Ku gabon bota kur merret me “civilizimin”?
Nga: Josephine Quinn, profesoreshë e Historisë Antike në Universitetin e Oksfordit / The Financial Times
Të gjithë janë të shqetësuar për Perëndimin. Për disa ai është nën sulm nga refugjatët, nga terroristët apo nga aktivistët [wokery]. Për të tjerët problemi është te vetë Perëndimi i cili i gjithmonë i imponon vlerat e veta si një e mirë universale. Por, askush nuk është i sigurt se çfarë është në të vërtetë – ose, më mirë, ku ndalet.
Puna ishte më lehtë kur kishte Perde të Hekurt që ndante saktë sferën komuniste dhe atë kapitaliste. Më pas erdhi 11 Shtatori dhe një thyerje e re mes Perëndimit liberal demokratik dhe botës islame. Tani terreni sërish po ndryshon, pasi “vendet moderne arabe” janë ftuar t’i bashkohen betejës së Benjamin Netanyahut për “qytetërimin perëndimor” kundër Hamasit.
Këto ditë është e zakonshme të dëgjosh politikanët që flasin për qytetërimet në shumës dhe në format sipërfaqësore pluraliste. Në një fjalim në tetorin e kaluar në Klubin e Diskutimit Valdai – një think-tank i Moskës i lidhur me Kremlinin – Vladimir Putini shpjegoi se “ka shumë qytetërime dhe asnjëri nuk është më superior apo më inferior ndaj tjetrit. Janë të barabartë, meqë secili përfaqëson një shprehje unike të kulturës, të traditave dhe të aspiratave të popullit të vet”.
Natyrisht, kryesorja për të është Rusia, “shteti origjinal civilizues” që “nuk mund të ndahet”, dhe sigurisht jo nga ajo që ai e paraqet – në të njëjtin fjalim – si puç ilegal në Ukrainë më 2014. Ky “koncept i politikës së jashtme” është homologu historik i botës moderne “multipolare” të cilin Putini e mbron si alternativë ndaj “rendit të bazuar në rregullat” perëndimore.
Në Kinë, në ndërkohë, Xi Jinpingu ka nisur një Iniciativë të re të Qytetërimit Global, për të çmuar “qytetërimet unike dhe të gjata” të botës … “që kapërcejnë kohën dhe hapësirën”. Ashtu si në Rusi, ideja e një kulture të fortë dhe të unifikuar kombëtare, të rrënjosur në historinë e lashtë, e forcon pretendimin politik dhe moral: për Xinë, qëndrueshmëria e qytetërimit kinez “përcakton nivelin themelor të cilin kinezët duhet ta ndjekin rrugën e vet”. Dhe, kjo mënyrë e të menduarit për qytetërimet, si të barabarta ama të dallueshme, ka arritur në zemrën morale të Perëndimit: katër universitete greke dhe katër kineze, vitin e kaluar në Athinë – porti antik i Pireut i së cilës tani është në pronësi të linjave shtetërore kineze të transportit – u bashkuan për të nisur një qendër të qytetërimeve të lashta kineze dhe greke.
Ideja e një bote me qytetërime, në formën e saj moderne u shfaq në fund të Luftës së Ftohtë. Në vitin 1996, politologu i Harvardit, Samuel P. Huntington, e shtroi rastin parashikues për konfliktin midis qytetërimeve si tipar përcaktues për një epoke të re, duke argumentuar se dallimet kryesore mes njerëzve tani janë më shumë kulturore dhe fetare sesa politike dhe ekonomike.
Ai i identifikoi nëntë qytetërime bashkëkohore, duke përfshirë atë “perëndimore”, “ortodokse” dhe “islamike”, por gjithashtu ai vetë qytetërimet i projektoi thellë në të kaluarën e tyre: “Historia njerëzore është histori e qytetërimeve. Është e pamundur të mendohet zhvillimi i njerëzimit në ndonjë term tjetër”. Dhe, nuk është për t’u habitur – nëse gjithashtu besoni, siç bëri Huntingtoni – se “gjatë pjesës më të madhe të ekzistencës njerëzore, kontaktet midis qytetërimeve ishin të ndërprera ose joekzistente”.
The School of Athens, a fresco painted between 1509 and 1511 by Raphael, shows scientists, philosophers and mathematicians from the ancient world © Universal History Archive/Getty
Mendimi qytetërues i këtij lloji varet nga një ide e kulturave të veçanta që rriten si pemë individuale në një pyll, me rrënjët dhe degët e tyre të dallueshme nga ato të fqinjëve. Shfaqen, lulëzojnë dhe bien, dhe këtë e bëjnë kryesisht si të vetme. Rritja dhe ndryshimi janë rezultat i zhvillimit të brendshëm, jo i lidhjeve të jashtme. Qytetërimet mund të ndryshojnë emrat e vet sipas këtij modeli, por ato nuk e ndryshojnë natyrën e vet.
Sido që t’i shpjegoni, qytetërimet mund të duken si fakte të natyrshme për botën, kështu që të vetmet pyetje interesante janë ato se si disa ia dalin më mirë se të tjerët ose pse përplasen. Por, ato janë krijesa moderne, të shpikura nga studiuesit e shekullit XIX për të theksuar epërsinë e kombeve të tyre dhe drejtësinë e perandorive të tyre.
Fjala “civilizim” shfaqet për herë të parë në Francë në vitet 1750, prezantuar nga Marquis de Mirabeau. Bashkëkohësit folën për shoqërinë e sjellshme, ose qytetërimin, duke e dalluar Evropën moderne nga e kaluara e saj feudale dhe duke shoqëruar këtë me rritjen e tregtisë. Por, mirësjellja shpeshherë ishte fytyra e cektësisë, hipokrizisë dhe korrupsionit, dhe për Mirabeaun, siç ka shpjeguar historiani i Kembrixhit, Michael Sonenscher, “qytetërimi” i vërtetë kishte një dimension moral që njerëzisë thjesht i mungonte.
Pra, adoptimi më i gjerë i fjalës, gjatë dekadave në vijim, ishte produkt i idealeve iluministe të universalizmit dhe përparimit historik njerëzor – për shembull, siç argumentuan filozofët skocezë, nga gjuetarët te barinjtë, te fermerët, te tregtarët ose, sipas filozofit gjerman Hegel, nga idhujtarët te politeistët e te protestantët.
Qytetërimi, në këtë aspekt, ishte qëllimi përfundimtar i lulëzimit njerëzor dhe teorikisht i arritshëm për gjithë popullsinë e botës – edhe nëse evropianët e konsideronin veten më të përshtatshëm për ta arritur atë. Ideja ndihmoi në justifikimin e sipërmarrjeve perandorake evropiane në Indi dhe në Azinë Lindore si mision kulturor për të përmirësuar jetën dhe mendjen e të kolonizuarve. Siç tha historiani skocez James Mill në vitin 1810, “kjo qeveri angleze në Indi, me të gjitha veset e saj, është bekim me përmasa të papërshkrueshme për popullsinë e Industanit”.
Në shekullin XIX, ky koncept në njëjës u shpërbë pasi studiuesit identifikuan qytetërime të shumta të lidhura me rajone specifike, të ndara dhe rrallëherë të barabarta. Ky “mendim qytetërues” në shumës, shtoi një element mbrojtës te nocionet e epërsisë kulturore evropiane: idenë e kulturave të dallueshme që jo vetëm ishin të ndryshme, por që gjithmonë kanë qenë – dhe gjithmonë do të jenë. Shumë prej tyre kishin kufij të natyrshëm në përparimin e vet, ashtu si “racat” njerëzore që hynë në fokusin shkencor në të njëjtën kohë. Ndërkohë, strategjitë kombëtare perandorake hynë në një fazë më të drejtpërdrejtë shfrytëzuese dhe të dhunshme, duke kulmuar me mizoritë e kryera në Kongon belgjiane.
Historiani intelektual Georgios Varouxakis, në vitet 1840 e ka gjurmuar frazën “qytetërim perëndimor” që madje edhe atëherë ishte koncept dredharak. Në mesin e shekullit XIX, “Perëndimi” veçse e shënoi një kufi me interesat ruse për komentuesit në të dy anët e atij kufiri; në fund, fokusi nga ana perëndimore u shtri në Islam. Në vitin 1891, Edward Freeman, profesor në Universitetin e Oksfordit botoi Historinë e Sicilisë nga kohët më të hershme që e bëri të njëjtin kundërshtim themelor midis banorëve të lashtë grekë dhe fenikas të ishullit, si dhe banorëve të mëvonshëm të krishterë dhe myslimanë: çështja qendrore që duhej luftuar, siç tha ai, ishte “nëse ishulli qendror i detit qendror duhej t’i përkiste Perëndimit apo Lindjes, trungut arian apo semit”.
Rrënjët e Perëndimit ishin gjithashtu të turbullta, por studiuesit ranë dakord se ato ishin vendase, duke arritur deri në brigjet e Mesdheut klasik, te pyjet gjermane ose te fortifikimi problematik i të ashtuquajturit krishterim mesjetar.
Si klasiciste jam kontradiktore. Vendi i Greqisë dhe Romës në thelbin e qytetërimit perëndimor ka qenë vazhdimisht qendror në fushën sime, dhe kjo nuk zhduket: çdo vit, kandidatët në Oksford më thonë se kjo është ajo që i solli ata në lëndën time. Ata gjithashtu nuk gabojnë. Është e vërtetë që athinasit e lashtë ishin skllevër entuziastë dhe supremacistë mashkullorë. Por, bota klasike mund të ofrojë gjithashtu frymëzim për Perëndimin modern, me modelet për demokraci radikale ose drama të fuqishme të traumave të refugjatëve dhe tmerreve të luftës.
Si historiane, e di që mendimi për civilizimin është thjesht i gabuar. Kulturat lokale dhe rajonale vijnë dhe shkojnë, por ato krijohen dhe mbështeten nga ndërveprimi. Takimet e përfshira nuk duhet të jenë miqësore. Por, janë pikërisht ato lidhje që nxisin ndryshimin historik, nga varkat që sollën gomarin afrikan dhe rrotën euroaziatike në Egje në mijëvjeçarin e tretë p.e.s., e deri te anijet e pajisura me busullën kineze që dërguan evropianët në Amerikë 4000 vjet më vonë për ta pushtuar atë vend me barutin kinez.
Këtë e dinin edhe grekët dhe romakët. Ata e ndanë botën jo nga raca, nga kultura apo nga besimi, por nga klima dhe ekologjia. Një tekst mjekësor grek i shkruar rreth vitit 400 p.e.s., i quajtur Ajrërat, ujërat, vendet, shpjegon se për shkak se në Azi temperatura është relativisht e qëndrueshme dhe klima e butë, gjërat rriten mirë dhe gjithçka është e bukur dhe e madhe, përfshirë njerëzit. Ata janë gjithashtu të butë dhe të dashur, por u mungon guximi dhe qëndrueshmëria, sipërmarrja dhe shpirti i lartë. Për dallim, evropianët janë më të ashpër, më të guximshëm dhe më luftarak – si dhe më të egër, të pashoqërueshëm dhe më pasionantë.
Pretendimi nuk është se aziatikët apo evropianët sillen natyrshëm në ndonjë mënyrë të veçantë: është se mjedisi inkurajon sjelljet e veçanta, si midis atyre që kanë lindur në ato vende ashtu edhe te vizitorët. Aristoteli ndërkohë e caktoi vetë Greqinë midis Azisë dhe Evropës, në më të mirën e të dy botëve.
Autorët klasikë në secilin rast u përqendruan më shumë te lidhjet. Romakët e theksuan rëndësinë e takimeve dhe shkëmbimeve në një botë në lëvizje të vazhdueshme: poeti Katuli mund të imagjinonte udhëtimin me miqtë në Indi, Arabi, Parthi, Egjipt dhe madje edhe te “britonët në skaj të botës”, ndërsa Plini Plaku – dijetari më i famshëm polimat që më së shumti njihet për vdekjen duke hetuar shpërthimin e Vezuvit në vitin 79 të e.s. – pohoi se vetëm indianët kurrë nuk kanë migruan.
Ndërkohë, legjendat greke i lidhnin heronjtë e vet të gjakut dhe të lëvizjes me mbretëreshat, mbretërit dhe perënditë e vendeve të huaja: fenikasit, frigianët dhe amazonët. Dhe, studiuesit grekë i pranuan borxhet që kanë: Platoni shprehu mirënjohje për egjiptianët që shpikën matematikën, gjeometrinë dhe astronominë, ndërsa Herodoti shpjegoi se alfabeti grek erdhi nga Fenicia dhe se në Greqi njihej si shkronjat fenikase.
Ai kishte të drejtë në të dyja aspektet, dhe ardhja e alfabetit ishte më revolucionare sesa që mund të tingëllojë. Me sa duket, është më e natyrshme që njerëzit të regjistrojnë rrokje sesa tinguj individualë: ka shumë shembuj në mbarë botën të rrokjeve të zhvilluara në mënyrë të pavarur, por të gjitha alfabetet moderne nuk mund të kthehen në një sistem të vetëm shkrimi të zhvilluar nga folësit e një gjuhe levantine – paraardhëse e gjuhës fenikase, hebraike dhe aramaike – gati 4000 vjet më parë. Nëpërmjet Fenicisë dhe Greqisë arriti në Romë dhe në Perëndim modern. Arabishtja mori nga aramaishtja. Përjashtimi i vetëm është hanguli korean, krijimi personal i Sejongut të Madh në XV të e.s. për të përmirësuar nivelet e shkrim-leximit në mbretërinë e tij.
Ajo që as Herodoti nuk dinte është se shkronjat fenikase nuk u shpikën në Levant. Përkundrazi, shenjat e para të identifikuara në mënyrë të sigurt si shkronja alfabetike, u gjetën në minierat mbretërore egjiptiane të bruzit, në malet e Sinait, të skalitura aty rreth vitit 1800 p.e.s. nga punëtorët e ftuar levantinë, duke përshtatur hieroglifet – që nuk mund t’i lexonin – për të regjistruar një gjuhë të cilën më parë nuk ndjenin se duhej shkruar.
Leximi dhe shkrimi në gjuhën e folur mund të duket gjë e natyrshme sot, veçanërisht për anglishtfolësit. Por, për shumëkënd është zgjedhje relativisht e kohëve të fundit, ndërsa në antikitet ishte e pazakontë. Komunikimi formal në Levant ndodhte në gjuhët e perandorive më të mëdha, mbi të gjitha në akadishten babilonase e cila ishte e shkruar me shkrim kuneiform (kunjor) me qindra shenja për fjalë dhe për rrokje të ndryshme.
Shkrim-leximi ishte aftësi e veçantë, e mësuar me shumë mund dhe vetëm nga skribët, derisa shpikësit e alfabetit shpikën një truk të pastër. Secila prej “shkronjave” të tyre fillimisht ishte një imazh i vogël, duke sinjalizuar për ta tingullin e parë të fjalës për objektin e përshkruar. Pra, shenja për “a” ishte koka e një demi, “alef” në gjuhën levantine, “b” ishte një shtëpi skematike ose “bet”, e kështu me radhë. Meqë shenjat përfaqësonin tinguj, jo rrokje, kishte shumë më pak prej tyre. Dhe, gjithsesi nuk ju duhej t’i mësoni ato: thjesht duhej të njihje gjuhën dhe trukun.
Jeta jashtë vendit ishte ajo që ua dha këtyre emigrantëve levantinë arsyet për të shkruar gjërat për herë të parë, për të komunikuar me njëri-tjetrin dhe perënditë e tyre, dhe ua dha atyre mjetet e reja për ta bërë këtë: vetë ata i huazuan piktogramet e tyre alfabetike nga shenjat egjiptiane që panë përreth.
Alfabeti nuk ishte i vetmja risi e Azisë Perëndimore që arriti në Mesdheun klasik në fazën e tij formuese: Levanti ka qenë gjithmonë udhëkryq i shkëmbimit kulturor. Fjalët semite të marra nga greqishtja shpeshherë kanë të bëjnë me biznesin dhe tregtinë, dhe sipërmarrësit levantinë duhet t’i kenë mësuar greqishtfolësit me teknologjitë financiare të Azisë Perëndimore, si bankat e depozitave, sigurimet detare dhe garancitë për huamarrje.
Në anën tjetër, numrat e përdorur në Perëndimin modern anashkaluan plotësisht Greqinë dhe Romën. Grekët numëruan me shkronjat e tyre të reja alfabetike, ndërsa romakët huazuan një sistem bazë të numërimit nga fqinjët që flisnin gjuhën etruske. Numrat tanë të pavarur u shpikën në Indi rreth vitit 250 p.e.s., duke u ndërtuar mbi një sistem numërimi shumë më të vjetër mesopotamian që përdorte kolona të ndryshme për numra të fuqive të ndryshme. Studiuesit indianë e ruajtën këtë notim të pozicionit, prandaj 11-shi tani do të thotë njëmbëdhjetë dhe jo dy, por ata i zëvendësuan pykat kuneiforme – me të cilat babilonasit numëronin në grupe prej 60 – me numra individualë nga 1-10 dhe më pas e përsosën sistemin me shpikjen e zeros.
Këta numra indianë arritën te studiuesit arabë në Bagdad në shekullin e nëntë të erës sonë, duke zëvendësuar edhe atje përdorimin e shkronjave alfabetike: si rezultat, numrat në arabisht nuk shkruhen ende nga e djathta në të majtë, si pjesa tjetër e gjuhës, por si në Indi nga e majta në të djathtë. Nga shekulli XII, udhëtarët e krishterë aventurierë si Adelardi i Bathit u ndeshën me këta numra “indo-arabë” në mbretëritë islame të Evropës Jugore, por atyre iu desh shumë kohë për t’i adaptuar: edhe në vitin 1500, shumica e evropianëve ende përdornin numra romakë.
Historitë e tilla duket se kanë pak të bëjnë me rritjen e izolacionizmit populist në ShBA dhe në Evropë gjatë dekadës së fundit. Por, edhe pse kjo shpeshherë shprehet në terma nacionalistë, ajo bazohet në një shqetësim më të madh për një trashëgimi unike perëndimore ku Greqia e lashtë dhe Roma rrëmbehen lehtësisht si shenjë e superioritetit kulturor evropian, ose thjesht racor, të cilin vetë grekët dhe romakët do ta kishin konsideruar si ide absurde. Nacionalistët e bardhë amerikanë, që nga Revolucioni i Teksasit në vitet 1830 e deri në Kapitol në 2021, valojnë flamujt me fjalët apokrife molon labe – “eja dhe merre” – gjoja drejtuar nga një mbret spartan pushtuesve persianë.
Promovuar për herë të parë nga aktivisti francez Renaud Camus në librin e tij të vitit 2011, Zëvendësimi i madh, teoria se popullsia e bardhë apo vendase evropiane po zëvendësohet nga emigrantët në një formë të kolonizimit të kundërt, tani është element kryesor i teoricienëve të konspiracionit të djathtë, supremacistëve të bardhë dhe turmave çjerrëse në mbarë botën. Kjo retorikë helmuese varet shumë nga ideja e një qytetërimi të veçantë – francez, britanik, perëndimor apo i bardhë – që është nën kërcënim nga kulturat e ndryshme dhe të huaja dhe veçanërisht nga fëmijët e tyre.
Por, vetë ideja e qytetërimit është problemi i vërtetë, dhe në veçanti nocioni se është një lojë me shumën zero, me kultura më të larta nën kërcënimin e vlerave të huaja migrante dhe fertile. Nuk ka pasur kurrë kulturë të pastër perëndimore që tani është nën kërcënimin e ndotjes. Asnjë popull i vetëm nuk është ishull, përveç nëse ata kanë qenë atje për një kohë shumë të gjatë dhe nuk kanë shpikur varka. Dhe, kjo është një gjë e mirë: pa marrëdhënie të reja midis njerëzve të ndryshëm që shkëmbejnë ide të panjohura, asgjë fare nuk do të ndodhte. /Telegrafi/
