Gaio Valerius Catullus (Katulo) lindi në Verona në vitin 84 para Krishtit. Nëse duam ta vendosim në kornizën e kohës, u lind pesëmbëdhjetë vjet pas Lucrecios, katërmbëdhjetë vjet para Virgjilit (Publius Vergilius Maro), pesëmbëdhjetë vjet para Oracios (Quintus Horatius Flaccus). Duke qenë se familja e tij ishte një nga më të pasurat e Veronas, në moshën 18-vjeçare Katulo shkon në Romë dhe bëhet pjesë e qarqeve elitare artistike e politike.

Nëse Saffoja njihet si poetja e dashurisë, Katulo është poeti, sepse dashuria është kryetemë e tij. Poezitë kushtuar Lesbias së tij (në nderim të Saffos) kanë mbijetuar mijëvjeçarë poezish dashurie duke ardhur sot me atë pasion aq lehtësisht të identifi­kueshëm.

Kush ishte Lesbia nuk është më një sekret për ne, njerëzit e kohëve moderne, që gërmojmë pa pardon në jetën e njerëzve që hodhën themele në mënyrën tonë të të menduarit, atyre që krijuan modele në mënyrën e konceptualizimit të artit.

Apuleio në Apologjinë e tij, kapitulli X, shkruan se Lesbia e Catullos ishte një farë Clodia, motra e dytë e Publius Clodius Pulcher. Në Romën antike vajzat që lindnin pas një djali merrnin emrin e vëllait, ndaj edhe Publius Clodius Pulcher që kishte tri motra, kishin emrat Clodia I, II dhe III. Clodia II, lindur më 95-94 para Krishtit, ishte Lesbia e Katulos.

Kërkuesi modern nuk mjaftohet me identifikimin e emrit e familjes së Clodias. Hulumtuesi modern kërkon ta rindërtojë historinë e njërës nga dashuritë më të famshme në historinë e njerëzimit. Kështu që arrijmë në vitin 62 para Krishtit, në njërën nga vizitat që Katulo bën në familjen e vet në Verona. Aty gjen mysafirë administratorin e provincës së Cisaplinas, mikun e Ciceronit, Quintus Caecilius Metellus Celer, me gruan e tij Clodia, 32-vjeçare, e bukur e tejet joshëse, ideale për ta joshur marrëzisht 22-vjeçarin Katulo. Klodia ishte dashuria e tij e parë, e vetme dhe unike.

Më pas Klodia kthehet në Romë, ku i shoqi në vitin 60 bëhet konsull, dhe mes Romës e Veronës, historia e dashurisë së saj me Katulon regjistrohet në vargjet më unike të lirikës së dashu­risë. Në vitin 59 Q. Cecilio Metello Celere vdes në rrethana të paqarta. Kjo ngjarje bëri që të qarkullonin fjalët se ai ishte hel­muar nga gruaja. Madje Ciceroni, i cili nuk kishte asnjë simpati ndaj poetae novi, në ‘Pro Caelio’ shkon aq larg saqë e akuzon Klodian edhe për incest me të vëllanë duke e përshkruar si një grua shumë sensuale, por edhe provokuese dhe prostitutë të paturpshme. Ndoshta ky mund të ketë qenë një reagim emocio­nal i Ciceronit pas humbjes së mikut, ndaj studiuesit e hedhin poshtë idenë që Klodia të ketë qenë ashtu si e përshkruan ai. Sigurisht qe Klodia ka qenë një grua pasionante e sigurisht që do të ketë pasur edhe dashnorë të ndryshëm, por kjo ka qenë një sjellje normale e kohës për klasën së cilës ajo i përkiste.

Ajo që mbetet e rëndësishme për letërsinë, prodhim i dashurisë në limitet e çmendurisë, janë lirikat e Catullos, ku ndjenjat eks­treme e mundojnë poetin deri në dhimbje fizike.

Odi et amo. Quare id faciam, fortasse requiris.

Nescio, sed fieri sentio et excrucior.

Të dua e të urrej. Si mund të ndodhë kjo, ndoshta mund të pyesësh.

Nuk e di, por e ndiej dhe vuaj.

Asgjë nuk e ndihmon dot poetin, as perënditë të cilave u lutet më kot që ta çlirojnë nga kjo dashuri e tmerrshme e cila zgjat deri në vitin 58, vit i cili qe dramatik për poetin. Vëllai i madh i vdes në Azi dhe varroset në bregdetin e Dardanelleve. Catullus shkon në Verona të marrë të atin. Nisen për në Azi por, më kot, nuk e arrijnë dot funeralin. Gjithë dhimbjen e madhe për hum­bjen e të vëllait e shkruan në një poezi, së cilës i paraprin një hyrje. Poezinë ia dërgon një nga miqve që i kishin mbetur bes­nikë në Romë, poezinë që shenjoi lindjen e elegjisë duke qenë njëkohësisht një nga elegjitë më të bukura që janë shkruar ndo­njëherë në letërsi, ku eleganza e kompozimit përputhet me sin­qeritetin e patosin e ndjenjave.

Multas per gentes et multa per aequora vectus

advenio has miseras, frater,

ad inferias,

ut te postremo donarem munere mortis

et mutam nequiquam

alloquerer cinerem.

Quandoquidem fortuna mihi

tete abstulit ipsum.

Heu miser indigne frater adempte mihi!

Nunc tamen interea haec,

prisco quae more parentum

tradita sunt tristi munere ad inferias,

accipe fraterno multum manantia fletu,

atque in perpetuum, frater,

ave atque vale

Shumë njerëz e dete kalova,

për të mbërritur në këtë funeral,

i mjerë, o vëlla,

për të të sjellë dhuratën

më të mirë të vdekjes

dhe për të folur më kot

me hirin tënd të heshtur.

Pasi që fati të rrëmbeu,

pikërisht ty.

O vëlla i mjerë

si të shkulën nga zemra ime!

Tashmë gjithë këto dhurata,

që po i lë si e do zakoni

traditat janë të dhimbshme për funeral,

pranoi se janë të lara me lotët e vëllait,

të përshëndes përjetësisht,

o vëlla, lamtumirë.

Carme V

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,

rumoresque senum severiorum

omnes unius aestimemus assis

soles occidere et redire possunt;

nobis cum semel occidit brevis lux,

nox est perpetua una dormienda.

Da mi basia mille, deinde centum,

dein mille altera, dein secunda centum,

deinde usque altera mille, deinde centum;

dein, cum milia multa fecerīmus,

conturbabimus illa, ne sciamus,

aut ne quis malus invidere possit,

cum tantum sciat esse basiorum.

Të jetojmë, Lesbia ime, e të duhemi,

fjalët e ashpra të pleqve t’i zhdukim

diejt mund të perëndojnë e të lindin

ne, me t’u fikur kjo dritë e shkurtër

nata është një gjumë i përjetshëm

Jepmë një mijë puthje, pastaj njëqind

pastaj një mijë të tjera, pastaj edhe njëqind

pastaj, kur të jemi puthur mijëra herë

le t’i ngatërrojmë, mos t’i dimë

që syri i keq mos të na shohë

që kaq shumë jemi puthur

LI

Ille mi par esse deo videtur,

ille, si fas est, superare divos,

qui sedens adversus identidem te

spectat et audit

dulce ridentem, misero quod omnis

eripit sensus mihi: nam simul te,

Lesbia, aspexi, nihil est super mi

[tum quoque vocis,]

lingua sed torpet, tenuis sub artus

flamma demanat, sonitu suopte

tintinant aures, gemina teguntur

lumina nocte.

Ai më duket sikur shoh një Zot,

mund të thuhet se ai i tejkalon të gjithë Zotat,

ai që të ulet përballë e herë pas here

të shikon e të dëgjon

ndërsa ti qesh ëmbëlsisht,

e që mua të mjerit më shkul çdo ndjesi.

Se sapo të shoh, Lesbia,

asgjë më nuk mbetet në mua

(asnjë grimë zë).

Gjuha më ngin,

një fije flakë merr turr nëpër trup,

një zhurmë më ushton në veshë

dhe për këta dy sytë e mi

vjen nata.

LXXXVII

Nulla potest mulier tantum se dicere amatam

Vere, quantum a me Lesbia amata mea est:

nulla fides ullo fuit umquam foedere tanta,

quanta in amore tuo ex parte reperta mea est.

Asnjë grua s’mund të thotë që ka qenë kaq e dashuruar

Sa ka qenë e dashura ime Lesbia.

Asnjë besnikëri në asnjë pakt nuk ka qenë aq e madhe

sa dashuria për ty që lindi nga unë.

CIV

Credis me potuisse meae maledicere vitae,

ambobus mihi quae carior est oculis?

Non potui, nec, si possem, tam perdite amarem,

sed tu cum Tappone omnia monstra facis.

Mendon që do mundja të flisja keq për jetën time,

për atë që e kam më të shtrenjtë se këta sy?

Jo, nuk munden kur e dua deri në çmenduri,

Por je ti, me atë Trapin, që bëni poshtërsi.

Është pikërisht vargu i fundit që i ka çorientuar studiuesit. Kujt i drejtohet Catullus me këtë varg? Kenneth Quinn (The poems, London, 1970: 443) jep dy hipoteza, ose i drejtohet Lesbias, ose lexuesit, i cili kërkon që ai të flasë keq për Lesbian e tij. Por të gjitha këto janë rrugëtime për t’u zbuluar për hulumtuesit e lexu­esit e apasionuar.

Shkroi dhe përktheu: Majlinda Bregasi.

Marrë nga numri 17 i revistës “Akademia”