Kosovë – Ukrainë: Paralele verdhe dhe blu
Një ditë më parë mora një libër dhuratë: një antologji me poezi ukrainase “Klarineta diellore”. Ky koleksion bashkoi nën një kopertinë veprën e Taras Shevchenko, Lesya Ukrainka, Ivan Franko, Lina Kostenko, Mykola Vingranovskyi, Ivan Drach dhe autorë të tjerë të shquar të fjalës së bukur. Në parim, nuk ka asgjë të pazakontë në këtë fakt, përveç një nuance: poezia ukrainase përkthehet në shqip. Unë kam guximin ta supozoj këtë për herë të parë.
Tekstet u prezantuan dhe u përkthyen në frëngjisht nga shkrimtari, përkthyesi dhe shkencëtari ukrainas Dmytro Chistyak. Dhe më pas miku i tij, poeti, romancieri dhe dramaturgu Jeton Kelmendi përktheu nga frëngjishtja në shqipen e tij amtare.
Libri u botua vitin e kaluar nga shtëpia botuese e Shoqatës Ndërkombëtare të Shkrimtarëve IWA Bogdani, e cila ka selinë e saj në Prishtinë dhe Bruksel.
Shfaqja e këtij projekti në territorin e Ballkanit Perëndimor mund të konsiderohet pa ekzagjerim si një ngjarje kulturore e paprecedentë.
Sepse në Kosovë, ku tani jetoj dhe punoj, pothuajse nuk kam takuar libra në gjuhën shqipe për Ukrainën dhe ukrainasit. Edhe në Shqipërinë fqinje.
Më kujtohen vetëm dy shembuj nga ky vit. Në shkurt, në Prishtinë u prezantua një trilogji e analistit politik, ish-diplomatit Lutfi Bilalli. Ai përbëhet nga tre pjesë: “Historia e Ukrainës dhe Krimesë”, “Ukraina – Përplasja e Perëndimit me Rusinë” dhe “Roli i diplomacisë botërore në konfliktin ruso-ukrainas”. Pa u thelluar në përmbajtje, do të vërej: me gjithë orientimin tematik ukrainas, botimi përmban shumë deklarata të diskutueshme, dhe në disa vende sinqerisht narrativa ruse. Megjithatë, ajo që është, është.
Gjithashtu, shtëpia botuese e Prishtinës Lena Graphic botoi versionin shqip të librit “Irpin – Shtëpia ime”, krijuar nga fëmijët ukrainas gjatë pushtimit të gjerë rus. Libri u prezantua në forumin ndërkombëtar “Gratë. Paqe. Sigurimit”, dhe po ashtu u transferua në bibliotekat dhe shkollat e Republikës së Kosovës.
Dhe ja, më në fund, mbaj në duar përmbledhjen “Klarinetë Diellore” (Klarinetë Diellore), që hap botën e poezisë ukrainase për lexuesin shqipfolës.
Libri më erdhi në rrethana shumë interesante.
Kjo ka ndodhur në fshatin Ujmir në veri të Kosovës, gjatë ceremonisë së mbylljes së Camping Fest – ngjarje ndërkombëtare e artit, e cila mbahet për të gjashtin vit radhazi nga organizata publike ArtEko me mbështetjen e Komunës së Klinës.
Festivali mblodhi së bashku më shumë se tridhjetë artistë nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Veriut dhe vende të tjera të Ballkanit. Në mesin e tyre janë rekordi i shumëfishtë i Guinness-it, Saimir Strati, Idriz Berisha, Refki Kollopeni, Azem Gashi, Haxhi Kastrati dhe mjeshtra të tjerë të penelit. Është bukur që gratë ishin pjesëmarrëse aktive në aksionin artistik: artistet Sania Dreshai-Zenulai, Gureta Bayrami-Breznica e të tjera.
Dhe artistja Arbenita Kercheli doli në skenë me djalin e saj gjashtë muajsh. Nëna vizatonte dhe fëmija flinte pranë saj në djep.
Një tjetër detaj i rëndësishëm. Këtë vit, një përfaqësues i Ukrainës – autori i këtyre rreshtave – u ftua për të marrë pjesë në Camping Fest për herë të parë. Në Kosovë kam prezantuar artin popullor të pikturës Petrikov, e cila është pjesë e trashëgimisë kulturore të UNESCO-s.
Ashtu siç i ka hije, para të ftuarve folën organizatorë, përfaqësues të pushtetit dhe artistë. Mes tyre ishte poeti, publicisti dhe figura publike Prend Buzhala. Ishte një surprizë për mua kur ky burrë thinjur erdhi në mikrofon dhe lexoi Testamentin e Taras Shevchenkos në shqip dhe më pas, nën duartrokitjet e publikut, më dorëzoi librin Klarineta diellore.
Në atë moment, ndjeva me ashpërsi të veçantë se rreth meje kishte njerëz për të cilët ne, ukrainasit, nuk jemi të huaj.
Ishte një nga ato momente që hodhi dritë mbi qëndrimin e kosovarëve (shqiptarë etnikë që jetojnë në Republikën e Kosovës – autor) ndaj nesh.
Ish një provincë autonome e Jugosllavisë dhe, pas shpërbërjes së saj, pjesë e Serbisë, Kosova fitoi pavarësinë pas një lufte të përgjakshme 25 vjet më parë. Dhe pikërisht përmes prizmit të kësaj lufte kosovarët i perceptojnë ngjarjet në Ukrainë, pasi ato rezonojnë me dhimbjen e tyre të përjetuar.
Njëri prej këtyre personave është profesori i Fakultetit të Arteve të Universitetit të Prishtinës, Xhevdet Pantina. Rrjedh nga një familje shqiptare që luftoi kundër pushtuesve që në shekullin e 18-të. Gjatë Luftës së Kosovës, pjesëtarët e saj vdiqën në betejat me formacionet ushtarake jugosllave dhe serbe dhe vetë Xhevdeti e mbrojti lirinë në radhët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.
Pas luftës ai mori arsimimin artistik dhe u bë artist i Artit i njohur në Kosovë e më gjerë. Ne u njohëm me të në pranverë, falë Florin Zevit, aktivist hebre publik dhe vullnetar, në Prishtinë.
Njohja u rrit në një bashkësi krijuese që i ndihmon ukrainasit dhe kosovarët të mësojnë për kulturën, historinë dhe zakonet e njëri-tjetrit. Kam kryer disa klasa master mbi pikturën Petrykiv për studentët e fakultetit ku mëson profesor Pantina. Më pas, këta studentë, të frymëzuar nga historitë e ukrainasve, krijuan veprat e tyre me elemente të simboleve ukrainase. Së fundmi pikturat e tyre u prezantuan në kafe-galerinë KultPlus, ku mbahen shumë evente në mbështetje të Ukrainës.
“Ne vuajtëm nga diktatura e Millosheviqit dhe e kuptojmë vuajtjen e popullit ukrainas nga diktatura e Putinit. Ne do të jemi pranë jush derisa ukrainasit të arrijnë lirinë e plotë”, thotë Xhevdet Pantina.
Ishte ai që më ftoi të merrja pjesë në aksionin artistik si kuratore e Camping Fest. Ngjarjet kryesore kanë ndodhur në vendin historik të quajtur Kulla e Bekë Sylë Millakut. Ky fortifikim u ndërtua në fund të shekullit të 19-të dhe shërbeu si kështjellë për familjen Millaku, si dhe për atdhetarët shqiptarë që u mblodhën këtu gjatë luftës nacionalçlirimtare. Gjatë më shumë se njëqind viteve të historisë, Kulla është shkatërruar. Në vitin 2018 u restaurua dhe u kthye në një qendër historike dhe turistike, e cila është nën kujdesin e historianit Kujtim Millaku dhe pasardhësve të tjerë të familjes Mullaku.
Aty janë ruajtur sende shtëpiake dhe ambiente të brendshme të një familjeje tipike shqiptare. Ju mund të shihni një tezgjah dhe një divan – një tryezë e rrumbullakët rreth së cilës të ftuarit u ulën në dysheme me këmbët e tyre të palosura në stilin turk, zakonisht gratë dhe burrat veç e veç. Kaminat e lashta, një tavolinë e madhe ngrënieje, tepsi druri dhe gjëra të tjera të rralla janë ruajtur në dhoma. Aty gjendet edhe plisi, shamia kombëtare e shqiptarëve dhe çiftelia, një vegël muzikore popullore e luajtur me mjeshtëri nga Komisari i Kulturës në Komunën e Klinës, Alban Gashi. Dhe bashkëshortja e tij, bashkëthemeluesja e OJQ-së ArtEko, znj. Vlora, i priti të ftuarit e festivalit me krijimet e saj kulinare.
Banorët e fshatit Ujmir ruajnë me kujdes kujtimin e bashkatdhetarëve të tyre që ranë dëshmor gjatë luftës. Në kalanë e Kullës së Bekë Sylë Millakut, në një vend nderi varen portrete të pleqve të familjes dhe heronjve të luftës nacionalçlirimtare. Një memorial për të vdekurit dhe të zhdukurit ndodhet pranë shkollës së shkatërruar gjatë luftës. Profesori universitar Shkëlcim Millaku thotë se dihen emrat e 15 personave të pushkatuar nga ushtarët serbo-jugosllavë. Më i vogli prej tyre nuk është as një vjeç. Emrat e tyre janë gdhendur me ar në tavanin e bardhë prej mermeri. Autori i projektit është arkitekti Artan Millaku.
Galeria e artit Idriz Berisha-Xhixhi është edhe një lloj panteoni i heronjve dhe emrave të shquar të Kosovës, ku kampistët ishin ftuar me dashamirësi nga pronari i saj Idriz Berisha. Ai përmban një portret të madh të Nënë Terezës, një murgeshë me famë botërore me origjinë shqiptare dhe një portret të heroit kombëtar Skënderbeu.
Tre ditë të jetës së kampingut fluturuan si tre orë. Ishte një shkëmbim i vlefshëm eksperience dhe energjie krijuese në një vend unik ku ruhen traditat dhe vlerësohet trashëgimia kulturore.
Dhe po, gjuha ukrainase nuk është dëgjuar asnjëherë në zyrën e kryetarit të qytetit kosovar të Klinës! Derisa, me ftesë të kryetarit Zenun Elezaj dhe drejtorit të Drejtorisë së Kulturës, Rinisë dhe Sportit Dryton Barzetsa, një delegacion artistësh dhe aktivistësh publik morën pjesë në një pritje në Bashkinë e qytetit. Me mua në këtë takim ishte edhe gazetarja e Kremenchug, Tetyana Kraselnikova dhe djali i saj Nazar. Ishte një takim shumë i ngrohtë ku u fol për mbështetjen reciproke dhe fuqinë e artit gjatë luftës. Ishte kënaqësi e madhe për mua t’i dhuroj kryetarit të komunës së Klinës një suvenir me një pikturë popullore nga Petrykiv. Ajo përshkruan zogj blu dhe të verdhë. Ukraina dhe Kosova kanë të njëjtat ngjyra në flamujt e tyre kombëtarë.
Jam krenare që një nga veprat e mia, “Liria”, u ekspozua në ceremoninë e mbylljes së festivalit. Atë mbrëmje mora një nder të veçantë – një falënderim nga organizatorët. Teksti është në gjuhën shqipe me firmën e kreut të OJQ-së ArtEko Adriatika Vishaj dhe më poshtë në sfond verdhe blu fjalët: “Lavdi Ukrainës!”.
