Prof. dr. Drita Halimi-Statovci

(Për shënimin e 140-vjetorit të dëbimit të shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit 1877/78)

E saktë, jeton ajo kulturë që vlerësohet, por edhe dashurohet. Si ta kuptojmë, si ta konsumojmë dhe si ta ndiejmë këtë konstatim? Kur diskutojmë e shkruajmë për historinë shqiptare, për historinë tonë kombëtare, për periudha e luftëra të caktuara, për ngjarjet me karakter luftarak, politik, etnocidal shfarosës, për çfarëdo ngjarje të veçuar, të cilat i takojnë një vendi, një hapësire e një kohe me koordinata të saktësuara, për programet e tyre, për humbjet e për fitoret e tyre, për jetën e tyre përgjithësisht, njëkohësisht dhe pandashëm me një natyrshmëri të pashmangshme si të një testamenti – përfshijmë këtu edhe sfondin përkatës etnokulturor, por disi pa e kuptuar, pa e potencuar fare.

Antropologjia kulturore na mëson se njeriu duke bërë përpjekje për të jetuar dhe duke mbrojtur qenien e vet, njëkohësisht mbron dhe e dashuron, e vlerëson, e prezanton dhe e ruan edhe kulturën e vet, identitetin e vet, realisht ruan një histori të tërë të pashkruar.

Dje, sot, ose nesër – qëndresa e njeriut gjithnjë vazhdon, ndërsa kultura dhe veçanërisht etnokultura – janë shfaqje të jetës reale, që formohen e begatohen në një zhvillim të gjatë kohor dhe të pandalshëm.
Tani shtrohet çështja si ta dallojmë këtë problematikë të gjerë dhe shumë përmbajtjesore?

Në këtë përvjetor të shënimit të 140-vjetorit të dëbimit të shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit, do të bëj përpjekje të ndriçoj diçka nga diskurset komplekse të kësaj teme të rëndësishme, të rëndë, por të studiueshme, të zbërthyeshme, e të dallueshme. Si u ruajt kjo kulturë, kjo etnokulturë pas të gjitha veprimeve çnjerëzore, johumane e të rënda që i përjetoi nga ushtria serbe e kohës? Natyrisht duke e dashur e vlerësuar kulturën e vet, duke e kultivuar atë, dhe duke e transmetuar si trashëgimi me vlerë, së pari nga vetë krijuesit e bartësit e saj, e pastaj nga të tjerë individë dhe institucione.

Në pamundësi që kjo temë e gjerë të përfshihet si e sa duhet në një punim të vogël, respektivisht në pamundësi që të përfshihet e gjithë kultura shpirtërore, shoqërore ose ajo materiale, do t’i referohem vetëm disa dukurive etnografike-antropologjike, si shembuj më thelbësor dhe më të kuptueshëm për një auditor të gjerë.

E konsideroj të rëndësishme të them se elementi gjuhë, si komponentë bazë e një etnie, në këtë rast gjuha shqipe, në kohën e sanxhaqeve, edhe më herët ose sot, mbeti gjithmonë mjet komunikimi brendapërbrenda arealit të vet – të trojeve të ish-Sanxhakut të Nishit e më gjerë, qoftë kjo në familje, në komunitet e më gjerë ndërmjet pjesëtarëve etnikë e kombëtar shqiptarë. As lufta, as persekutimet, as përndjekjet deri në etnocid nuk arritën ta zhdukin gjuhën shqipe. Shqipja gjithnjë u ruajt si mjet komunikimi ndërmjet pjesëtarëve shqiptarë. Për historinë kulturore ky fakt ka rëndësinë e vet të veçantë dhe është për t’u admiruar!

Po t’i vërejmë me kujdes antroponimet, patronimet dhe toponimet, që u ruajtën në hapësirën gjeografike të mirëfilltë, dhe veçanërisht te pasardhësit e hapësirës së dikurshme të Sanxhakut të Nishit, por edhe më gjerë, e që sot jetojnë në Kosovë e gjetiu, mësojmë realitete antropologjike përnjohëse, informuese interesante në aspektin e ruajtjes së traditës, tejet stabile dhe pozitive. Në kohën e sotme, antropologjia e emrave të njerëzve pasardhës, me shumicë janë të sfondit myslimanë, mirëpo te mbiemrat ky diskurs ndryshon. Shqiptarët e dëbuar, respektivisht pasardhësit e të dëbuarve e të shpërngulurve nga ish-Sanxhaku i Nishit, nga treva e Jabllanicës, por edhe më gjerë, shpeshherë mbajnë mbiemrat e vendbanimit prej nga kanë ardhur të parët e tyre, faktikisht emërvendet (toponimet) shndërrohen në mbiemra (antroponime).

Përkundër faktit se fatkeqësia më e madhe e dëbimit masiv ndodhi në luftërat serbo-turke më 1877-1878, kur me dhunë u zbrazën mbi 700 fshatra shqiptare, po ashtu edhe pas shpërnguljes së shqiptarëve me dhunë nga fshatrat e komunës së Medvegjës më 1999, emërvendet dhe mbiemrat e kësaj popullate nuk u shuan kurrë nga kujtesa, por u gjetën mjete mnemonike që këto të rrojnë edhe sot. Këtu dëshiroj t’i referohem me falënderim të veçantë z. M. Mema për dokumentarin tejet ilustrativ, ku mjeshtërisht e me urtësi prezantohet historiku i Sanxhakut të dikurshëm të Nishit, gjurmohen vendet dhe emërvendet si Katun, Arbanas, Molla e Kuqe e të tjerë, të cilët sot mbetën si monumente përkujtuese të së kaluarës. Popullata, përkatësisht pasardhësit e të shpërngulurve me dhunë, gjetën një rrugë interesante të mnemonisë e të memorizimit, të rrëfimit dhe të mbamendjes të së kaluarës trishtuese, që në diskursin e sotëm shkencor pëlqejmë ta quajmë rrugë të historisë orale dhe të memorizimit kulturor.

Pa kriter të caktuar të përzgjedhjes, si ilustrim po përmend p. sh., mbiemrat, përkatësisht patronimet familjare si: Nishliu, Bogujevci, Rusinovci, Dukati, Dedinca, Cervadiku, Brestovci, Statovci, Rukovci, Tupalla, Kapiti, Dragusha, Petrovci, Retkoceri, Rafuna, Ramabaja e të tjerë, që i gjejmë edhe në Katalogun e Ekspozitës për dëbimin e shqiptarëve nga Sanxhaku i Nishit 1877/1878, që realisht janë toponime, emërvende në ish-Sanxhakun e Nishit e më gjerë në Serbinë Jugore dhe tani me dëshirë e me domethënie mnemonike të veçantë janë përcaktuar si mbiemra, përkatësisht antroponime të individëve e të familjeve. Mbështetur në teoritë dhe diskutimet për memorizim , e në shpjegimet se memoria dhe memorizimi mund të jetë kulturor, kolektiv, kulturor individual e të tjera, dëshiroj të spikas se kultura, historia kulturore e popullatës së këtyre trojeve, në hapësira të reja, të ngulitjeve të reja, si dhe në intervale të caktuara kohore, gjeti shembuj të pashlyeshëm të memorizimit kulturor nëpërmjet të antroponimisë së vet. Por, kësaj radhe këtë problematikë, qëllimisht po e lë me kaq.

Tani do të kaloj në një fushë të kulturës materiale. Sipas antropologjisë kulturore e sociale, tematika e veshjes në përgjithësi dhe e veshjes popullore në veçanti i takon një komponenti, po ashtu bazë për dallimin e një etnie, që ndërtojnë tërësinë kulturore të njohur si traditë ose si trashëgimi kulturore.

Dukuria veshje, tok me disa zakone të popullatës së Sanxhakut të Nishit e më gjerë, si dhe e pasardhësve të kësaj popullate të vendosur në hapësira të ndryshme jashtë arealit të mirëfilltë, edhe pse u përball me ngjarje të hidhura shkatërruese, tregon një realitet dhe një forcë tejet të qëndrueshme identitare dhe të manifestueshme kulturore, të ruajtur edhe sot. Shtrohet pyetja si? Në luftë e në paqe, në gëzim e në hidhërim, në njësi të organizuara luftarake, në arealin e vet e në areale të adaptuara, pjesëtari ose pasardhësi i popullatës së Sanxhakut të Nishit e më gjerë, gjithnjë kishte një kulture të stabilizuar të veshjes dhe këtë e vlerësonte dhe e mbante me shumë kujdes, me nostalgji e me dashuri.

Të këtillë vazhdoi ta mbajë e ta kultivojë edhe sot kur e riprodhon veshjen e vet popullore, kur e tejkalon kriterin e materialitetit dhe të teknikave të punës së mirëfilltë të veshjes popullore, por e zgjedh efektin viziv dhe simbolikën e ngjyrave e të motiveve kur krijon simfoni ngjyrash e dekoresh në veshje.
Prirjet dhe prurjet e reja, edhe pse nga këndvështrimi profesional shkencor mund të jenë të çoroditura, megjithatë lypset vlerësuar, pasi që edhe kjo dukuri ka mesazhet e veta. (Vijon)

Nënë e bijë me veshje të bukur të vendit të vet, Sijarinë, 1998. (Botohet me leje të autorit R. Kadriu, “Këngë dasme dhe këngë djepi të trevës së Medvegjës”, Gjilan, 2001)

Të gjitha vajzat me veshje popullore. Shkolla fillore në Tupallë në vitin 1957. (Fotografia është marrë nga Medvegja.net)