaqësues i ideve të Koliqit. Në analizën fillestare që i bëhet këtij perso­nazhi, duket si një njeri i thjeshtë, si një karakter letrar me gradë toger, që në plan ka karrierën, por kur tregimi merr rrjedhë, edhe ky duhet të ballafaqohet me normat e prera të jetës shqiptare. Pra, ai nga një njeri i thjeshtë, bëhet një hero letrar shembull.

Meqë është një hero i ideve, Uci e realizon veten në çastin më të vështirë të jetës, duke mos e dorëzuar gazetarin e përndjekur nga pushteti dhe gjakësin e vëllait të vet, për shkak të kodit kanunor, të cilin e ka në bazë të formimit shpirtëror dhe kulturor. Kështu, duke ndjekur këtë rrugë, heroi e thekson edhe qëllimin e autorit për të krijuar veprën e re letrare, por me rrënjë në trashëgimi. Strukturalisht, në tregimin e Koliqit kjo nënkuptohet nëpërmjet veprimit të heroit, që ka bazën në mirësinë që reflekton tradita shqiptare. Në kuadër të këtij veprimi ai e konkretizon idenë, prandaj kalon në pozitën e heroit moral. Koliqi përqendrohet që të specifikojë deri në hollësi vetitë që e bëjnë atë hero të tillë për të shpërfaqur edhe një mesazh të rëndësishëm letrar që vjen nga kultura tradicionale shqiptare.

Uc Lleshi është tipizim i burrit të Malësisë, shquhet për nga kategoria e burrërisë dhe nuk mund t’i vërë në plan të parë interesat personale, aq më pak kur ka miq në shtëpi. Veprimet e tij përqendrohen në dy pika (siç edhe u nënvizua: mos­dorëzimi i gazetarit dhe mbajtja në besë e gjakësit), të cilat bëjnë të shquhen dyfish gjestet e tij, duke i dhënë kuptim më të madh idesë autoriale për t’i lënë hapësirë kodit që të triumfojë. Kështu, Koliqi ndërton shembullin e individit moral tradicional, i cili ndihet i lumtur për veprimin e bërë. Autori këtu mjeshtërisht depërton në botën shpirtërore të heroit të tij, duke krijuar edhe portretin e njeriut të ngazëllyer nga parimet e veta. Momenti kryesor për të kompletuar heroin moral e për të theksuar idenë auto­riale është ai në të cilin Uc Leshi jo vetëm që mban në besë gjakësin e vëllait, por edhe shqetësohet për mbë­rritjen e tij deri në shtëpi, duke i dhënë si përcjellës djalin e vëllait të vrarë:

– T’ardhëshim për të mirë, Uc Leshi. Un po çaj kah shtëpija, S’a nevoja të vij me jue. Zoti të rritët jetën për ça po i ban kërij zotnis.

Uci i a ktheu:

– Kojsh me jetë e e mira të gjetët. Por ti vetëm nuk po shkon. Mirash, përsille.

U përqafosën të gjithë. Gjokë Vata humbi në terr, i përsjellun prej të birit t’atij qi kish vra nji vjet para.[3]

Uci është heroi i tregimit Miku që, i idealizuar, dëshirën e dhimbjen personale do t’i mbajë nën kontroll për shkak të traditës. Koliqi, duke u fokusuar në këtë pikë, do të zbulojë karakterin e fortë të heroit i cili është i gatshëm të flijojë ambi­ciet e ta mbysë dhimbjen për zakonet e lartësuara të vendit të tij. Prandaj, duke hetuar këtë vijë të intencës autoriale, thek­sojmë se Koliqi në çdo hapësirë rrëfimore e vë në pah ruajtjen e trashëgimisë nëpërmjet temës së vjetër të autentikes shqip­tare, por me anë të diskursit e të formës letrare moderne.

Edhe pse tregimi është i organizuar si një rrëfim i imagj­inuar, është heroi Uc Leshi ai i cili e esencializon idenë e autorit, për të theksuar se tradita dhe kultura e vjetër nuk duhet të shkelen asnjëherë sado që përfitimi personal mund të jetë i madh. Kjo temë e ky veprim shënjohen në pothuajse të gjitha tregimet e librit Hija e maleve, ndërsa Uc Leshi vetëm sa e përforcon tërësinë kuptimore. Kjo është edhe veçoria e Koliqit që përmes kombinimit të rrëfimit për realen dhe imagjinaren, të funksionalizojë idenë artistike, që realitetin ta bëjë artistik dhe përherë të lexueshëm. Në këtë vështrim, në tregimin Miku ky akt i heroit vjen i motivuar nga konteksti jetësor real, që nëpërmjet elementeve të narracionit artistik shkon përtej njeriut të zakonshëm, përtej njeriut të jetës së përditshme, duke qenë tërësisht hero moral, që në vështrimin e përgjithshëm është format i heroit të përditshmërisë shqiptare, që do të ngrihet nëpër virtytet morale: besa, nderi, burrnia.[4] Mirëpo ky veprim në veprën e Koliqit kap një dimension të zakon­shëm jetësor, do të thotë i përshtatet përditshmërisë, sepse në të kundërtën as “miqtë e Uc Leshit”, si Gjon Vata dhe gazetari, nuk do të merrnin guximin të vinin. Do të thotë, ata e njihnin funksionimin e jetës së vendit, pra e njohin kodin moral, kështu që vijnë në emër të tij. Këto shenja më së miri vërehen në dialogët e personazheve e në monologun e Uc Leshit:

– Për të mirë, zotni, po t’a fali edhe une njo gotë. Hiç s’ke pse rri në mendim tash qi gjindesh ndorë Uc Lleshit.[5]

 E veçantë në këtë pikë është mënyra se si e mendon tërë këtë situatë heroi i veprës dhe se si e shpalos qëllimin autorial:

I mendshëm ky Gjoka, he shitofta Zana! Mirë mjaft ka mujt m’e gjetë mënyrën si m’e shpëtue mikun shkodran edhe ndryshe. Por asht i hollë! e ka mendue se vehej në rrezik m’e ndjekë un, jo ma vetëm si gjakës qi e kam, por edhe si fajtuer përpara qeverris. E kishem fikë me gja e me shtëpi. Por i ka dal punes para…[6]

Këtu shohim se normat tradicionale respektohen nga dy personazhet, Uc Lleshi dhe Gjon Vata, gjuha e të cilëve i përshtatet tërësisht ambientit, duke dhënë shënjime të fuqishme të fenomenit Kanun. Përveç heroit të veprës, edhe kundërshtari i tij vjen nga një familje e gjerë dhe e fortë, e njohur në vend. Këtu Koliqi do të theksojë se njerëzit e kësaj hapësire, megjithëse kanë ngatërresa dhe gjak ndërmjet, kur vihet në pyetje nderi i shtëpisë dhe respektimi i kodit moral, respekti për kodin është i dyanshëm në përputhje me for­mulën kanunore: “Secili që shkel pragun është mik, qoftë më parë edhe armik”.

Te tregimi Ke tre lisat, Mrika, e cila bie në dashuri me gjakësin e familjes, e mund dashurinë, e mund të jetuarit sipas dëshirës dhe e respekton traditën. Ajo i respekton rregullat e familjes duke e konsideruar si themelor gjakun që i lidh. Mrika nuk vdes në kuptimin konkret elementar, por i vdes dashuria, i vdes ëndrra dhe plani i kurorëzimit të saj.

Asaj i u grinte zêmra mbrênda. Me i pas ndëgjue ndiesinat mâ të hovshme të shpirtit e kishte shtrëngue të dashunin ndër krah e puthë, puthëdishprueshëm për herën e fundit. Por gjaku shqiptar. Tue I vlue ndër dej të njomë, e ndalonte me u poshtnue n’at mënyrë para anmikut, pse anmik do t’ishte ai edhe për tê mbas tashtit.[7]

Në tregim vdes kushëriri i Minës, i vrarë nga vëllai i Gacit, të dashurit të saj, në gjak të kahershëm me familjen e Mrikës. Gjakmarrja vjen në finalen e shpalljes së dashurisë së tyre dhe e vret atë. Mrikës punëtore e të hareshme, e cila dashuronte fort, i ndalet dashuria në gjysmë. Njëjtë edhe Gacit, i cili që në rini përpiqet ta projektojë jetën e ta ndërtojë për të qenë bashkë me të dashurën e tij. Derisa fillimi i tregimit ndërtohet duke pasur objekt dashurinë e tyre, takimet e fshehura dhe emocionet që përjetonin, fundi i tregimit del si shkatërrim i të tërës. Mrika e thirr Gacin që t’ia kumtojë lajmin e mostakimit të tyre me e u nis pa e shikue: u nis me t’ecunit e nj’atij qi shkon me rá në ndonji kumnerë. Ndërsa. “Gaci tha me zâ qi dridhej: – Kurr, kurr mâ, Mrikë, s’kam me të pá?

Titulli i tregimit Ke tre lisat del si simbol i vendit, ku vëllai dhe kushëriri i Mrikës do ta bëjnë kurthin për të vrarë Gacin, por është Mrika që e shpëton nga vrasja, por jo nga dashuria.

Si vdes Diloca enigmatike e tregimit Diloca?

Diloca, personazhi më tragjik i Koliqit, vdes për së gjalli. Psikologjikisht ajo është e vdekur, pasi që lidhja e saj me jetën e gjallë ka marrë fund.

Pse ndodh kështu?

Diloca i ka të gjitha shenjat e vajzës së vrarë në shpirt, e cila ka pësuar shumë rëndë nga “hija” e kodit. Diloca ka ikur me të dashurin atëherë kur është dashur të martohej me të zgjedhu­rin e familjes që nga lindja e saj. I fejuari së bashku me fami­ljarët e tij, pasi kanë konsideruar se u është turpëruar fisi, kanë vrarë të dashurin e Dilocës në duart e saj, duke mos mundur ta zënë këtë të fundit. Diloca strehohet në shtëpinë e zotërisë në Shkodër.

Rrëfimi për Dilocën strukturohet nga një diskurs më i figurshëm tregimtar pasi që në hyrje të rrëfimit nuk jepen shenja të hapura të ndonjë pësimi apo ndodhie për shkak të rregullave kanunore siç ndodh, p. sh., te Se qofsh, pleqnofsh, në të cilin që në fillim paralajmëro­het një vdekje e zezë. Ndryshe del edhe forma e tregi­mit, në trajtë të një ditari, për të thek­suar më fort jo vetëm se si vdes dashuria për kodin, por edhe si ngulitet rrëfimi si dëshmi.

Te proza Diloca Koliqi ka vepruar ndryshe, edhe kur nove­lën e emërton me emër të personazhit kryesor, që e bart ngja­rjen, edhe për nga mënyra sesi ka konstruk­tuar që të luajë personazhi i tij. Diloca shenjëzon një situatë jetësore dhe një gjendje shpirtërore (që në Malësi të Shkodrës bëhen disa), që zbulohet krejt në fund. Vuajtja e saj është shumë e rëndë, për më tepër kur ajo mbyllet në vete, pa pasur mundësi që dy perso­nazhet që i ka afër ta ngushëllojnë ose t’i gjejnë zgjidhje.

Në shtëpinë ku ajo është strehuar në Shkodër, djali dhe nëna e tij sillen shumë mirë me Dilocën dhe e marrin si shërbëtore që t’u ndihmojë në punët e shtëpisë. Me kohë rrëfimtari ia zbulon fytyrën aristokrate të saj, sjelljet dhe lëvizjet që e bëjnë të dashurohet. Por, kur duket që tregimi do të ndërrojë kah në këtë pikë, duke u kthyer me dashuri ose pëlqim edhe nga ana e vajzës, situata ndërlikohet edhe më shumë, sepse gjendja shpirtërore e mjerueshme nuk ndryshon te Diloca, por vetëm fuqizohet. Diloca, vajëza malesore që është e gatshme të vdesë për dashurië që ka për malësorin, Mark Lulashin, nuk mund të dashurojë, madje as të provojë të dashuroj qytetarin që e strehon në shtëpi. Në planin e motivimit të karaktereve është zgjidhje e pamotivushme, ndërkaq në planin e bindjeve e mendimeve autoriale është e motivushme. Diloca e Malësisë nuk mund të bëjë dashuri me qytetarin e Shkodrës.[8]

Koliqi me shprehje të shpejta, por të lidhura mirë, e krijon portretin e saj shpirtëror, e cila sillet me shumë frikë në shtëpi, sikur është në pritje të diçkaje shumë të rrezikshme. I zoti i shtëpisë e vëren dhe shqetësohet për sjelljet misterioze të saj. I dhimbset Diloca dhe nxehet shpesh me të (pa i thënë asaj), vetëm pse sillet shumë mistershëm, duke mos shfaqur inte­resim për asgjë (përveç që i bën punët e shtëpisë mirë dhe sillet shumë mirë me njerëzit e shtëpisë), si dhe duke mos pasur asnjë fije shprese. E ky mosinteresim bëhet shqetësim thelbësor i tij: Pse siell kryet frigshëm tue vrojtë rrugën andej e këndej? Sa mbaron punë, vjen si era… Mer frymë vetëm kur â mbréndë në shtëpí. Ça ka? Ça dron? Ça duen me thânë këto sjellje misterioze?[9]

Këtu përfundimisht Koliqi në një mënyrë krejt tjetër tema­tizon gjendjen shpirtërore e vuajtjen e Dilocës, e cila zbulohet nga vështrimet e të zotit të shtëpisë. Pa dyshim që e gjithë kjo situatë e saj krijohet pasi që ajo bie ndesh me kodin e Malësisë sepse nuk martohet me të zgjedhurin e familjes, siç e do tradita, por dashurohet në një djalë tjetër. Ajo frikësohet dhe me të drejtë që burri i saj i përzgjedhur dhe njerëzit e tij do të vijnë dhe ta kërkojnë. Ashtu edhe ndodh, po është pikërisht i zoti i shtëpisë që e mbron nga ta, një herë duke iu kundërpërgjigjur me armë, pastaj duke e paraqitur rastin tek autoritetet. Pikërisht nëpërmes tyre edhe e kupton të vërtetën e Dilocës, e cila më pastaj edhe vetë ia sqaron atij se çfarë kishte ndodhur, duke e bërë edhe këtë të fundit të qajë.

Në këtë pikë të tregimit, kur Diloca fillon të rrëfejë historinë e dhimbshme të saj, hapet vizioni tragjik i gruas malësore, e cila mbetet si hije, duke humbur çdo interesim për jetë, pasi që me vrasjen e të dashurit ajo e konsideron jetën e mbyllur. Këtu në njëfarë mënyre hetohet jo vetëm situata e Dilocës, por edhe relacioni i vështirë i femrës me jetën në Malësi, pra bota tragjike e gruas. Në këtë tregim duhet të theksohet edhe një çështje tjetër e rëndësishme, e vet narratorit të tregimit, i cili, po ashtu, e ndryshon perceptimin e jetës pas njohjes me jetën e Dilocës.

 Pushoi. Un s’bâna mâ zâ. Ça kisha ne thânë? Tash e kuptojsha trishtimin e përhershëm e syve e mungesën e ç’do deshiri në ta. Rinín i a kishte shkretnue nji dashuni e përgjakun. Zêmra I kishte hy në dhé bashkë me atê të të dashunit të vramë. Prendverat e jetës së saj s’do të kishin mâ as rreze, as ngjyra, as parfume për tê.

Mue më vinte me qá.[10]

Për më tej, për mënyrën si e përshkruan ai ngjarjen dhe se si e përfundon Koliqi tregimin duke e dërguar Dilocën në jetimore, vërehet se çështja e vajzave malësore mbetet e hapur duke mbe­tur peng të zgjidhjeve që mund t’u ofronte vetëm hija e maleve. Çështja mbetet e hapur edhe për narratorin (autor).

 Edhe un tash shkoj, por mâ rrallë. Mâ rrallë… pse ai shikim I saj qi nuk difton mâ interesim për kurrgjâ, mue m’a therë shpirtin e më mbushë me nji shqetim të çuditshëm…[11]

Prozat Kur orët lajmojnë, Nusja e mrekullueshme, Kánga e re, Kërcimtarja e Dukagjinit, Ăndërr e nji mbasditje vere, Kopshti, Zana e fundme janë thurur ndryshe prej prozave të lartpërmendura të cilat kishin objekt gjakmarrjen. Leximi i këtyre të fundit bëhet nëpërmes interpretimit të figurave qendrore të ambientit që e prodhon përsëri Malësia, por në një këndvështrim tjetër e në situata më të buta jetësore. Të gjitha tregimet e lidhin idenë e përgjithshme të autorit për t’i theksuar fenomenet shko­drane nëpërmjet kënaqësisë së rrëfimit, duke i lidhur në kohë e hapësirë për të krijuar domethënie.

Tregimi Nusja e mrekullueshme, i cili është tregimi i parë i librit Hija e Maleve, lidhet me historinë që e pro­dhon kultura e vendit, duke besuar në besëtytni të ndryshme të cilat konsi­derohen tradicionale. Rrëfimi lidhet me djaloshin, Lekën, i cili dashurohet me shtojzovallen, duke hyrë kështu në botën e çuditshme e në dashurinë fantastike. Këtë histori interesante e të pazakontë e rrëfen prifti, i cili ka afër djalin e pagojë dhe të interesuarit e tjerë për të dëgjuar rrëfimin:

– Ky djali á protagonist i nji historije të çuditshme. Due me t’a kallzue se e dij. Tu në dash besoje, në dash mos e beso. Leka ndien mirë, por me folë s’mundet. Ende s’janë mbushë dy vjet qi i u pré fjala.[12]

Ajo që do ta vë në pah autori është raporti i dashurisë që krijon Leka me shtojzovallen. Përmes gojës së priftit ai rrëfen se si ajo i vjen natën në shtrat, duke i dhënë shumë kënaqësi dhe lumturi. Edhe shtojzovallja është e dashuruar në Lekën, por ajo e kushtëzon atë që të mos flasë për lidhjen e tyre. Dhe kjo është pika e cila e përbën enigmën. Në të kundërtën Lekës do t’i humbet të folurit përjetë. Dhe ashtu ndodh, Leka pas një kohe i tregon nënës dhe i merret goja. Do të thotë, mbetet i pagojë dhe ashtu shënjohet nga gjithë shoqëria.

E rëndësishme në këtë tregim është që edhe pse tërë ngjarja rrëfehet si histori e çuditshme, është fenomen që pranohet lehtë në Malësinë e Shkodrës, sepse është vetë vendi që prodhon histori të tilla, të cilat Koliqi do t’i shënjojë.

Kánga e re është tregim që s’ka zgjatje të tërësishme rrëfi­more. Edhe këtu thuren shenjat e jetës së një personazhi në mes të dëshpërimit e lumturisë së përhershme. Këtu Koliqi, nëpërmjet protagonistit, zbulon një jetë krejt të zakonshme që ndërtohet nga dashuria dhe shuhet nëse nuk është me të. Dashuria rritet e forcohet nëpërmes tingujve të këngës që krijohet në lumturi:

 Si të shtymë nga nji forcë e mësheftë, të dy nji heret, i u afruen shoqishoqit e i bashkuen gojët e reja në nji të puthun t’âmbël, të gjatë.

E kanga kaloi, per me zgjue përteh prendvera të reja dashunue me bashkue tjera gojë të njoma qi dridheshin në deshir n’at mbrâmje të voktë.[13]

Pra, i gjithë tregimi ndërtohet nga një vijë emocionale e theksuar, duke e paraqitur Ton Laskun e dashuruar, i cili në mungesë të saj ndërpret këngën dhe ushqimin, duke u shtrirë në mërzi të thellë. Por, pas kësaj gjendjeje vjen situata tjetër kur Tonit i ringjallet dëshira nga pohimi i dashurisë që merr nga vajza e ëndrrave. Ky diskurs i Koliqit, i dhënë në këtë tekst, i gërsheton në vete baladat dhe heronjtë e baladave që ndodhin edhe në Malësi përkundër problemeve të mëdha.

Kërcimtarja e Dukagjinit është proza që më së shumti i përgji­gjet linjës së dytë të tregimeve të Koliqit i cili ndërtohet në diskurs të përrallës e të legjendës. Tregimi strukturohet në atë mënyrë që t’i kujtojë rrëfimet popullore dhe gojore dhe t’i japë hapësirë më të madhe fantazisë krijuese të autorit. Fenomenin të cilin do ta trajtojë Koliqi lidhet shumë edhe me intencën e thek­simit të trashëgimisë popullore dhe kulturore shqiptare. Në këtë mënyrë rrëfimin e ndërton mbi rëndësinë dhe fuqinë që kishin orët në mentalitetin shqiptar, duke ndërtuar kështu tregimin me shenja fantastike.

Protagonistja e tregimit është mbesa e Lekë Dukagjinit e cila është një vajzë e bukur me tipare hyjnore, njëko­hësisht për­shkruhet si shumë përtace, gjë që e mërziste familjen dhe tërë fisin. Por, ndryshimi ndodh atëherë kur Skënderbeu feston për një luftë të fituar kundër turqve, e në këtë rast fton shumë mysafirë dashamirë. Por, esenca e tregimit, ose mreku­llia, ajo që e quajmë fantastike, ndodh kur mbesa e Lekë Dukagjinit ngrehet nga shtrati dhe niset për Krujë. Do të thotë, shndërrohet nga një përtace e rëndë dhe e papërmirësueshme, në një kalo­rëse për lakmi, duke i kaluar edhe burrat. Për më tej, ajo gjatë gjithë rrugës me lodrat e veta krijon atmosferë të mrekullu­eshme duke i mahnitur të gjithë të pranishmit.

Por, pika kryesore në këtë rrëfim është kur mbreti në ditën e fundit të festës organizon shpërblim për atë që kërcen më bukur. Në garë merr pjesë Tyrkina, pastaj një shkinë e shumë vasha të tjera që vallëzonin bukur. Në çastin kur mbreti e konsideron të mbyllur garën dhe bëhet gati të japë shpër­blimin, del Lulja, mbesa e Dukagjinit.

Sy njeriu s’kishte pá as valle mâ të mrekullueshmë as kërcimtare mâ të bukur. Lëkura e fytyrës së saj gjante e endun me rreze e fletëza prilli. Trupi i vërgjilët përhapte anë pr anë nji njomësí si lule qi sap o ka çelë.[14]

Lulja, pra mbesa e Dukagjinit, i mahnitë të gjithë me pamjen dhe vallëzimin. Ajo fiton garën dhe shumë princër i bënë për vete. Por, pasi kthehet në shtëpi, ajo përsëri shndërrohet në vajzën përtace që ishte më parë. Ajo nuk zgjohet as kur një princ i bukur vjen ta kërkojë.

Pra në titull kemi shenjëzimin e heroinës së veprës, por e cila me veprimin e saj shënjëzon fenomenin e ambientit, duke funksionalizuar nëpërmjet zanave të Dukagjinit, në një diskurs krejt përrallor. Do të thotë, njëra nga zanat hyn në trup të Lules në momentin që mbreti organizon festë në Krujë, për ta “qitë zânin e maleve të tyne”, do të thotë për ta rritur rëndësinë e maleve të Dukagjinit.

Dhe shohim se Koliqi, sado që ta theksojë kulturën e besi­min në Zanat e Malit e orët e fatit, njëjtë sikurse vepron Fishta me Jerinën, kur i mund të gjitha lulet, njashtu edhe autori ynë me Lulen e Dukagjinit i mund të gjitha vashat e tjera, sidomos do që ta mund Tyrkinën, e cila përfaqësonte kulturën osmane dhe Turqinë.

Kur orët lajmërojnë është proza në të cilën Koliqi përsëri do t’i thurë shenjat e ambientit të Malësisë nëpërmjet lajmërimit të orëve të fatit të cilat besojnë malësorët. Për të shpërfaqur traditën, autori ngjarjen e rrëfen nëpërmjet dy personazheve, Gjeto Markut e Lulash Prekës, të cilët kishin ikur tre vjet kaçak në mal, pasi kishin vrarë njerëz të pushtetit. Këtu autori hyn menjëherë në temë, duke përshkruar shqetësimin e këtyre dyve kur dëgjojnë krisma pushkësh në mal që, sipas konceptit të tyre, janë shenja të lajmërimit që dërgojnë orët për fundin e tyre. Këto krisma të dëgjuara, si për ta, si për të gjithë malësorët, kuptohen si shenja të fundit të jetës së tyre dhe autori na paraqet këtë mjaft mirë:

– Sa pushjë t’u bâ ty de ndëgjove?

– Gjashtë a shtatë….

– Aq’ edhe mue…

Prapë heshtën. Mbandej rishtas shikuen, të mënderuem, shoqishoqin. Gjetoja bânime zâ qi dridhej?….

– E a e din ça donë me thânë?…

Lulashi uli kryet e përgjegji:

– E dij: mnrênda këtyne shtatë ditve njâni prej nesh des.

E nuk floën mâ.[15]

Në këtë pikëpyetje të madhe jetësore e ngushtim të të menduarit, dy personazhet zgjedhin të bisedojnë me fratin për këtë çështje e të marrin mendim më të vyer i cili e vlerëson si besëtytni, me të cilin s’duhet të merren. Por, Lulashi i për­gjigjet me një skemë tradicionale të rrëfimit:

– Ti, zotní, je me shkollë e me dije e ke gjithmonë arsye. Por… edhe na Malsorët i njohim mirë këti shéje edhe e dijmë se dalin për herë të vërteta.[16]

Vërtet Lulash Prelën e vret patrulla e xhandarmërisë jo në mënyrë të qëllimshme, por krejt rastësisht, duke gjuajtur me armë në mal, sepse u bëhet vesvese se dikush po ecte malit. Ai e vret Lulashin pa ditur se ka vrarë njeri, por ky veprim që mund të ketë qenë krejt rastësi, e lidh nyjën e tekstit që të lexohet kulturalisht e tematikisht me traditën gojore dhe të lidhet me shenjat e vendit dhe paralajmërimin e orëve.

Proza Ăndërr e nji mbasditje vere përbëhet nga një vijë rrëfimi përmes së cilës Koliqi synon të hyjë në botën e thjeshtë malësore, në pamje të vogla të situatave të zakonshme e të familjeve të thjeshta për ta theksuar idenë e tij kryesore të ndërtimit të kulturës së re mbi kulturën e vjetër, pra të trashë­guar nga tradita e vjetër. Koliqi do ta shënjojë kulturën e vjetër që duhet ruajtur ndër breza. Këtë ide këtu e ndërton nëpërmjet Netës, e cila këndon një këngë duke u ndikuar nga muzikat e huaja. Është axha Filipi ai i cili e përfaqëson autorin, duke vajtuar e duke thënë që këngët e reja të krijohen mbi “avazin e vjetër”, që i përgjigjet shpirtit shqiptar. Dhe në fund ia ndërron mendje Netës, të cilën e bën ta njohë e ta vlerësojë bukurinë e muzikës shqiptare.

Kopshti është tregimi i radhës në të cilin Koliqi, po ashtu, shenjëzon një ambient të rëndomtë malësor, ku protagonisti, pas disa vjetëve në mërgim, kthehet në vendlindje, përmall­shëm për krejt gjërat vendase. Ndër të tjera, ai do ta shohë edhe simpatinë e tij të hershme, Nushën, për të cilën nuk dinte gjë. Ai e kërkon atë dhe e pyet një nuse të re se a dinte diçka për të. Ai e pyet vetë Nushën. Tregimi mbaron në for­mën pyetëse: – Shuk, a s’po më njeh a?

Një gjë që vlen të përmendet në gjithë këtë pamje të shkurtër e të thjeshtë të tregimit Kopshti është se autori qëllimshëm dëshiron t’i përshkruajë shenjat shkodrane e veshjen shko­drane:

Ishte vesh shkodranisht: branavekë të zez të shëndritëshëm, këmishë harkate, bohçe të kuqe përpara, dupa në parzëm e sallman me lagjuhera në krye.[17]

Zâna e fundme është tregimi i fundit i librit Hija e maleve që ndërtohet nga rrëfimi për zanën nga vetë protagonisti. Do të thotë, një personazh ua rrëfen të tjerëve historinë e zanave, me veçim zanën e fundme, rrëfim ky që buron si një përrallë. Pra Reshidi mbledh rreth vetes Zonjën e re dhe Samihajën dhe ua tregon përrallën, duke e perceptuar si “tis” të hollë, së cilës duhet t’i besojnë, sepse përrallat fshehin të vërtetën. Është kjo pika ku shpërfaqet ideja autoriale dhe vle­rësimi që i bën kodit përrallor dhe gojëdhënor. Ky kod përcakton edhe statusin e zanës, edhe të Reshidit, edhe të Koliqit, i cili do ta rrënjosë në tekst.

Në këtë tregim zana nuk del si frymëzim i bukurisë, as nuk hyn në trup të askujt, as nuk paralajmëron asgjë të keqe, por me këngën e saj të fundit ajo do të rrënjosë këngën e saj në tërë kombin shqiptar. Edhe këtu, si te Lulja e Dukagjinit, zana do që ta ruajë kul­turën, traditën e etninë shqiptare. Ajo bindshëm del si ide autoriale që nëpërmjet narratives të këtij lloji, e botës së përrallës, të rrjedhë bindshëm e pranueshëm për të vulosur një kulturë të vjetër. Për të forcuar këtë pjesë dhe për t’i dhënë efekte, tekstin e ndërton edhe nëpërmes dialogut:

– Atëherë kanga e Zânës së fundme paska humbë?

Reshidi buzëqeshi e u përgjigj:

– S’ka humbë, jo: âsht e mëshefub, pak aty pak këtu, ndër kângë e valle t’ona. Ăsht e shpërndame gjithkund nëpër Shqipní. Gjithsecili prej nesh e din nga nji fjalë të saj. Duhet m’e zbulue varg për varg tue e nxjerrë nga kujtimet e plqeve, nga gjykimet e urta të burrave, nga kujtimet e plqeve, nga gjykimet e urta të burrave, nga buzët e njoma të vashave qi dashunuja mbushë me të fshâme t’âmbla, nga goja uruese e grave shqiptare, nga klithmat e hovshme të djelmoshave.[18]

[1] Ernest Koliqi, Vepra 2, Faik Konica, Prishtinë, 2003, f. 74

[2] Ernest Koliqi, Tregtar flamujsh, Faik Konica, Prishtinë, 2003, f. 97

[3] Po aty f. 97

[4] Sabri Hamiti, Tematologjia, AShAK, Prishtinë, 2005, f. 21

[5] Ernest Koliqi, Hija e maleve, Faik Konica, Prishtinë, 2003, f. 95

[6] Po aty f. 95

[7] Po aty f. 135

[8] Gëzim Aliu, Proza shqipe e viteve 1920-1944, Instituti Albanologjik, Prishtinë, 2020, f. 15

[9] Ernest Koliqi, Hija e maleve, Faik Konica, Prishtinë, 2003, f. 134

[10] Po aty f. 156

[11] Po aty f. 157

[12] Po aty f. 12

[13] Po aty f. 67

[14] Po aty f. 86

[15] Po aty f. 109

[16] Po aty f. 110

[17] Po aty f. 117

[18] Po aty f. 163

Marrë nga numri i 13-të i revistës “Akademia”