Prof. Dr. Blerim Reka

Kufijtë ballkanikë, mbeten fluid edhe pas tri dekadash, që nga ndryshimi i tyre i fundit. Ata sërish mund të ndryshojnë, sepse ende mbeten të hapura tetë kontestet kufitare. Njëri prej tyre është midis dy shteteve anëtare të BE-së (Slloveni- Kroaci); dy të tjerë mes dy shteteve anëtare të NATO (Greqi-Shqipëri dhe Kroaci-Mali i Zi). Pesë të tjerat janë midis të ish republikave jugosllave. Më i rëndi mbetet kufiri: Kosovë- Serbi, që mund të zgjidhet ose me njohjen reciproke të dy shteteve në kufijtë ekzistues; ose përmes këmbimeve territoriale. Bilateralisht, kontestet kufitare rajonale, nuk do të zgjidhen së paku edhe një dekadë. Aq më pak, multilateralisht me një konferencë të re ndërkombëtare për Ballkanin, kur bota po sfidohet me probleme më të mëdha, si: Siria, Ukraina apo Irani. Problemi objektiv, (kufiri) nuk mund të mbyllet, pa komponentën subjektive (viktimat). Pa pajtim të vërtetë, nuk mund të pritet as finalizimi i hartës ballkanike.

Pothuajse tri dekada pas shpërbërjes së Jugosllavisë, kufijtë e rinj të Ballkanit ende nuk janë definuar dhe ka gjasa të mbeten kështu për dekadën e ardhshme. Vetëm disa marrëveshje dypalëshe të demarkacionit midis ish-njësive federale janë nënshkruar dhe secila prej tyre ka lënë çështje të pazgjidhura kufitare që mund të mbeten të hapura për vitet që vijnë.

Këto mosmarrëveshje territoriale ka gjasa të çojnë në stabilizimin e vonuar të Ballkanit; siç ka thënë kancelarja gjermane Angela Merkel, ende ka një “paqe të brishtë” në rajon. Më pak të ngjarë, BE-ja dhe NATO-ja mund të pranojnë shtete të reja anëtare nga Ballkani pavarësisht nga çështjet e kufijve.

Historikisht, kufijtë në Ballkan janë ravijëzuar dhe ri-ravijëzuar disa herë, nga Kongresi i Berlinit në 1878 deri në Konferencën e Londrës (1913), Versajë (1919) dhe Paris (1945). Çështjet e kufijve në Ballkan kanë tentuar të rihapen nga luftërat dhe të mbyllen nga diplomacia. Në vitin 1975, palët në Konferencën e Helsinkit shpallën një parim kyç për ruajtjen e status quo-s territoriale në atë kohë, por pasi që përfundoi Lufta e Ftohtë, kufijtë u ndryshuan sërish. Kufijtë ballkanik janë ravijëzuar gjithmonë me stilolaps, por mbështetur nga plumbat.

Tetë konteste të hapura

 Presidenti i Konferencës Ndërkombëtare të Paqes për Jugosllavinë Lord Carrington, në nëntor 1991, kërkoi nga komisionin ndërkombëtar juridik për shpërbërjen e ish Jugosllavisë, të sqaronte nëse kufijtë e brendshëm midis Kroacisë, Serbisë dhe Bosnjë e Hercegovinës mund të konsideroheshin kufij sipas të drejtës ndërkombëtare? Në raportin e tij, komisioni ishte përgjigjur se, ndërsa Jugosllavia ishte në procesin e shpërbërjes, ish-kufijtë e brendshëm do të bëhen kufij të mbrojtur sipas të drejtës ndërkombëtare, përveç nëse nuk është rënë dakord ndryshe.

Pritej që ky interpretim ligjor ndërkombëtar të respektohej nga të gjitha republikat ish-jugosllave. Por 27 vjet më vonë, shtetet e reja kanë mbyllur të gjitha kontestet e kufijve të tyre dypalëshe. Vetëm në prill të këtij viti, Mali i Zi dhe Kosova e ratifikuan Traktatin e Demarkacionit (ai u nënshkrua në 2015), ashtu siç bënë Maqedonia dhe Kosova në vitin 2008.

Tetë konteste kufitare ende mbesin të pazgjidhura, duke përfshirë vendet e reja ballkanike që dolën nga Jugosllavia, shtetet ekzistuese të BE-së dhe NATO-s dhe disa vende të Ballkanit që aktualisht janë kandidatë për t’iu bashkuar BE-së. Pasojat e mosmarrëveshjeve të pazgjidhura kufitare për këtë grup të fundit mund të jenë veçanërisht të rëndësishme për shanset e këtyre vendeve kandidate për integrim.

Përplasja e shteteve anëtare të Aleancës

Sllovenia dhe Kroacia, si anëtarë të NATO-s dhe BE-së, po luftojnë për më shumë se 670 km kufij detarë në Gjirin e Piranit. Megjithëse të dy qeveritë nënshkruan Marrëveshjen e Drnovsek-Raçan në korrik 2001, ajo është ratifikuar vetëm nga Sllovenia, por jo edhe nga Kroacia. Një marrëveshje arbitrazhi u nënshkrua në nëntor 2009, dhe vendimi i gjykatës vendosi në vitin 2017 për demarkacionin përfundimtar midis dy shteteve.

Ky vendim ende nuk është pranuar. Presidenti i Komisionit Evropian Jean-Claude Juncker ka bërë thirrje për një “zgjidhje urgjente dypalëshe” të mosmarrëveshjes, duke paralajmëruar se mosmarrëveshje të tilla nuk do të pranohen për shtetet e reja anëtare të BE-së. Kohët e fundit, në qershor të vitit 2018, Sllovenia vendosi ta çojë Kroacinë në gjyq për moszbatimin e vendimit të arbitrazhit.

Në kufirin e saj me Malin e Zi, gjithashtu një anëtar i NATO-s, Kroacia ka një mosmarrëveshje rreth gadishullit të Prevlakës, në Detin Adriatik. Në praktikë, nën një regjim të përkohshëm të vitit 2002 me një kufi tokësor në Konfin, territori i diskutueshëm është kroat dhe deti është një “zonë mikse”. Është më pak e mundshme që kontesti mes Malit të Zi dhe Kroacisë të dëmtojë marrëdhëniet dypalëshe mes dy vendeve.

Shumë prej kufijve të Serbisë me fqinjët, janë të kontestueshëm dhe vendi është i përfshirë në dy çështjet më të komplikuara kufitare, të cilat ka të ngjarë të mbeten të pazgjidhura për të paktën një dekadë tjetër: Serbi-Kosovë dhe Serbi-Kroaci.

Kontesti midis Serbisë dhe Kosovës do të jetë kontesti më i vështirë në lidhje me kufirin në rajon. Për shkak të mungesës së marrëdhënieve diplomatike dypalëshe, kjo zgjidhje do të zgjasë shumë vite. Për t’i rregulluar kufijtë ndërshtetërorë, të dyja shtetet duhet të pranojnë njëra-tjetrën; që është më pak e mundshme në një periudhë afatmesme. Serbia insiston në “Kosovën si pjesë e saj” dhe i trajton kufijtë e Kosovës si “administrativë”.

Mirëpo, kufijtë e Kosovës janë ndërkombëtarë. Kosova bëri zyrtarisht marrëveshjet e demarkacionit me Maqedoninë në vitin 2008 dhe me Malin e Zi në vitin 2018, si dhe mban një kufi ndërkombëtar me Shqipërinë. Vetëm kufiri me Serbinë (dhe atë vetëm pjesërisht) mbetet i mbyllur. Duke i mbyllur tri të katërtat e kufijve të saj ndërkombëtarë, është pak e besueshme që Serbia të bindë Kosovën për një regjim të ndryshëm kufitar. Por, për Serbinë, moszbatimi i mosmarrëveshjes me Kosovën do të ketë pasoja politike dhe teknike. Duke këmbëngulur që Kosova duhet të jetë pjesë e Serbisë – pavarësisht faktit që realisht, Beogradi nuk ka sovranitet mbi Kosovën – do të mbetet pengesa kryesore kur të hapë Kapitullin 35 të BE-së për zgjidhjen e “çështjeve të tjera” përpara integrimit.

Anëtarët e rinj të BE-së nuk duhet të kenë çështje të hapura territoriale, siç kancelarja Merkel ia bëri të qartë presidentit serb Vuçiq gjatë vizitës së tij në Berlin në prill 2018. E njëjta gjë i është përsëritur në Uashington dhe nga vendet e Quint-it. Jashtë vendit, Vuçiq po kërkon mbështetje nga presidenti rus Vladimir Putin. Por brenda vendit, vetëm 46% e qytetarëve të saj e konsiderojnë Kosovën prioritet të lartë dhe nuk ka gjasa që Beogradi t’i injorojë këto lloj “këshillash” nga Perëndimi.

Njëri nga skenarët është se Serbia do ta njohë Republikën e Kosovës pa kushte dhe pastaj do të kërkojë kompensim në formën e veriut të Kosovës, i ashtuquajturi “plani sekret serb”. Mirëpo, Kosova nuk do të pranojë humbjen e territorit të saj, por, edhe pse ka pak gjasa, bashkësia ndërkombëtare të lejojë ndryshim kufitare. Nëse kjo ndodh, rezultati i vetëm realist do të ishte kompensimi territorial bazuar në kriteret etnike: Kosova Veriore (me shumicë serbe) me Serbinë Jugore (me shumicë shqiptare). Ky opsion u bë kryetemë e medias këtë verë pas spekulimeve se Vuçiqi dhe presidenti i Kosovës Hashim Thaçi pas takimit të tyre të mbajtur në korrik 2018 në Bruksel, nuk e mohuan mundësinë e tillë.

Të rrethuar me paqartësi  

Serbia është në konflikt edhe në tre kufijtë e tjerë. Pas luftës, Serbia dhe Kroacia kanë provuar që nga 2003 të mbyllin çështjen e kufirit të tyre përgjatë lumit Danub në një pikë pranë qytetit Baçka Pallanka. Kroacia, këmbëngul në 11.500 hektarë në anën e majtë të lumit. Serbia, bazuar në Ligjin e Kuvendit të Vojvodinës të vitit 1946, po kërkon 900 hektarë në anën perëndimore të Danubit.

Më 12 shkurt të këtij viti, presidentja kroate Kolinda Grabar-Kitaroviq dhe presidenti serb Aleksandar Vuçiq deklaruan se negociatat për kufirin nuk do të fillojnë për të paktën dy vjet. Tensionet e kohëve të fundit në mes të dy vendeve do të kenë më shumë gjasa të shtyjnë më tej çdo zgjidhje të tentuar. Mosmarrëveshja ka gjasa të shtyjë integrimin e Serbisë në BE, pasi Kroacia tashmë është anëtare.

Një çështje tjetër e nxehtë për Beogradin është kufiri i saj me Bosnjë e Hercegovinën. Në një skenar disi të pamundur, tri vendkalime të fuqishme kufitare mund të zgjidhen në vitet e ardhshme: Ruda, në Bosnjën Jugore; zona hidroelektrike pranë lumit Drina; dhe 12 km të territorit boshnjak që Serbia dëshiron për vijë hekurudhore në Mal të Zi. Për më tepër se këto rajone, çështja më e vështirë që do t’i kërcënojë marrëdhëniet e ardhshme të vendeve do të jetë Republika Srpska, entiteti i dominuar nga serbët në Bosnjë.

Në fund, për Serbinë, ndërsa kufiri i saj me Maqedoninë pranë Manastirit Prohor Pçinski është i pazgjidhur, është më pak e mundshme se kjo mosmarrëveshje e nivelit të ulët do të paraqesë probleme serioze. Manastiri, i ndërtuar në shekullin e 11-të dhe i rindërtuar nga mbretërit serbë, ka rëndësi fetare për Serbinë. Maqedonasit e konsiderojnë të shtrenjtë për arsye politike; në vitin 1944, priti sesionin e parë të Asamblesë Antifashiste Nacional Çlirimtare të Maqedonisë (ASNOM), një gur themeli i hershëm i shtetit.

Ujërat e pasura

Një tjetër mosmarrëveshje rajonale ka të bëjë mes Kroacisë dhe Bosnjës, ndonëse jo shumë e rëndësishme. Vendet i ndajnë 1,000 km kufi dhe të dyja nënshkruan Marrëveshjen Tugjman-Izetbegoviq, e cila është ratifikuar nga Bosnja por jo edhe nga Kroacia. Problemi kryesor i mbetur është porti i Neumit, i cili është dalja e vetme e Bosnjës në Detin Adriatik. Qyteti mund të ketë gjithashtu rëndësi energjie, pasi që kohëve të fundit janë diskutuar planet për një port të mundshëm të gazit natyror të lëngshëm atje. Nuk ka gjasa që kjo mosmarrëveshje t’i rrisë tensionet mes dy vendeve.

Së fundi, mosmarrëveshja e tetë e rajonit ndan Greqinë, një anëtare e BE-së dhe NATO-s dhe Shqipërinë, një anëtare e NATO-s që është në rrugën drejt integrimit në BE. Konflikti ka dy dimensione. Historikisht, të dy vendet janë ende teknikisht në luftë për shkak të ”Ligjit mbi Luftën” të Greqisë me Shqipërinë (1940), i cili kurrë nuk është shfuqizuar. Sipas këtij ligji, popullsia çame shqiptare u dëbua nga territori i saj në brigjet e detit Jon, me tokën e tyre të sekuestruar nga grekët. Më shumë se 1.800 raste të tilla të tokës që u përkasin shqiptarëve të çamëve janë shënuar, por Athina refuzon të kthejë pronën e tyre. Në vitin 2008, Greqia ngriti një tjetër mosmarrëveshje me Shqipërinë mbi Detin Jon, për arsye ekonomike. Këta kufij janë vendosur nga shumë akte të së drejtës ndërkombëtare, nga Konferenca e Londrës 1913 përmes Protokollit të Firences (1925) dhe Aktit Përfundimtar të Zhvendosjes së kufijve shqiptarë (1926). Edhe pse ministri i Jashtëm grek Nikos Kotzias njohu marrëveshjen e vitit 1926 të vitit 1926, Athina ka kërkuar një ri-ravijëzim të kufirit.

Ministrat e jashtëm nga të dy vendet nënshkruan një marrëveshje dypalëshe në prill të vitit 2009, por nuk u zbatua pas një vendimi ligjor në Shqipëri mbi humbjen e 6 miljeve të ujërave shqiptare. Kjo zonë e kontestuar është e pasur me burime, duke përfshirë 4 miliardë metra kub të naftës dhe gazit 1.5 miliard metra katror gazi; e që së bashku, mund të jetë me vlerë 20 miliardë dollarë në dy dekadat e ardhshme.

Në vitin 2013, Qeveria e re shqiptare hoqi atë marrëveshje dhe në 2015 kryeministri shqiptar Edi Rama deklaroi se do të mbrojë integritetin territorial të vendit. Negociatat e reja dypalëshe filluan në vitin 2017, por përpara se pritej të përfundoheshin nga vizita e kryeministrit grek Alexis Tsipras, u anulua në momentin e fundit.

Tre skenarët

Ekzistojnë tre skenarë të mundshëm. Skenari më i mundshëm është se mosmarrëveshjet kufitare në Ballkan nuk do të zgjidhen për të paktën një dekadë për shkak të mungesës së vullnetit politik në emër të armiqve të mëparshëm të luftërave ballkanike. Nëse ka raste të lehta të ndarjes që janë zgjidhur në të vërtetë, u deshën tre vjet për të përfunduar; rastet më të vështira kufitare me sfondin e armiqve të vështirë do të zgjasin më shumë.

Për shembull, rasti i Serbisë-Kroacia mund të zgjidhet në pesë vitet e ardhshme, por jo mosmarrëveshja Kosovë-Serbi, e cila nuk ende nuk përfundoi as pas pesë vitesh të “Dialogut të Brukselit”, edhe pse premtohet fundi i kësaj maratone në vitin 2019. Vetëm pas një normalizimi të marrëdhënieve të tyre dypalëshe ka gjasa të përfundohet në vitin 2020 nga një marrëveshje ligjërisht detyruese.

Sipas këtij skenari, një hartë përfundimtare e kufijve të Ballkanit nuk pritet para vitit 2025; që përkon me kornizën kohore të njoftuar nga presidenti i Komisionit Evropian, Juncker, nga shteti i parë i ri i BE-së që mund të bashkohet unionit.

Pritet që Serbia të vazhdojë me mbështetjen e Rusisë, kurse Kroacia dhe Kosova  të perëndimit. Serbia mund edhe të injoroj këshillat e Uashingtonit dhe Brukselit, por mund të përballet edhe me veton kroate në BE. Sa i përket rastit kufitar Greqi- Shqipëri, zgjidhja e saj pos bilateralisht duhet të mbështetet edhe nga faktorët e mëdhenj. Nëse Athina insiston me versionin e saj kufitar në detin Jon, kjo do ta shtyjë Tiranën kah Ankaraja, e cila edhe vet ka raste të pazgjidhura kufitare me Greqinë në ishujt e Egjeut dhe me Qipron. Plani i paralajmëruar i Turqisë për ndërtimin e aeroportit në Vlorë, afër ujërave të kontestit kufitar greko – shqiptar, mund të mos jetë rastësi sidomos kur në fillim të këtij muaji NATO njoftoi për ndërtimin e bazës ajrore në Kuçovë – të aprës në Ballkanin Perëndimor.

Pos bilateralisht, skenari tjetër i mbylljes së kontesteve kufitare është ai multilateral, si një këmbim territorial, ku sërish më i rëndi do të jetë rasti i kufijve Kosovë – Serbi. Nëse nuk do të arrijë ta marrë Kosovën veriore, Beogradi do ta aktivizojë planin B – bashkimin me Republika Serbska. Kosova, nga ana tjetër do kërkojë bashkimin e Luginës së Preshevës – me qëllim të kontrollimit të aksit strategjik të Korridorit 8 dhe të hekurudhës Budapest – Beograd – Athinë. Mirëpo ky skenar multilateral është i mundur vetëm me involvimin e lartë ndërkombëtar, gjë që aktualisht me krizat si Siria, Ukraina apo Irani, duket e pamundur, sidomos  jo në format të konferencës së re ndërkombëtare për kufijtë e Ballkanit.

Urrejtja reciproke ende ekziston në rajon shkaku i mijëra të pagjeturve, qindra mija viktimave të luftës dhe rreth gjysmë milionë të shpërngulur. Në Ballkan, një problem objektiv, (kufijtë) kanë komponentën subjektive (viktimat). Pa një pajim të përgjithshëm, vështirë se mund të pritet zgjidhje e shpejtë për kufijtë e rajonit.

(Botuar ne GIS, nga anglishtja përktheu dhe përshtati Arsim Osmani)