Një vështrim për romanin e fundit të Ismail Kadaresë / (Rreth çmimit Nobel brenda dhe jashtë tij)

Shkëlzen Ukëhaxhaj

Këto ditë pata kënaqësinë ta lexoj me ëndje një vepër të vërtetë arti. Më në fund thashë se letërsia qenka akoma e pranishme në jetën tonë sepse politika ditore na ka verbuar dhe po konsumon trurin tonë, i cili nuk jeton më shumë se një jetë njeriu.
Roman i jashtëzakonshëm nga shkrimtari ynë i jashtëzakonshëm: “Kur sunduesit grinden”, ky është titulli i romanit. Një bisedë misterioze telefonike vetëm treminutëshe midis Stalinit dhe poetit të famshëm rus Pasternak.
Nuk është hera e parë që shkrimtari ynë, Ismail Kadare, të matet me majat e politikës botërore në art. Gjithmonë i suksesshëm, i veçantë, ndoshta nga më të veçantit që njeh letërsia moderne në shkallë globale.
Tashmë është e njohur që shkrimtari ynë i madh e ka sens të tij prej krijuesi që, pasi përcakton projektin e monumentit të tij krijues, merr një temë të madhe e atë pastaj e imtëson gjatë analizës pafundësisht, duke e zgjeruar deri në kufijtë e gjithënjerëzores. Po ashtu, në të kundërtën e kësaj ai niset nga një moment thuaj se i përditshmërisë së zakonshme dhe me fuqinë e mendjes së tij krijuese arrin ta zgjerojë, siç thamë, deri te mbarënjerëzorja në pafundësinë e kufijve të saj. Që ta bëjë këtë të zakonshme të jashtëzakonshme, mendoj unë, e ndihmon intuita shumë e thellë, muza poetike që fshihet brenda tij. Edhe durimi krijues është një cilësi e shkrimtarëve të mëdhenj, e Kadare e ka më tepër se të mjaftueshëm. Mbi të gjitha, për krijimin e një letërsie të tillë nevojitet një njohje e thellë për epokat dhe periudhat e ndryshme të historisë deri te antikiteti i thellë. Kadare për këto tema ka dëshmuar se ka njohuri të shumta dhe i ka kthyer në monumente letrare në kohën tonë moderne.

Kadare temë të romanit të tij e bën një bisedë telefonike treminutëshe midis Stalinit, numrit një të Bashkimit Sovjetik dhe shkrimtarit të shquar Sovjetik, të Rusisë së sotme. Kjo bisedë misterioze telefonike bëhet pas arrestimit të poetit, po ashtu të shquar rus Osip Mandelshtami që, ky i fundit, paska shkruar një vjershë politike kundër Stalinit. Ndër të tjera, Stalinin e quan Maloku i Gjeorgjisë. Poezia nuk është botuar asnjëherë, por autori e ka lexuar nëpër rrethe miqsh. Me siguri në atë rreth ka pasur të përfshirë edhe spiunë që kanë kryer detyrën për pushtetin e “Malokut” gjeorgjian. Kjo është e kuptueshme edhe për mua, e për autorin tonë, Kadarenë, me siguri edhe e përjetuar. Pasi që aludimi i bërë midis Shqipërisë dhe Rusisë lë për t’u kuptuar lehtë kjo gjë.

Për të na ofruar tablonë e jetës së shoqërisë së asaj kohe, nën një shtet diktatorial të dorës së hekurt, sidomos gjendjen shpirtërore të krijuesve, në veçanti të artit letrar, Kadare përmes atyre tre minutave të telefonatës misterioze: stalin – Pasternak dhe trembëdhjetë versioneve, ka arritur që jo vetëm gjeneratës sime, por shumë e shumë gjeneratave që vijnë pas nesh ua ka dhënë mundësinë që ta përjetojnë këtë kohë përmes artit kadarean, ashtu siç ne sot përjetojmë poemat homerike, apo jetën e Greqisë antike përmes tragjedive të Eskilit me shokë. Këto trembëdhjetë versionet e atyre 3-4 minutave të shprehura përmes dëshmitarëve okularë dhe jookularë, ndonjëri prej tyre edhe studiues i këtyre shkrimtarëve disidentë rusë, kanë krijuar efektin e besimit të vërtetësisë historike të romanit. Version pas versioni, kontradiktat midis të vërtetës së versionit paraprak, lexuesin e fusin në malin e erudicionit të shkrimtarit tonë.
Romani ka një fillim shumë të pëlqyeshëm. Një student i Institutit Gorki dëshiron të shkojë në Sheshin Pushkin për ta vizituar shtatoren e këtij vigani të poezisë klasike ruse. Dhe me ato dy radhët e shkruara nga poeti, me shumëkuptimësinë dhe të mbështjellë me vellon e një misticizmi, mbi të gjitha edhe përkthimi pothuajse i pamundur i saktë, e detyron lexuesin t’i hapë sytë dhe të kërkojë në thellësi të këtyre faqeve. Vargjet: Një monument të gdhendur jo duarsh i ngrita vetes. Ky ishte përkthimi i keq. Ndryshe do të jetë vargu: Një monument që ju më ngritët, siç nuk e desha. Me këtë fillim detyrohemi edhe ne, lexuesi pra, të hyjmë dhe të shëtisim në intuitën e Kadaresë.

Përkundër fillimit me poetë dhe vizitues te shtatoreve poetësh, esenca e romanit, apo më mirë narracioni i mëtutjeshëm, na fut në jetën e ashpër plot frikë dhe pa siguri nën diktaturën staliniste. Këtë errësirë të egër do ta përjetojë lexuesi gjithnjë e më shumë deri në faqet e fundit. Ky roman përcillet me shumë kulme, megjithatë një nga ato kulme të bukura është edhe përshkrimi i poezisë së Pushkinit kundër Carit. Tërë vepra përshkohet me porosinë e luftës midis më të mëdhenjve shkrimtarë në njërën anë dhe perandorëve, mbretërve, carëve apo edhe diktatorëve në anën tjetër.

Krahasimin që Kadare e bën midis poetëve rusë Mandelshtam – Pasternak, të cilët jetojnë në vitet e tridhjeta të shekullit të kaluar dhe dy poetëve tanë të shquar Noli e Lasgushi, të cilët, po ashtu, jetojnë në vitet e të njëjtit shekull, është një tjetër kulm i bukur i romanit. Kadare pretendon se jeta e dy shkrimtarëve rusë nën “mbretërinë” e diktatorit Stalini dhe dy poetëve shqiptarë, të cilët e përjetuan diktaturën e përçudnuar të mbretit Zog, mund të krahasohet. Mendoj se krahasimi çalon për shkak se Noli ynë e kishte luftuar Zogun me armë dhe e kishte rrëzuar nga froni, e më vonë nga arratia edhe me pendën e tij të artë. Ndërkohë Mondelshtami kishte kritikuar Stalinin, por vetëm me poezi dhe, sipas autorit tonë, me poezi të dobëta artistikisht. Nuk e kam kuptuar Kadarenë, pse nuk e ka marrë si shembull krahasimi për Pasternakun, poetin e tij, po ashtu të preferuar, Migjenin. Ndoshta edhe këtu, mendoj, është një çalim i vogël kadarean. Një arsye mund të jetë që Migjeni, apo poezia e tij i kishte shkuar përshtati sistemit komunist në Shqipëri. E vërtetë kjo, por edhe Lasgushi, ndonëse i injoruar, por i padënuar e, mbi të gjitha, Noli ynë po ashtu kishte privilegjet e tij, krijimtaria e të cilit ishte plotësisht e pacenuar dhe e pacensuruar.

Nëpërmjet këtyre trembëdhjetë versioneve të asaj telefonate të famshme, tanimë të njohura në përgjithësi për lexuesin, Kadare na sjell pamjet shumë të rënda të paperceptueshme për kohën në të cilën jetojmë ne sot. Presioni psikik që bëhet nëpërmjet thashethemeve, i mbështjell me petkun e misticizmit, ishte një nga armët më perfide të atij sistemi famëkeq. Në këtë pikë e panjohura e së ardhmes sjell një pasiguri dhe frikë të brendshme të papërballueshme. Një jetë midis dyshimit, mosbesimit, frikës nga çdo rreth dhe çdo anë. Këto storie të jetës, të një jete që s’do të donim ta jetojmë, s’donte ta jetonte as poeti Mondelshtam, i cili do të hidhej nga dritarja për të bërë vetëvrasje, por për fatin e tij të “keq” shpëton. Ai detyrohet, pastaj, ta jetojë atë jetën e tij të internimit, jetë të cilën ai në asnjë mënyrë nuk e donte. Një gjendje të tillë të vështirë e kemi gjetur edhe gjetkë në letërsinë tonë: Xhezairi i Gjikës dhe Danjolli i Sherkës në “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, këto dy personazhe të Rexhep Qosjes, pothuajse janë të përkryer, janë personifikim i një jete të tillë të tmerrshme te ne. Vetë Kadare është treguar mjeshtër i madh i skenarëve të tillë të pushteteve monstruoze, si te “Dosja H”. Pra, autori ynë e ka lëvruar këtë temë dhe mendoj se qëndron më lart se autorë të tjerë shqiptarë e të huaj, pa pretenduar që t’i vëmë pikën mendimit tonë.

Një segment tjetër i veprës është përpjekja e Stalinit për t’i përçarë poetët. Me atë telefonatën e tij të tmerrshme e misterioze njëkohësisht arrin që poetin e madh, Pastërnak, ta fusë në kurth. Në versionin e tretë:… Ne shokët tanë nuk i linim në baltë… tha. Dhe e mbylli telefonin. Kjo mund të nënkuptonte ti je një shok i keq, një tradhtar, një… një… e çka mos një. Kështu ai i fut frikën në palcë Pasternakut, kur e pyet: Çfarë mendoni ju për Mandelshtamin… Në versionin e njëmbëdhjetë, në faqen 157: “Po të isha mik i Mandelshtamit, unë do të dija ta mbroja më mirë”, kishte thënë Stalini dhe kishte mbyllur telefonin. Kjo ishte njëra pamje, pamja e frikshme. Kadare me mjeshtërinë e tij, pa pritur na qet në anën tjetër të hamendjes dhe dyshimit. Po sikur Stalini nuk donte ta burgoste poetin e famshëm?! Stalini ndoshta kërkonte ndihmën e Pasternakut që ky të ndikonte me autoritetin e tij dhe ta mbronte Mandelshtamin. Kështu Stalini do të dilte burrë me zemër të madhe që përkrah poetët e kombit edhe kur ata e kritikojnë atë; apo sikur Stalini të mos jetë fyer fare nga poezia e poetit, përkundrazi të jetë ndjerë krenar?! Të tilla pyetje janë të pafundme që Kadare i shtron nëpër roman, atëherë lexuesi detyrohet të shkojë edhe më tutje në thellësitë e intuitës kadareane. Jo vetëm në këtë rast, në veprën letrare që ne po vështrojmë, por, gjithmonë nëpër kohë shtetarët janë sulmuar nga poetët, janë vënë në pozita qesharake apo janë treguar si mizorë, jo inteligjent dhe jo vigjilent për të ardhmen e popujve.

Mendoj, edhe nëse kjo mund të qëndrojë në shumë raste, në përgjithësi kjo bie ndesh me të vërtetat historike. Te romani “Kur sunduesit grinden” vërehet po kjo tentativë, si nga poetët rusë ashtu edhe nga poeti ynë. Kur bëhet fjalë për Stalinin, nuk besoj që qëndron mendimi se ai ishte i paditur, jo inteligjent, sharlatan apo malok. Këtë mendim e hedhin poshtë vitet e gjata te sundimit në njërin nga shtetet më të mëdha në botë, udhëheqja në LDB kundër paktit Nazifashist etj. E hedhin poshtë, gjithashtu edhe shumë teorikë që e kanë studiuar jetën dhe veprën e Stalinit. Mandej, zikzaket e Stalinit me telefonatën me Pasternakun, arsyet e mbështetura në pikëpyetje të shumta nëpër versionet e ndryshme me hamendësime të papritura për Pasternakun, tregojnë se ai ka qenë i vështirë për t’u kuptuar dhe kapur në mat, kjo i ka bërë kundërshtarët e tij shpesh herë të mundur, bile ndonjëherë edhe dinakun Çurçill.
Pasternaku kishte një dëshirë të flaktë për të biseduar me Stalinin rreth një teme të veçantë: për jetën dhe vdekjen. Një intelektual i shkallës së Pasternakut nuk do të kishte interes të diskutonte tema shumë të thella filozofike, si jeta dhe vdekja, me cilindo. Apriori dihet që dijetarët nga më të mëdhenjtë janë marrë me këtë temë të pafundme. Andaj ç’i duhej Stalini Pasternakut po qe ai një malok gjeorgjian?! Dihet mirëfilli se Stalini mund t’i ndalte thashethemet në qytetin moskovit pa ndonjë vështirësi. Autori ynë mendon që kjo i konvenonte shefit të madh. Kadare ngre pikëpyetjen se ai me këtë “armë” dhe të tjera të tilla i përdorte për ta përçarë klasën intelektuale, të cilët ishin armiqtë e tij. Këtë edhe e arriti, kur Pastërnak deklaronte se nuk e kishte pasur mik Mandelshtamin. Nga këtu fillon pasiguria dhe dyshimi për gjithçka dhe vazhdon pa ndërprerë…

Krahasimin midis Rusisë staliniste dhe Shqipërisë e bën mbi disa elemente karakterizuese. Së pari krahason udhëheqësit e shtetit Stalin-Hoxha të cilët janë tiranë, diktatorë autoritarë të egër; së dyti krahason shkrimtarët respektivisht poetët: Mandelshtam-Pasternak me Nolin dhe Poradecin. Pastaj frika dhe pasiguria e jetës, është po ajo, pothuajse identike, pa asnjë ndryshim. Një version krahasimi mjaft i bukur, i veçantë për nga stili, më duket mua, përshkrimi i gjendjes shpirtërore e poetit rus, kur Stalini e thërret në telefon dhe i bën atë pyetjen e tmerrshme: çfarë mendoni ju për Mandelshtamin? Frika dhe gjendja shpirtërore kaotike e të cilit janë pothuaj të papërshkrueshme. Gjithashtu, poeti ynë, Kadare, e pranon një thirrje telefonike nga njëshi i Shqipërisë, E. Hoxha. Këtu kemi një gjendje krejtësisht tjetër emocionale, në kuptimin pozitiv të fjalës. Personalisht, si Stalini Pasternakun, Enver Hoxha e thërret Ismail Kadarenë për ta përgëzuar për poemën e tij të fundit. Ne nuk kuptojmë më shumë rreth asaj telefonate. Ne arrijmë ta kuptojmë vetëm gjendjen e tij emocionale i cili s’mund të thotë më shumë se veç tri herë: faleminderit… faleminderit… faleminderit…

Përderisa Pasternaku pas shuarjes së zërit nga ana tjetër e receptorit në mënyrë proteste nga Stalini: Ti je një shok i keq. Ne kemi ditur t’i mbrojmë shokët më mirë. Dhe heshtje nga ana tjetër. E kuptueshme apriori që, një e thënë nga Stalini, ti je një shok i keq, nënkuptonte humbje, deklasim të gjithanshëm. Ai tenton ta marrë Stalinin prapë në telefon, por kjo ishte e pamundur, sepse ai telefonon ishte krijuar për të kryer vetëm një telefonatë. Pasternaku dhe gjendja e tij shpirtërore nga këtu ishte deklasuese dhe e papërshkrueshme me fjalë.
Edhe në anën tjetër të Kontinentit, shumë vjet më vonë, në Shqipëri, gjendja shpirtërore e poetit tonë nuk ishte hiq më e mirë se e kolegut të tij. Ndoshta vetë poeti rus ishte shkaku i këtij shqetësimi për poetin tonë. Inspirimi i Kadaresë nga Pasternaku: Ai s’mund të jetë krejt indiferent kundrejt këtij personazhi historiko-letrar, duke e bërë atë pjesë të romanit të tij të famshëm, “Ura me tri harqe”. Por kjo “trimni” autorit tonë i kushton net të tëra pa gjumë, shqetësime të paimagjinueshme shpirtërore. Përballja me nr. 1 të shtëpisë botuese, ku ai kishte synimin për botimin e romanit dhe, natyrisht, ajo ishte nga të paktat në tërë vendin, ishte shume e vështirë. Pyetjet e tij bëheshin me sensin e një hetuesi me shumë përvojë, andaj përgjigjet duhej të ishin, po ashtu, të vëmendshme, të kontrollohej gjendja shpirtërore konform momentit. Një çalim dhe çmimi ishte jo vetëm mosbotimi, e kjo ishte e keqja më e vogël, por internimi e të tjerat që do të përcillnin pas tij. Kjo frikë, ky shqetësim, do ta ndjekë autorin tonë edhe pas përgjigjes pozitive nga drejtori i shtëpisë botuese sepse, dihej, se në një shkallë më të lartë qëndronin “prokurorët” që e studionin çdo vepër letrare pas botimit. E po qe se “prokurorët” gjenin diçka infiltruese, atëherë edhe drejtori do ta pësonte përveç autorit. Domethënë, zinxhiri nuk shkëputej edhe shkurt.

Konstruksioni i veprës, i ndërtuar mbi trembëdhjetë versionet e telefonatës së famshme Stalin-Pasternak, i ka mundësuar autorit tonë që të ngërthejë edhe shumë tema e nëntema të tjera të cilat veprën e bëjnë mjaft të kënaqshme për ta lexuar. Sa të kënaqshme për ta lexuar, po aq të thellë në kuptimin filozofik për t’u menduar. Hamendjet dhe pikëpyetjet që ngre rreth Helenës së Trojës apo Helenës së Greqisë, apo kur ishte Helenë e Greqisë dhe kur Helenë e Trojës. Quhej Helena e Greqisë dhe kuptohej si mbretëresha e pabesisë, apo ishte Helena e Trojës dhe kuptohej mbretëresha besnike; pasi i kishte dhënë besën të dashurit, me të gjitha rreziqet që kishte përbrenda ky hap i rrezikshëm i cili mbet në kujtesën e njerëzimit për shekuj me radhë, ajo shkon me të dashurin e vet, princin e Trojës. Ishte Helena fatkeqësi në historinë e Trojës, apo ishte vetë Kali i Trojës, një kurth i ngritur nga grekët. Pyetje të tilla që kanë mbetur pa u vërtetuar përgjatë shekujve e bëjnë veprën mjaft atraktive për nga shija dhe shumë të thellë për nga shumësia e pyetjeve.

Mund të thellohemi thellë e më thellë nëpër minierat e romanit, sepse këtë mundësi na ka dhuruar autori ynë i jashtëzakonshëm; shkrimtari i letërsisë shqipe dhe i asaj botërore, aq bukur dhe me stil interesant gërsheton epokat dhe njerëzit – antikitetin e Helenës me Beatriçen e Mesjetës e deri te poetja e kohës sonë, Anna Akhmatova. Ai vë përballë mbretërit, carët, diktatorët nëpër shekuj e vite përballë të të mëdhenjve poetë, ndër të cilët këmbëkryq rri edhe vetë. Bile-bile ai vë përballë edhe vetë më të mëdhenjtë shkrimtarë të botës si Tolstoin kundër Shekspirit. Për një çast autori ynë më duket se harron qëllimin e veprës, porosinë esenciale të saj, luftën për zotërimin e vendit të parë midis poetëve dhe diktatorëve me paraardhës. Ai çuditet si Tolstoi nuk e njeh Shekspirin për shkrimtarin nga më të mëdhenjtë, bile e rendit poshtë te të rëndomtit. Nganjëherë Kadare edhe shkrimtarët i quan të pakompromis dhe thuaj se i krahason me tiranët për nga kuptimi i vendit të parë, i bindur se edhe ai vetë ndodhet në këtë “betejë” për jetë a vdekje.

Nobeli, jo shkencëtari suedez, por çmimi në emër të tij është, gjithashtu, një nga ato kulmet e bukurisë së kësaj vepre. Autori ynë është i vetëdijshëm që çmimi Nobel, në veçanti për letërsinë, është nga çmimet më të larta që mund të marrë një autor për punën e tij krijuese. Shumë nuk mendojnë kështu, bile edhe autori i këtyre radhëve e ndan këtë mendim, sepse ka mendje të ndritura, intelektualë, pothuaj të pakapërcyeshëm për epokën së cilës i takojnë dhe nuk e kanë pranuar një nder të tillë, e kanë injoruar në kuptimin e plotë të fjalës. Për shkrimtarin tonë të madh I. Kadare, është i vetmi çmim që padrejtësisht s’iu ka ndarë nga Akademia suedeze. Ai me të drejtë e ëndërron këtë jo për mëshirë, por pse ai e meriton katërçipërisht si një artist i veçantë. Edhe për çmimin Nobel Kadare e ka bërë krahasimin midis Rusisë dhe Shqipërisë. Me një elegancë të pashoqe ai i ofron lexuesit dy tablo jete nga dy shtetet. Përderisa Pasternakut iu kishte ndarë çmimi Nobel për letërsi, atij nuk i lejohet asnjëherë për të shkuar dhe për ta marrë atë çmim në mënyrë ceremoniale. Midis atij dhe shtetit komunist dhe Çmimit Nobel ishte ngritur një mur i parrënuar përgjithmonë. Kështu kjo mbeti vetëm “ëndërr” e pasternakut, pasi ai ka lënë këtë botë para se të rrëzohet edhe diktatura komuniste në rusi.

Në anën tjetër, Kadareja ynë, po ashtu ëndërron ta ketë edhe këtë çmim, çmimin kampion për letërsi?! Po ç’është ky çmim? Një letër e pavlerë e Akademisë së Shkencave suedeze e cila peshon rreth 900 mijë dollarë amerikanë. Pra ata 900 mijë dollarë janë vërtet të pavlerë kur të renditësh para apo pas shkrimtarëvesi Peter Handke e Andriç. Pranë emrit të Pasternakut apo Sartrit francez do të ishte më vlerë se ajo paçavure suedeze së bashku me ata 900 mijë dollarët amerikanë. Akademia Suedeze çuditërisht e ka degraduar atë çmim, dikur vërtet të vlefshëm dhe domethënës, duke bërë laureatë personalitete të papersonalitet. Por, cilat mund të jenë arsyet që Akademia Suedeze nuk ia ndan këtë çmim shkrimtarit tonë, i cili për më shumë se dy dekada është kandidat e shumë herë edhe favorit? Është shkruar dhe folur disa herë, është shkruar dhe përfolur deri edhe tek emra konkretë, kinse edhe nga shqiptarë që paskan deponuar fakte dhe arsye pranë Akademisë Suedeze të cilat flasin kundër dhënies së këtij çmimi për shkrimtarin tonë. Këto diskutime apo thashetheme janë degjeneruar duke kaluar deri në shkallën më të ulët të intelektit njerëzor. Ata të cilët e njohin jetën dhe veprën e Kadaresë dhe nuk janë të ndikuar nga emocione, cilado qofshin ato, subjektive a edhe objektive, e dinë që një pjesë e mirë e krijimtarisë letrare e autorit tonë të dashur janë elozhe për socializmin, komunizmin dhe udhëheqësin e saj në Shqipëri, E. Hoxha.

Në aspektin e letërsisë artistike kanë qenë dhe do të mbesin art i përkryer, as shkrimtari ynë kurrë nuk i ka mohuar. Krahas, para dhe pas tij ka plot shkrimtarë që i patën kushtuar himne asaj epoke. Dritëro Agolli është nga të shumtit dhe nga më të veçantët, por ky shkrimtar i madh pat guximin edhe për të kritikuar kur guxoj ta shkruante romanin e famshëm “Shkëlqimi dhe rënia e shokut Zylo”. Krijimtaria letrare dhe publicistike e I. Kadaresë pas fillimit të viteve të ’90-ta të shekullit që iku para 20 vjetësh, mori udhën e kriticizmit kundër sistemit komunist. Kjo krijimtari letrare dhe publicistike, të themi e një epoke të re, pa dyshim se është, gjithashtu, e nivelit më të lartë artistik. Kjo në pamje të parë lë për t’u kuptuar që, Ismail Kadare dëshiron të jetë dhe të quhet shkrimtari i parë disident në Shqipëri, gjë që është e pamundur, për vetë faktin se autori ynë mund të merret si shkrimtar i oborrit e, mbi të gjitha, ai mbante edhe poste politike në atë kohë. Kjo sjellje autorin tonë e vë në pozicion kontradiktor me vetveten. Por, e tëra, parë në aspektin thelbësor, Kadare gjithmonë ka pasur stilin e një “rebeli” në artin letrar. Kjo farë lloj disidence, nëse na lejohet ta quajmë kështu, po të vërehet me kujdes vepra e tij letrare edhe e kohës komuniste, vërehet kollaj ajo farë disidence. Po qe se kjo është arsyeja e refuzimit apo e injorimit për poetin tonë të çmuar, domethënë aspekti politik, nuk kanë të drejtë, ose fare pak. Nëse arsyet janë, e këto s’mund të jenë letrare, plot intelektualë shqiptarë, bile mendje të ndritura në nivel ndërkombëtar si dhe si një shkrimtar i përkthyer në mbi tridhjetë gjuhë të huaja, dhe unë vetë nga më të fundit, mendojnë se Kadare qëndron shumë shkallë më lart se shumë posedues të këtij çmimi, sidomos i paarritshëm për autorë si ky i këtij viti, Peter Handke. Në një pikë janë të përbashkët si kritikuesit, po ashtu adhuruesit e veprës kadareane. Ai ka intuitën e jashtëzakonshme të shkrimtarit. Muza e poetit jeton gjithmonë e zgjuar brenda shpirtit të tij.

Ismail Kadare, në moshën e tij të thyer, mund të themi, ka sjellë në dorën e lexuesit të të dy krahëve, të cekur më parë, një roman me cilësitë më të larta të nivelit botëror. Kjo vepër letrare, mendoj, do të renditet përkrah veprave më të mira të letërsisë. Besoj se nuk do të dal i guximshëm po të shprehem se do të stivohet në rresht me të atyre patriarkëve të letërsisë botërore. Po e mbyll këtë vështrim të shkurtër duke qenë i bindur se edhe Ismail Kadare së bashku me Pasternakun dhe Sartrin, pra të atyre që e ëndërruan dhe atyre që e refuzuan, do të qëndrojë shekujve mbi atë çmim.