Hysen Matoshi –

Atdhetarët tanë përherë i ka shquar një frymë e mirëfilltë idealizmi, synimesh vetëmohuese për të arritur qëllime të larta. Në një robëri të rëndë sikurse ishte ajo jugosllave, idealistët shqiptarë ishin, deri-diku, edhe ëndërrimtarë. Jo se u mungonte vizioni për rrugën që duhej ndjekur deri në cakun përfundimtar të takimit me lirinë, jo se u mungonin gatishmëria dhe guximi për të bërë sakrificat më sublime në këtë rrugë, por të tilla qenë rrethanat shoqërore në shtetin e sllavëve të jugut, në të cilit shqiptarët, duke mos qenë popull sllav, po përjetonin fatin e një popullsie të skllavëruar skajshëm dhe në të gjitha drejtimet.

Shpresat e zbehura për lirinë po përpiqeshin t’i ringjallnin një grup të rinjsh ëndërrimtarë, të cilët, me kalimin e kohës, do të identifikoheshin gjithnjë e më shumë si veprimtarë. Nganjëherë këtë raport shndërrimesh në vetëdijen tonë kombëtare nuk e thonë aq bindshëm statistikat sa e thotë shpalosja e sinqertë e përjetimeve të subjekteve që i jetuan, i përjetuan dhe i mbijetuan ato kohë. Gani Sylaj, ndonëse me kontribute të mirëfillta shkrimore, në publicistikën historiografike i ka qartësuar aspektet kruciale të veprimtarisë së tij atdhetare, pra në këtë kontekst edhe të brezit të tij, me librin “Shenja e përkatësisë” flet në veten e parë, duke sjellë dromca të tregimeve e të ritregimeve si identifikuese të jetës së tij, të brezit të tij e të bashkëmendimtarëve të tij.

Edhe po të synonim të trajtonim ndaras shkrimet publicistike të Gani Sylajt nga ato letrare, të përfshira në këtë format të përmbledhjes së tregimeve, them se nuk do të arrinim askund, ngase qartësisht publicistika e tij historiografike e ka pjesë të pandashme mjeshtërinë e narracionit letrar, sikurse që krijimet e tij letrare marrin lëndë nga faktografia e verifikueshme e jetës personale të autorit dhe nga kronologjia e gjithmbarshme historike, si rrugëtim kolektiv gjysmëshekullor i shqiptarëve. Për aq sa lulëzon letërsia te monografia “Ilegal i viteve shtatëdhjetë”, po për aq mbizotëron edhe dokumentariteti te libri me tregime “Shenja e përkatësisë”. Fjala është për tregime, sprova artistike të jetuara dhe pastaj të përjetësuara në trajtë letrare. Gani Sylaj nuk bën pjesë ndër ata autorë që rend për të gjetur ndodhi interesante, prototipa e arketipa të jashtëzakonshëm personazhesh, që shquhen për të bëma të çuditshme, të rralla dhe të pazakonta për mendjen njerëzore. Përkundrazi, ai mjaftohet nga përvoja e tij jetësore, nga e cila sjell kujtime të përjetuara dhe rrëfime të dëgjuara, e që kryesisht kanë të bëjnë me të kaluarën e vështirë të bashkëvendësve dhe të bashkëkombësve në një konceptim më të gjerë. Marrë parasysh këtë fakt, perspektiva rrëfimore në këtë vepër letrare ndërtohet sipas modelit autor-narrator, ndërsa logjika e strukturimit të këtyre tregimeve është kryesisht kronologjike, linja rrëfimore ndjek linjën jetësore të autorit, që nis me fëmijërinë dhe ecën nëpër itinerarin sfidues të jetës, pa përjashtuar as reminishencat si parabola kohore të funksionalizuara, të përdorura mjeshtërisht për të qartësuar sa më gjithanshëm konceptet ideore e botëkuptimore të autorit. Personazhet, ngjarjet, fenomenet dhe përjetimet e zgjedhura, si interesime motivuese për t’i kthyer në trajtë letrare, në të vërtetë, janë shenja të identitetit të autorit si individ, si artist dhe si veprimtar, janë shpërfaqje e një bote me veçanti njerëzore e artistike nga njëra anë dhe përkatësi e një brezi që atdhetarinë dhe përparimin e tërësisë e kishte shndërruar në program jetësor nga ana tjetër.

Tregimet marrin lëndë nga faza të ndryshme jetësore, duke nisur me fëmijërinë, rininë shkollore, pjekurinë, periudhën e përballjes me pushtuesin e deri te përjetimi i lirisë së Kosovës. Rrugëtimi, si përjetim i fëmijërisë, nis me zbulimin fascinant të fshehjes së shqiponjës dykrenore në rrënjën e prerë të fierit për të vijuar me vizatimin e saj në bankat shkollore, për ta identifikuar më pastaj me veprimtarinë atdhetare ilegale dhe për ta lartësuar përfundimisht duke e kthyer në simbolin e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës. Në të gjitha këto faza jetësore, nëpër të cilat autori evoluon natyrshëm, shenja e përkatësisë, ndonëse shfaqet në trajta të ndryshme, mbetet e njëjtë në përmbajtjen e saj. Letrarizimi i fakteve historike, ku e ku edhe etnografike, kthimi i individualiteteve reale e historike në personazhe tregimesh, në veprën e Gani Sylajt nuk nënkupton transformimin e tyre. Ndonëse transmetimi i faktografisë në trajtë letrare mund të parakuptojë modelet letrare të natyralizmit apo edhe të verizmit, tregimet e kësaj përmbledhjeje nuk bien në skema të këtilla, nuk pranojnë shabllone dhe kallëpe. Është mjeshtëria narrative, fuqia përshkruese e detajit, e përjetimit autorial ajo që i bën të identifikueshme, më parë se me modele të tjera letrare, me unin e veprimtarit, intelektualit dhe artistit Gani Sylaj.

Prandaj, edhe pse në njëfarë dore, tregimet e këtij vëllimi përbëjnë një autotipi letrare të autorit, ato në planin e përthyerjes receptuese lexohen dhe interpretohen si të veçanta në kontekste të ndryshme sociokulturore dhe pse jo edhe të tejbartura në kohë e gjithsesi edhe të risemantizuara. Po sjell vetëm një shembull nga mundësia e receptimit polimorf të aspekteve të kësaj krijimtarie letrare. Mulliri i shtëpisë përbën njërën ndër shtyllat e evokimit të jetës familjare, të fëmijërisë e të rinisë së autorit, por njëkohshëm është edhe simboli i jetës, i vijimësisë së saj, kurse nëpërmjet një paraleleje interesante mulliri i fëmijërisë së lumtur idilike risemantizohet në kontekstin e ri jetësor autorial, që ndërlidhet me kryeqendrën e Kosovës, me zhvillimet dinamike e dramatike në të, që shpërfaqen nëpërmjet përpjekjes për ndërgjegjësim kombëtar të shqiptarëve dhe tendencës për t’i asimiluar e jugosllavizuar ata: “Kjo lumturi zgjati derisa mbarova shkollimin tetëvjeçar. Rruga e jetës më nxori në Prishtinë, ku shtrirja e qytetit kishte rrënuar mullinjtë, nga të cilët kishin mbetur vetëm emrat e të zotëve të tyre. Po vetë Prishtina ishte një mulli i madh ku “bluhej” edhe miell, edhe bollgur, aty kishte një mulli me qëllim që “të bluante” kombe. Ai ishte mulliri jugosllav.”

Sintagma “mulliri jugosllav” është emërtuesi më i saktë i autorit për politikën dhe mendësinë hegjemoniste që synonte, me të gjitha mjetet, zhbërjen kombëtare të popujve jo sllavë, të cilët duhej të treteshin, nëpërmjet asimilimit dhe formave të tjera të shtypjes, në atë konglomerat popujsh sllavo jugorë. Edhe po të shkruheshin dhjetëra faqe analiza e sinteza, them se nuk do ta shpërfaqnin dot kaq qartë, e artistikisht kaq bukur, këtë kontekst kundërshtues të përplasjes ndërmjet veprimtarisë atdhetare dhe politikës robëruese, ndërmjet miellit dhe bollgurit.

Këtë fjalë dua ta përfundoj duke sjellë një portretim interesant që Gani Sylajt ia bënin organet e asokohshme jugosllave, pas një dekade burgimi dhe pas dy dënimeve të njëpasnjëshme. Në dokumentin mbi të burgosurit politikë shqiptarë, të cilët më 1989 ndodheshin në vuajtje të dënimit, organet ndëshkimore korrektuese të Jugosllavisë, ndër të tjera, shkruanin për Gani Sylajn: “Kohën e lirë e kalon kryesisht duke lexuar, ndërsa krahas kësaj është i ngarkuar me dhënien e librave nga biblioteka e burgut. Qëndrimet politike nuk i ka reviduar dhe thotë se rruga e tij e jetës është lufta, ndërsa qëllimi i tij përfundimtar është që KSA e Kosovës të fitojë statusin e republikës dhe t’i bashkohet RSP të Shqipërisë”.

Gani Sylaj, me tërë veprimtarinë shkrimore, ka dëshmuar se arti i tij letrar, arti që krijoi përgjithësisht, sikundër edhe publicistika historike, përbëjnë rrugën e tij të jetës, përbëjnë luftën e pandërprerë kundër robërisë. Idealet e tij, arti i tij, jeta e tij frymuan brenda një koherence, të cilën s’e ndryshuan as robëria dhe as liria. Skofiar në fjalë, në sjellje e në veprime, por i palëkundur dhe i pathyeshëm në qëndrime. Kjo është një simbiozë interesante e shenjës së përkatësisë ndaj brezit si veprimtar dhe shenjës së identitetit të veçantë si krijues letërsie.