I pasionuari dhe hulumtuesi ngulmues i letrave koniciane Bejdullah Destani, në bashkëpunim me të madhin Robert Elsie, – kanë botuar në Londër, në vitin 2000, librin “Faik Konitza, Selected Correspondance, 1896-1942”, nga i cili, në vigjilje të datës së zezë të 7 prillit 1939, 80 vjet më parë kur u pushtua nga Italia fashiste, “Dielli” ka shkëputur katër letrat e mëposhtme të Faik Konicës dërguar mbretit Zog.

Letrat janë të hartuara në frëngjisht, jo thjesht si gjuhë pune e zakontë e Konicës, por edhe për njëfarë konfidencialiteti që e kërkonte koha për çështje politike delikate. Nga sa shihet, letrat e datuara në korrik 1942 duhet të jenë nga më të fundit dokumente të Konicës para vdekjes së tij të papritur në dhjetor të atij viti. Vihet re në to një si rihovje e shpirtit nacionalist konician në kushtet e rënda të emigracionit shqiptar dhe të luftës së dytë botërore.

Një gjë del qartë edhe prej këtyre letrave: në luhatjet e marrëdhënieve Zog-Konica, me ulje-ngritjet e tyre karakteristike, me tensione-çtensione gjatë një periudhe kohore prej mbi dy dekadash, Konica shfaqet përherë gjithë vlerë të lartë, intelektuale e patriotike, njeriu që Zogu, në çdo kohë, por sidomos në kushtet e mërgimit të tij, i kërkon atij mendim, e më tej, edhe veprim organizativ. Është fjala konkretisht për ringritjen e kabinetit ministerior pas prestigjit të humbur të mbretit Zog në plan të brendshëm e të jashtëm, që të riorganizohej e drejtohej lëvizja nacionaliste me patriotë me emër dhe me mbështetjen e Federatës panshqiptare Vatra. Veçse Zogu synon më edhe lart, tek ka nevojë për personalitetin e Konicës në arenën ndërkombëtare, famën dhe autoritetin që ai gëzonte në qarqet politiko-diplomatike në ShBA e Evropë.

“Miku i mirë në ditë të keqe” – thotë urtësia popullore dhe më zi se pushtimi fashist i vendit nuk kish, sidomos kur lëvizja komuniste, e dirigjuar nga Kominterni, kishte filluar edhe ajo të organizohej e aktivizohej në Shqipëri. Kësisoj, pas kurrizeve të kthyera Zog-Konica, kur letra e mëposhtme e Rilindësit të hershëm për mbretin (22 shtator 1939) i kishte acaruar tejet marrëdhëniet midis të dyve, shohim Zogun të lidhet sërish me Konicën, në një orvatje të mundshme për të kërkuar pas tij mbështetje të jashtme anglo-amerikane për lëvizjen e brendshme nacionaliste në Shqipëri. Ishte njëfarësoj ide për t’u testuar nga ana e Zogut, një përpjekje për ringritje, duke dashur të rivërë “në funksionim”dyshen klasike Noli-Konica të Vatrës, përvojën e tyre për t’i dhënë tonin lëvizjes nacionaliste, dhe sidomos për të shfrytëzuar lidhjet e tyre të shumëfishta me patriotë e bashkatdhetarë.

Por, nga ana tjetër, edhe Konica, me sa duket, në çaste të rënda historike, kishte nevojë për personalitetin e mbretit Zog, pavarësisht shkëlqimit të tij të humbur në prill 1939.

Duke i parë gjërat bardhë e zi, me dritë e me hije, me paragjykime e shkëputje nga konteksti dhe kompleksiteti historik, me epitete e shabllone të parafabrikuara të tipit “mirë”/”keq”, “pozitive”/”negative”, etj. ndoca studiues i kanë etiketuar si kanë dashur marrëdhëniet Zog-Konica, apo edhe shumë më parë marrëdhëniet Esad pasha-Konica (në vitin 1913). Madje, çuditërisht edhe vetë Mustafa-Merlika Kruja, figurë qendrore gjatë pushtimit fashist të vendit, flet në letërkëmbimin e tij, për “akte tradhtije” në çaste të caktuara, duke përmendur Historinë shqiptare, që nga Hamzai e Moisiu i lavdisë skënderbejane e deri te Konica…??!!

Që Konica njihet për pragmatizmin e tij të theksuar si politikan e diplomat i hollë, si i papritshëm e i pakapshëm, spontan e origjinal, sidomos në qëndrimet politike me figura historike shqiptare, kjo as që mund të mohohet për një Njeri-Epokë si Konica, i frustruar, fatkeqësisht, tërë kohës, por që “s’ia ka ngrënë ndonjëherë kollaj qeni shkopin”. “Konica-Ustai shihte te Esadi dhe Zogu forcën e bajrakut, apo njeriun e forcës që i duhej kohës, nisur nga ideja se është mençuria ajo që udhëheq forcën; ai donte një Esad e një Zog që t’i përpunonte siç dinte dhe donte vetë”, – na është shprehur prof. Sherif Delvina në bisedat e gjata që kemi pasur me të. Ja një shpjegim origjinal i pinjollit fisnik të familjes Konica për të depërtuar në thelbin e psikologjisë së çuditshme e së mahnitshme koniciane, siç shihet konkretisht edhe në Letrën e 22 shtatorit 1939 të Konicës drejtuar Mbretit Zog.

Kjo letër, që botohet këtu për herë të parë paraqitet si tekst i daktilografuar, kopje pas kopjesh, me germa tepër të zbehta dhe si tekst i vështirë për t’u transkriptuar. Mban në krye vulën B 6808/6586/90 C, datuar si hyrje arkivore më 17 tetor 1940 dhe shënohet në të COPY. Po ashtu është shënuar me shkrim dore “Comunicated by Mr. P. Bozdo.”

Është një letër kuptimplote në mjaft drejtime, ku thuhen bukur, me ashpërsinë dhe tonin karakteristik konician, katër të vërtetat që fshikullojnë hidhur mbretin Zog. Por le ta lëmë më mirë vetë autorin të flasë dhe lexuesin të shijojë e gjykojë këto dokumente historike aq të veçanta e të rëndësishme.

Letër drejtuar Mbretit Zog

22 shtator 1939.

Madhërisë së Tij Mbretit Zog.

Madhëri,

Gjëma që e bëri Shqipërinë viktimë i futi në telashin më mizor Legatat shqiptare, besnike ndaj idealit kombëtar. Legata që vuajti më shumë është ajo e Uashingtonit.

Borxhet e kësaj Legate, nga janari në shtator janë 7.950 dollarë, që ndahen kështu: qera 5.000 dollarë; shpenzime të ndryshme (daktilografim, shpenzime zyre, telegrafe, vajtje nëpër kolonitë shqiptare, etj.) 1.450 dollarë.

Qeveria faktike në Shqipëri ofroi bujarisht të paguante këto borxhe. Unë kundërshtova të pranoja dhe parapëlqeva t’i nënshtrohesha mungesave më të mëdha dhe turpërimeve pa fund, duke besuar se Ju do të bënit veprimin e nevojshëm me të arritur në Francë. Kam punuar me këmbëngulje e durim për të ngritur prestigjin Tuaj, për të falur ikjen Tuaj, për t’Ju bërë juve simbolin e gjallë të Shqipërisë. Ju mbrojta kundër akuzës që ari i thesarit të shtetit, marrë nga Ju kur ia mbathët, ishte një vjedhje; shpjegova se këtë e bëtë për të paguar prapambetjet e Legatave Tuaja jashtë shtetit.

Dhe ja ku me çudinë më të madhe mora dërgesën tuaj prej 500 livra angleze, që të këmbyera këtu dhanë 1.950 dollarë. Kam ende nevojë për 6.000 dollarë për të paguar faturat, për të lënë apartamentin që kam dhe për të marrë me qera një apartament më modest duke pritur urdhrat tuaja.

Nuk Ju kuptoj. Nga katër gjëra, njëra:

Ose ju jeni i paaftëpër të kuptuar përgjegjësitë tuaja;

Ose ju nuk donitë kuptoni;

Ose, duke pasur përherë të bëni me gënjeshtarë në rrethin Tuaj, Ju më pandehni mua po ashtu si ata;

Ose Ju keni vendosur ta gëzoni për vete paranë e vënë mënjanë në kurriz të Shqipërisë, duke mos e çarë kokën për asgjë, pa u trembur se do bëheni rrjedhimisht qesharakë, madje edhe shumë i ulët [fjalët me germa të pjerrëta janë të autorit F. Konica].

Bëni një përpjekje për të kuptuar se unë nuk kërkoj asgjë për vete personalisht.

Do pres deri më 22 Tetor [të më dërgoni] një çek prej 6.000 dollarësh nga ana Juaj. Pas kësaj date, do të jem i detyruar, me zemër të thyer, të vendos paqen me qeverinë aktuale të Shqipërisë, – dhe Ju nuk do keni asnjë të drejtë të ankoheni për pasojat që do rrjedhin.

Me respekt,

FAIK KONITZA (Firma)

Më 22 Shtator 1939.

Telegram dërguar Mbreti Zog

(Kopje)

Më 20 Korrik 1942.

Madhërisë së Tij Mbretit Zog,

Parmoor,

Henley-on-Thames, England.

Pas bisedimesh ramë dakort për t’i paraqitur Madhërisë Suaj sugjerimet e mëposhtme stop Është e rëndësishme të formohet menjëherë kabinet i vogël me anëtarë të marrë mes shqiptarëve që jetojnë në Angli duke parapëlqyer persona që dijnë gjuhën angleze stop Do duhet gjithashtu pa vonesë të emërohet një përfaqësues në Uashington dhe një në Londër stop Do duhet më në fund të dërgohet këtu një njeri i besuar, si i deleguari Juaj për të diskutuar disa pika stop Dërgimi i ndonjërit që këtej i pamundur stop Hollësitë pasojnë në letrën Madhërisë Suaj stop

Faik Konitza

(firma).

Letër dërguar Mbretit Zog

(Kopje e një letre dërguar Madhërisë së Tij para dhjetë ditësh)

Marrë më 10.8.42

Madhërisë së Tij Mbretit Zog.

Lartmadhëri,

Sipas udhëzimeve të Madhërisë Suaj, ndërmora bisedime të shpejta me miqtë e mi politikanë shqiptarë dhe arritëm në një marrëveshje për të cilën Ju parashtrova pikat kryesore me anë telegrami. Po i përsëris këtu më me hollësi.

Jemi të mendimit se Kabineti duhet të formohet pa vonesë; dhe se duhet të jetë, sikurse e ka thënë tashmë Madhëria Juaj në letrën e Tij, një kabinet i vogël (mendojmë se një Kryeministër, një Ministër i Punëve të Jashtme dhe një Ministër i Veprimit Kombëtar do të mjaftonin). Më në fund, ne mendojmë se, duke pasur parasysh vështirësinë e komunikimeve, këta ministra duhet të zgjidhen mes shqiptarëve që ndodhen tashmë në Angli. Ka mundësi që, me t’u afruar periudha e bisedimeve për paqe, ministrat që Madhëria Juaj do emërojë tani, të zëvendësohen nga personalitete shqiptare, puna e të cilëve mund të jetë më e efektshme.

Do të ishte e dëshirueshme që Madhëria Juaj të kishte një përfaqësues në Uashington dhe një tjetër në Londër. Por do duhej të shmangej titulli “ministër”, që do t’i vinte këta veprimtarë në pozitë të vështirë për aq kohë sa qeveria Juaj nuk do jetë njohur zyrtarisht. Titulli “përfaqësues”, përkundrazi, është i thjeshtë, i lakueshëm dhe mund të shërbejë në tërë rastet.

Është mendimi të formojmë këtu, më vonë, një Këshill me persona të aftë për të ndihmuar lëvizjen, dhe që s’do merrnin kurrfarë shpërblimi.

Shpenzimet në Amerikë, për mendimin tonë do kapnin shumën rreth $ 5, 000 (pesë mijë dollarë) në muaj kur organizata të jetë e plotësuar dhe vënë në lëvizje. Hëpërhë, shpenzimet do të ishin edhe më të moderuara. Do të shpërndaheshin si më poshtë: 1) shpërblim dhe shpenzime të ndryshme të përfaqësuesit tuaj në Uashington, në shumën që do të përcaktojë Madhëria Juaj; 2) një ndihmë prej $ 600 (gjashtë qind dollarë) në muaj për “Diellin” që t’i bëjmë të mundur të botohet një herë në javë; 3) $ 400 (katër qind dollarë) në muaj për një agjent shtypi, një gjë e domosdoshme këtu.

Më në fund, do të ishte e udhës që Madhëria Juaj të dërgonte këtu një person të mirëbesuar, për t’u vënë në kontakt me ne dhe për t’i parë gjërat nga afër. E shohim të pamundur që të dërgojmë dikë që këtej.

Nëse këto sugjerime e kënaqin Madhërinë Tuaj, mbarëvajtja e organizimit do të bëhej më e sigurt po qe se një bankë anglo-amerikane ngarkohej me pagesat, dhe që jep sigurinë për shmangien e vonesave.

Opinioni publik shqiptar është tani në përkrahje të Madhërisë Suaj; – dhe kjo, në pjesën më të madhe falë punës së shkathët dhe ndikimit të Imzot Nolit, që arriti të krijojë boshllëk përreth Çekrezit. Mendova një çast që Imzot Noli mund të ishte njeriu ideal për Kryeministër, por, për fat të keq, fakti që tani ai është qytetar i Shteteve të Bashkuara e bën këtë gjë të vështirë. Por ai do të jetë përherë një këshilltar i zoti dhe vigjilent.

Jam, Madhëri, i Lartësisë Suaj, shërbëtori i bindur,

Faik Konitza.
Në Boston, më 20 Korrik 1942.
Letër drejtuar Sotir Martinit

[Ministër i Oborrit]

Shkëlqesisë së Tij Zotit Sotir Martini.

I dashur Zoti Martini,

Mora dërgesën tuaj prej njëmijë dollarësh, si dhe radiogramet tuaja dhe komunikatat e ndryshme.

Me telefon e me letra, e kisha rregulluar funksionimin e organizimit tonë. Me të mbërritur në Boston, fillova menjëherë bisedimet konkluduese, rezultati i të cilave iu komunikua pa vonesë Mbretit me telegram e me letër. Kopje të letrës dhe të telegramit do të dërgohen këto ditë, për t’i pasur në rastin kur origjinalet mund të humbasin.

Organizimi i lëvizjes sonë, me Mbretin Zog në krye do të ketë sukses, me gjithë kundërshtimin e pafuqishëm të Çekrezit, ëndrra absurde e të cilit është të bëhet i njohur si Drejtues i Shqipërisë të Lirë dhe të përfitojë kështu huadhënie amerikane në të holla, në kuadër të “Lend-Lease Bill”. Ideja e Nolit duke ftuar Çekrezin për t’u bashkuar me ne, ishte në realitet për ta vënë në provë që Çekrezi nuk do bashkim, gjë që tani u provua më së miri.

Ka vetëm një gabim që mund ta bëjë të dështojë lëvizjen tonë: do të ishte nga ana e Mbretit të merrte zotime dhe pasandaj të mos t’i mbante. Ju e dinë që Madhëria e Tij, për fat të keq e ka këtë huq. Kujtoni si u soll me mua. Gjatë tre vjetëve të fundit, unë jetova me hua, dhe borxhet e vjetra ende nuk janë paguar. Po jua lë juve të gjykoni vetë.

Peshkop Noli do të ish mirë të merrte një dhurim prej disa mijë dollarësh për t’i mbajtur mënjanë, larg tekeve të turmës, që mund ta detyrojë nesër të mbajë një qëndrim të ndryshëm nga ai që po mban tani. Dhurimi pra duhet t’i bëhet pa zhurmë, me një letër nga Mbreti, duke i thënë se shuma është për bamirësitë private të Peshkopit.

Po kemi edhe çështjen e Z. Vasil J. Panit, tregtar për nga karakteri e shpirti, i cili, me një a dy prej miqve të tij shpenzoi nja pesë mijë dollarë të “Vatrës”, mbi bazën e premtimeve të pambajtura nga ana e Mbretit, kur u fol se Madhëria e Tij i paskësh dërguar Vatrës një dhurim prej disa mijë dollarësh. Duke i dërguar një çek personal Zotit Pani, Mbreti do të bënte kështu një akt drejtësie, për t’i vënë kapak së shkuarës.

Më në fund, mendoj se duhet t’i bashkoni lëvizjes sonë ZZ. Dervish Duma dhe Anton Logoreci. I njoh ata dhe përgjegjësinë e mbaj unë ndaj tyre për qëndrimet që do kenë. Ndoshta edhe jeni qarë e ankuar për ta, por gjendja e tanishme kërkon një frymë pajtimi.

Ja ç’kisha për të thënë tani për tani. Bëni si të doni.

Mbetem i devotshmi juaj,

(firma) Faik Konitza.

Më 24 Korrik 1942.

(Marrë nga”Dielli”, New York)