Zejnullah (Sadri) Rrahmani lindi më 1952 në Ballofc të Podujevës, në Kosovë. Shkollën fillore dhe gjimnazin i kreu në Podujevë. Ka studiuar dhe është diplomuar në Fakultetin Filozofik të Prishtinës, në Degën e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe. Studimet pasuniversitare dhe magjistraturën i kreu në Degën e Letërsisë Shqipe, 1984. Më 1985 doktoroi në shkencat filologjike në Prishtinë. Ka punuar në revistën “Fjala” si gazetar dhe redaktor, më pas, profesor në Fakultetin Filozofik (tash Fakulteti i Filologjisë) prej vitit 1977 deri në pension. Profesor Rrahmani ka qenë kryetar i Studimeve pasuniversitare të Degës së Letërsisë, i ka reformuar e udhëhequr ato nga viti 1992–1998. Nga viti 1992 deri më 1996 ka qenë dekan i Fakultetit të Filologjisë. Më 1995, e ka ringjallur (pasi që ishte ndërprerë dhunshëm dhe nuk ishte mbajtur disa vite), Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare dhe të njëjtin vit, si bashkëdrejtor me Akademik Bahri Becin, e ka organizuar në Tiranë për dy vite me radhë. Po ashtu, ka themeluar revistën shkencore “Filologjia” të Fakultetit të Filologjisë dhe ka qenë kryeredaktor i tre numrave të parë të saj. Nga viti 1992 ka qenë anëtar i Këshillit Nacional për programet e letërsisë si dhe anëtar i Këshillit për unifikim të teksteve e të programeve nacionale të Kosovës e të Shqipërisë 1992-1998. Nga viti 1996-1999 në cilësinë e Këshilltarit për arsim i Dr. Ibrahim Rugovës, Kryetar i Kosovës, e ka udhëhequr arsimin shqip (paralel) të Kosovës. Në periudhën 2007-2009 ka qenë anëtar i Këshillit Nacional të Shkencës të Kosovës. Aktualisht është anëtar i rregullt i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Nga viti 1999 jeton në mes Prishtinës dhe Kanadasë. Në fushën e krijimtarisë letrare shkruan zhanret; e prozë, roman, novelë, tregim. Në këtë fushë ka botuar rreth 20 libra. Për krijimtarinë letrare është nderuar me: Çmimin “Hivzi Sulejmani”, Çmimin “Naim Frashëri”, Çmimin e NGB Rilindja për roman, Çmimin e Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës etj. Në fushën e teorisë letrare dhe studimeve, profesor Zejnullah Rrahmani ka botuar rreth 15 libra teorikë dhe studimorë.

Bisedoi: Mimoza Hasani Pllana

Krejt në fillim të bisedës e pas më shumë se pesëdhjetë dekada krijimtarie letrare e mësimdhënie, si e vlerësoni sot, cila i jep shpirt letërsisë: historia apo poeisis?

Në moshën gjashtëmbëdhjetëvjeçare e kisha përfunduar romanin “Zanoret e humbura” me të cilin kisha konkurruar në konkursin e Rilindjes me shifër, se dorëshkrimi nuk duhej të mbante emrin e autorit. Nuk di tash kujt t’i jap përparësi, leximit a jetës. E qartë është se jeta ishte e imja dhe leximet ishin gjithashtu të miat, jo vetëm ato të historisë, por edhe të sociologjisë dhe të filozofisë. Nuk e përjashtoj që aty dhe në disa vepra të tjera të miat ka një përvojë popullore, antropologjike, folklorike dhe mitike. Tek e fundit në “Sheshi i unazës” në princip të një kronologjie historike është përzgjedhur pozicioni i narratorit (tregimtarëve) të romanit: i pari është një tregimtar mitik, një urtak dhe pasuesi është narrator që shkruan përvojën e narratorit që nuk di shkrimin (tek e fundit periudha e antikës nuk ka lënë gjurmë shkrimi në gjuhën tonë!). Vetëm në periudhën e fundit të ngjarjeve të romanit historia tregohet nga narrator bashkëkohës dhe kjo në njëfarë mënyre është histori e përjetuar, dokument i shkruar autorial, poiesis le ta quajmë. Në shumë prej veprave të mia ky raport bëhet shumë më kompleks dhe sa herë që duket se romani përmban histori, teksti i tij përdorë gjuhën dhe stilin për ta lexuar e pranuar atë si poiesis, letërsi. Tek e fundit, romani është një pasardhës i largët i epit dhe dihet që gjithë historia nuk ka thënë gjë më shumë për luftën greko – trojane se që ka kënduar Iliada dhe Odisea! Magjia e tillë e shndërrimit të dokumentit në art ka prekur shumë pjesë të historisë sonë në romanet e mia. Madje, në disa raste edhe këtë gjë e kanë ndierë në romanet si “Romanin për Kosovën”, këtë e kanë ‘përjetuar’ shkresat e ndryshme ushtarake, raportet policore, kronikat e ndryshme, tekstet biblike, letrat e misionarëve të ndryshëm etj. Me një fjalë, shkrimi artistik ka asimiluar dhe i ka ngritur në nivel arti edhe gjithë spektrin e shkrimeve të shumë disiplinave të tjera … Në shumë prej veprave të mia, gjithmonë ka ekzistuar një shtresë teksti, mund ta quaj edhe një linjë shkrimi që ka qenë puro poiesis dhe që (edhe si frymëzim) gjuhën poetike e ka përdorë ashtu si e përdorë edhe poezia, përfshi figurën dhe ritmin, natyrisht që nuk i ka përdorë vetëm disa nga stolitë e vargut. Çfarë të rezymoj? Romani rrëfen dhe ajo që rrëfehet është e përfunduar, të paktën një kohë para se të zë formën në një shkrim. Pra, është e kaluar dhe në këtë kuptim është një histori qoftë e treguar në mënyrë kronologjike si në romanin tradicional, qoftë e përthyer dhe me kronologji të zhvendosur para ose prapa, si në romanin modern. Ndërsa struktura e një romani, veprimi, karakteret gjuha e stili i tij dhe efekti i tyre përtej, të cilin autori e arrin me shkrimin e vet, kjo është ajo që e quajmë art dhe i cili reflekton në kënaqësinë e leximit …

Si filluat të shkruani letërsi?

Bashkë me shkrimin. Thjesht kam filluar të shkruaj. Mbaj mend që gërmat i shkruaja me vështirësi dhe shpesh më dilnin si përbindësha të vegjël, por fjalët fluturojshin dhe shpesh kishin tendencë të lidheshin e të tingëllojshin së bashku. Më duket që ka qenë influencë fillimisht e atyre pëshpëritjeve ritmike të sime amë. Mandej, e thash që i fillova leximet. Unë nuk kam filluar leximin me tekste të zgjedhura për fëmijë dhe as me librat e fëmijëve. Nuk kisha të tilla libra. Nuk kishim në shtëpi libra për fëmijë. Ishte vetëm ndonjë libër i klasëve të larta i vëllezërve të mij dhe ishin librat e Nazmiut (Nazmi Rrahmani, shkrimtar). Sa shkojshin ditët e librat e tij shtoheshin e shtoheshin. Të gjitha ishin libra të jashtëzakonshëm dhe shikuar nga ky moment që po flasim, mund të them që ishin pothuajse të gjitha kryevepra të letërsisë botërore: Fausti i Gëtes, Don Kishoti i Servantesit, Dekameroni i Bokaçios e Komedia Hyjnore e Dantes, Hamleti e Jul Qesari i Shekspirit dhe mbi të gjitha Iliada e Odisea të Homerit. Letërsia shqipe atëbotë ishte e paktë, vetëm disa autorë kosovarë të cilëve edhe ua kam harruar moti librat, por në dollap të shtëpisë ishte Lulet e verës e shkruar me makinë shkrimi dhe kopje, sepse nëpër gishta gjithmonë më mbetej ngjyra letrave ‘indigo’ sado që mundohesha mos me i përlye fletat! Naimi më vonë qe zgjeruar shpejt edhe me Bagëtie bujqësi dhe Istoria e Skënderbeut. Por këto ishin libra të vështirë se ishin të shkrueme në nji gjuhë më ndryshe, e jo në gjuhën që unë e njihja nga familja ime dhe rrethi atyre që njihja atëherë. Ndërsa vargjet si ‘Molla t’këputuna nji deget / Dy qershija lidhë n’nji rrfanë / Ku fillojnë kufijt e Geget/ Rrijnë dy çika me nji nanë. /, i pata lexuar lehtësisht dhe aso kohe ne kishim një shtëpi ndërmjet prej tonës me nji grua të moshës së mesme, që kish dy çika, të cilat i rriste e vetme, mbasi që i shoqi i kish vdekur dhe djalë nuk kishte. Çikat jetime qenë rritur dhe ato përgatisnin pajën, siç ishte zakoni, kështu që shumicën e ditës e kalonin me gjergjef në dorë, duke qëndisur nën hije të mollave në kopsht. E ëma, u bashkohej kur kish kohë, ditëve me vapë të verës dhe pamja e tyre ishte me të vërtetë idilike, sado që njifarë lloj pikëllimi shtrihej përtej shamijave e patiskut të bardhë, që priste qëndismat e dorës së tyre … Për mua çështja ishte te ajo fjala Geget, të cilin unë asokohe nuk e kisha idenë ku e tek shtrihet dhe deri ku shkojnë ata kufij dhe as çka ka përtej atyre largësive … Vjershat mund t’i lexoja dalëngadalë dhe më pëlqenin me lehtë e më shumë, se ato përmbanin atë që unë vetvetiu e kërkoja: fjalët disi të lidhura e të kushtëzuara, tingëlluese e bukurtingëlluese, përsëritjet e shpejta e të përhershme, theksimin e veçantë dhe përfundime që përputheshin … Këto të gjitha unë i bluejsha në mendje dhe e mbaj mend që përpjekjet e lodhshme me shkrue ndoj varg të tillë, që me i përngjarë këngëve, ose edhe atyre pëshpëritjeve që i thojke ime amë, i kam bërë rreth një vjet pa shkue në shkollë dhe sidomos verën në vijim, duke pritur vjeshtën për t’u hapur shkolla. Se më kish kërcënuar im at që ka me më dërgue në shkollë dhe atje kanë për të më disiplinuar e sjellë në vete përfundimisht! Unë, aso kohe, me kokën në letra gjithë ditën, nuk vlejsha për asgjë në atë shtëpi, ndërsa kishim plot punë! Duhet t’i kem pasur pesë vjet, se në të gjashtin më dërguen në shkollë.

Cili është motivi më i çuditshëm që e keni përdorur për të shkruar një tregim?

Ne fakt nuk kam insistuar kurrë të zgjedh motive të çuditshme. Në përgjithësi nuk jam autor senzacionesh dhe në fund të fundit as nuk e kërkoj lexuesin me çdo kusht. Natyrisht që e dua lexuesin se dua që shkrimi im të jetojë. Në vend të motivit ‘të çuditshëm’ synoj t’i ofroj lexuesit një topikë të organizuar në formë të bukur dhe të papritur nga ana e tij! Në fund të leximit më pëlqen të ndëgjoj një “uh, si është e mundur të paraqitet kështu një topicë e këtillë! Si mund të shkruhet kështu!?’ E bukura e papritur, e befasishme për shijet dhe konceptet letrare të lexuesit, e provokon dhe e zgjeron imagjinatën e lexuesit, e bënë të pëlqyeshme dhe impresionuese kënaqësinë estetike … Se njeriu, për nga natyra e tij, njësohet me të zakonshmen dhe me standardet konvencionale. Edhe në art ndodh kështu dhe në këtë kuptim shpesh flitet për ‘shijen letrare’ të individit, ose të kohës, prapa të cilës fshihen një serë konvencash të standardizuara. Vetë veprat letrare dhe autorët e tyre gjithashtu i nënshtrohen një ‘standardizimi’ të tillë që i bënë të njëjta sipas disa kritereve! Në këtë pike përthyhen pikëpamjet dhe një mënyrë shkrimi kërkon ndryshim! Ndoshta këtu duhet kërkuar ajo ‘e çuditshmja”’ në letërsi: në rrjedhën e veprave të një formacioni stilistiko-letrar shfaqet vepra që standardet dhe në fillim quhet e çuditshme! Në këtë aspekt Zanoret e humbura, romani im, duket një vepër e çuditshme! E këtillë mund të trajtohet Udhëtimi arbëdhetar dhe më vonë 99 Rruzaret prej smaragdi e Lypësi dhe Sophia dhe mbi të gjitha Pesë vaktet. Pas kësaj të fundit, e pranoj që kam menduar ta braktis shkrimin përgjithmonë! Një mendje më ka folur që ndoshta edhe njëfarë kohe duhet të vazhdoj me leximet … Mirëpo, koha më ka bërë të kuptoj që leximet duhet t’i lë për më vonë dhe të shkruaj deri në fund edhe më tutje Librin tim: një kapitull i këtij libri është libri “Djemtë e Ballofcit” të cilin e botoi para pak javësh botuesi Faik Konica i Prishtinës dhe libri “Deti i Zi” që pres të shfaqet në botim të Onufrit, shpresoj së shpejti.

Sa janë të vërtetë personazhet tuaja, sa prej tyre i keni takuar në jetën reale?

Ekziston një dilemë e pazgjidhur kurrë nga kritika letrare ose nga historitë e letërsisë në përgjithësisë a janë personazhet e një vepre letrare të vërtetë, real, apo janë fiktiv. Mund të përgjigjem në disa mënyra edhe për personazhet e romaneve të mia. Ë 99 Rruzaret … shfaqen 99 karaktere të zënë në esencën e tyre njerëzore, por jo vetëm, ata përmbajnë në të njëjtën kohë dhe mënyrë edhe funksionet e atributet profesionale e fizike dhe përtej kësaj, secili prej tyre përmban edhe atributet e idesë, metafiziken e vet dhe atributin hyjnor. Në “Sheshin e Unazës” ka personazhe mitike, personazhe historike, personazhe folklorike dhe të kujtesës popullore, por ka edhe personazhe fiktive. Në romanin për Kosovën ka një tabor personazhesh historie, pra të vërtetë në kuptim të fjalës në fjalor, por kjo nuk do të thotë aspak që në veprën time ata janë identik me ata të historisë, pra me të ‘vërtetët’! Në disa nga veprat e mia, sidomos në tregimet Mjeshtri i vetmisë perspektiva e rrëfimit dhe distanca e vogël, e identifikon pothuajse tregimin me autorin e tij, dhe ndonjëherë aty përdoret edhe mashtrimi mbas emrit personal të autorit që në realitet është Zen, kështu që lexuesi edhe mund të besojë vërtetë që ka ‘kapur’ personazhet e vërteta! Këtë mënyrë iluzioni me të vërtetën e kam përdorë edhe në disa vepra të tjera, sidomos në “Lypësi dhe Sophia”, në 99 Rruzaret … por edhe në “Pesë vakte”. Lexuesi mund të mendoj e besojë që komunikon me autorin, ose të paktën që ka ‘zbuluar’ disa aspekte e karakteristika të veçanta të autorit të veprës! Ajme!

Si i emëroni personazhet, a është e vështirë të zgjedhësh një emër për personazhin e dashur?

Nganjëherë është vështirë, sidomos për personazhet e dyta e tutje. Se, personazhet kryesore, ato që shkëlqejnë në vepër, e gjejnë emrin vetë. Shumicën e herave e kanë të zgjedhur emrin e tyre qysh pa filluar shkrimi. Por ato që vijnë pasë tyre kërkojnë shumë gjeturi dhe përshtatje. E para, siç dihet prej moti, personazhet kryesore nuk durojnë shoqërim, protagonisti dhe antagonisti nuk e durojnë ngjashmërinë, se le më afërsinë në emra. Shqiptimi i përafërt i emrave krijon një lloj bezdisjeje në lexim. Natyrisht që ka raste kur në letërsi janë përdorë emra të ngjashëm, madje që dallojnë vetëm për një fonemë, ta zëmë Anton Pashku në letërsinë shqipe ka ndërtuar vlerë loje e vlerë estetike me emra të tillë. Në disa romane modern e të absurdit ngjashmëria e emrave deri tek njajtësia e tyre janë përdorur për të ndërtuar dallime karakteresh ose efekte absurditeti. Por, thjeshtë në, përdorimi i emrave të njajtë ose të ngjashëm në shkrim mund të krijojnë konfuzitete të ndryshme, megjithëse në jetën reale mund të ndodhin shpesh. Tek e fundit, Maria ka qenë e ëma e Krishtit dhe Maria (Magdalena) ka qenë nxënëse e tij. Por në teknikën e shkrimit kur ndodhë kjo, atëherë narratori detyrohet për çdo rast ta përcjellë me plotësime ose me atribute të caktuara, për cilën prej tyre bëhet fjalë … gjë që e prish atë që në një vepër poetike e quajmë iluzion i realitetit . Më tutje do të thosha që emrat e personazheve duhet të jenë të pranueshëm për lexuesin. Pra të mos jenë tepër të ngatërruar dhe shumë të gjatë. Jo të teprohet në aspektin semantik të tyre, megjithëse dihet që shkrimtarë të ndryshëm ka në përdorur emra të caktuar edhe në këtë kuptim: Bruti =brutus, – elementar, i ashpër; Horac= horatius- koha, por edhe lidhet me ratio – arsyeja dhe orator-folës. Pra është pikërisht ai miku, që duhet t’i tregojë kohës amanetin e fundit, historinë e Hamletit … se Historia duhet të jetoj edhe pas shuarjes fizike të Hamletit Mbret dhe Hamletit princ … Vetë emri i Hamletit derivon nga fjala islandishte amlooi (I marrë) një veprim të cilin princi Hamlet e luan për të zbuluar të vërtetën dhe për të mashtruar vrasësin e të atit, Mbretit Hamlet. Por edhe në variantin kuptimor të anglishtes Hamlet nënkupton të voglin, shtëpinë e vogël, dhe ky ishte i vogli i Mbretit të vrare Hamlet. Dua të them që emrat e personazheve, sidomos atyre kryesor të një vepre letrare shpesh mund të përmbajnë kuptime të ndryshme dhe janë një udhërrëfyes për lexim. Nuk them që diçka të ngjashme ka përjashtuar, përkundrazi, ta zëmë, në romanin “Sheshi i Unazës” antagonisti është një Prift. Ndoshta në thelb është dashur të ishte Popi, por kjo ishte e pamundur në Jugosllavi. Por romani që përmban element të dukshëm të toposit të shenjtë, ku zhvillohet në luftë e shenjtë si për pushtuesin ashtu edhe për ne të pushtuarit (Kosova), luftën kryesore e zhvillon në fakt Prifti. Fatkeqësisht e njëjtat gjë po ndodhë në dy dekadat e fundit në Kosovë: ushtria pushtuese këtu është kleri i kishës serbe që shtrihet gjithandej nëpër Kosovë. Ndoshta edhe më qartë kjo luftë si në romanin tim sot po ndodhë në Malin e Zi midis malazezëve dhe kishës serbe atje …

Natyrisht që më kujtohet koha e shkrimit të secilës vepër. Edhe ajo e mendimit të saj. Në këtë aspekt ta zëmë Udhëtimi arbdhetar është roman që kam filluar ta mendoj më 28 Nëntor 1981, duke u kthyer në shtëpi nga sheshi kryesor i Prishtinës ku qe zhvilluar një demonstrate e përgjakshme kundër sundimit jugosllav. Aso kohe në kokë kisha disa mendime interesante për artin, për dashurinë dhe jetën në përgjithësi. Jepja mësim në Fakultetin e Filologjisë dhe isha i involvuar në jetën kulturore të Kosovës, me jetën dhe me veprat e mia të deriatëhershme. Përveç kësaj Shqipërinë e kisha vizituar herën e parë dhe të vetme në qershor të vitit 1973 dhe nga ajo anë kisha pësuar ato ditë të vizitës një ‘katarsis’, pra isha çliruar nga iluzionet për të! Pra, lavdinë dhe pësimin e një demonstrate e kisha para syve për gjatë gjithë sheshit, (tash në gjuhë popullore të Prishtinës :Sheshi). Deri në vitin 1991 kam pare dhe marrë pjesë në to me dhjeta e dhjeta situate të tilla të hovit e të rënies, të akte trimërie e pësime të pambarim të njerëzve në sheshet e rrugët e rrugicat e Kosovës. Hovi trimëror i të rijve thyhej e copëtohej në pancirët e policisë, vritej me plumba dhe helme … Dukej diçka makabre dhe e pamundur, në të njëjtën kohë shpresëdhënëse dhe e pamundur, ngritej e thyhej dhe rrëzohej përdhe ai vrull … Ishin pothuejse dhjetë vjet leksioni si kish pësuar Kosova përgjatë dy shekujve të fundit: duke prodhuar trimëri të pafund por dije politike si mund të fitohej liria nuk kishte aspak! Kështu pra, në kohën që u formua subjekti i pare politik i shqiptarëve të Kosovës (LDK) nga një grup shkrimtarësh e gazetarësh, në Shesh të Prishtinës u ndie ndryshimi esencial … Diku nëpër faqet e Udhëtimit arbdhetar edhe kam shkruar që një lumë gjaku nuk ka dhënë rezultat dhe shkon hupës (term i Kanunit) pa një kokërr mendjeje … Romanin e shkrova për dy muaj, (kisha për ta shkruar për 20 orë, ose shumë, shumë për 24 orë sa duhej të zgjaste koha veprimit e një tragjedie në artin e klasicizmit) se pothuajse është një recital të cilin unë deklamoja në shkrim … Por romanet tjera i kam shkruar me nga një pjesë të jetës: Të parin roman, siç dihet, gjithë jetën deri në ditën e botimit. Të tjerët pothuajse me nga nji dekade. Në Sheshin e Unazës kam punuar që nga 1969 deri më 1978, kur është botuar. Nuk flas këtu me hiperbola për ta shtuar gjoja peshën e veprës! E kisha dorëzuar në konkurs bashkë me “Zanoret e humbura” dhe u botua shumë vjet më vonë dhe gjatë asaj kohe kam punuar shumë variante të atij romani. Me një fjalë, ky ka qenë fati i librave të mi, i vështirë dhe një insistim i im i pafund për të krijuar tekstin më të mire të secilit …

Cila është koha juaj e shkrimit; mëngjesi, pasditja apo nata vonë?

Oh! Një pyetje e papritur! Të mos fshihemi pas asaj frazës që Homeri e ka shkruar Iliadën kur ka qenë i ri dhe Odiseun kur është plakur. Kaq është distanca e dallimeve në stil e në emocion, distanca midis veprimit e meditimit! I shkrova herët në mëngjes? Mendja e freskët, gjaku që vlon nga rinia? Dora që derdhë freskinë e mendjes mbi letrën që pret mbi tavolinë të mbushet me rëndat e ushtarëve që nisin të rreshtohen në betejën e pritur të ngjarjeve të subjektit të një romani!? Mesdita, një pjekuri e mendjes dhe logjika e shtrimit, njësitë e rreshtuara në grupe motivesh, sulmi i befasishëm në qendër, kapja e krahëve të pambrojtur, rezervat e futura me freskinë e tyre, për të fituar betejën e një intrige romansore!? Apo jo, nata vonë, kur njeriu mundet t’i rreshtoje repartet e figurave, t’ i ndërtojë qetësisht ndërskamcat e pritat e betejës, të lejojë njësitë armike të futen si fitimtare thellë në prita dhe atje të asgjasohen pamëshirshëm?! Nëse dal në jetë reale, për vete them që dita ka qenë kohë për punët tjera (gazetar në fillim, profesor letërsie e teorie më vonë) dhe vetë mbrëmja ka qenë koha e librave, koha e leximit dhe e shkrimit, deri në vitet e vona kjo kohë ka zgjatë prej territ të pare deri tek ferku i mëngjesit. Le të më lejohet të them që një pjesë të madhe të ditës (profesionet e mia kanë qenë disi të lidhura dhe e kanë bërë këtë lehtësisht të mundur, e kam kaluar dhe e kaloj edhe sot nëpër kafenetë e Prishtinës. Me kafenë para vetës, vetëm ose në shoqëri, kam kaluar çastet e shkëlqyera të jetës e të meditimit … Restorantet ku shtrohet ushqim nuk më pëlqejnë.

Me çfarë forme të shkrimit është krijuar letërsia juaj, duke shkruar me laps dhe fletë, makinë shkrimi apo kompjuter?

U bënë shumë vjet dhe i kam përdorë të gjitha ato mjete. Vërtetë që e kam filluar shkrimin me laps dhe me fleta që Nazmiu m’i lente mbi tavolinë kur shkonte në Prishtinë. Ishin fleta të shkëputura prej ndonjë fletoreje. Të them të drejtën unë kam bërë me qindra shkrime të tilla ushtrimesh dhe shpesh kama medituar me shkrim mbi tema të caktuara, si punë hartimesh që ai duhej t’ i korrigjonte kur të kthehej, se pothuajse e kisha deformuar shkrimin deri në nivel të një variant të palexueshëm nga të tjerët. Pra duhej të kthehesha tek shkrimi i lexueshëm për të tjerët. Më vonë e kam kuptuara që mund të shkruash shkrime me germa të lexueshme shkrimi dhe përsëri ai të jetë vështirë i kuptueshëm për të tjerët! I interpretueshëm po, I lexuar po, por ka shumë mënyra që atë natyrë ‘terri’ ta shpërndash për shkrim dhe kështu një tekst ta bësh polivalent në kuptime … Por, makina e shkrimit ka qenë në fakt ai përbindshi që më ka tmerruar për një kohë të gjatë, sa e kam përdorë! Le që dorëshkrimi, siç e thotë fjala, është një proces i gjatë dhe i lodhshëm vetvetiu, por pas kësaj ishte daktilografimi dhe aty e tutje vazhdonte puna e korrigjimeve të ndryshme, prej njësive më të mëdha të strukturës e deri te elementet e stilit dhe përzgjedhjet e mundshme gjuhësore. Të përmendim përciptazi që unë gjithmonë kam punuar me fjalorët e ndryshëm të gjuhës shqipe por në raste të veçanta edhe me fjalët që i kam herrë nëpër tekstet e ndryshme, sidomos ata të autorëve të vjetër kur më është dashur tipizim ose ngjyrim stilistik historik … Kopja e parë e daktilografuar gjithmonë është pasuar me daktilografimin e dytë, të tretë … e shpesh edhe të pestë, para se të ndodhte daktilografimi përfundimtar i dorëshkrimit. Edhe ky proces ka qenë gjithashtu jashtëzakonisht i vështirë dhe mua të paktën më ka marrë gjithmonë tre deri më gjashtë muaj, se Rilindja e kërkonte dorëshkrimin në tri kopje (për redaktorin dhe për dy recenzentë dhe unë si autor dyshues gjithmonë dhe i kujdesshëm, duhej ta kisha një kopje në shtëpi, kështu që duhej daktilografuar me indigo. Standardi i dytë i kërkuar nga Rilindja asokohe ka qenë të jetë faqja pa gabime, kështu që po të ndodhte të gaboja disa shkronja në shtyp, duhej grisur ato kopje dhe të daktilografohej faqja nga fillimi … Të gjitha këto bënin që përfundimi i një dorëshkrimi, finalja të ishte moment që duhej festuar! Prandaj këto vështirësi më kanë shtyrë që të pranojë menjëherë kompjuterin porsa ai u përhap në botë. Në fakt unë kam qenë ndoshta autori i parë në Kosovë që menjëherë e kam blerë dhe vendosë kompjuterin në tavolinën time të punës! Edhe tash shkruaj me dorë shumicën e teksteve të mija, por fazat tjera të përpunimit i bëjë në kompjuter dhe kjo shpikje është njëra ndër mrekullitë njerëzore që ia ka lehtësuar punën shkrimtarit … .

Kur lexoj veprën tuaj kujtohem sa trim duhet të jetë një shkrimtar për të shkruar për lavdinë historike kombëtare në kohën kur pushtuesi serbo-jugosllav ushtronte dhunë të tmerrshme në të gjitha format ndaj çdo shqiptari të Kosovës që promovonte idetë për liri dhe përpiqej të ndërgjegjësonte e përgatiste qytetarët për veprime konkrete drejt arritjes së pavarësisë së Kosovës. Si guxuat, si qëndruat pa u trembur?

Ah! Trimëria e shkrimtarëve është proverbiale! Ajo është provuar e sprovuar prej Mesjetës e këndej dhe siç dihet autori ka triumfuar gjithmonë, pavarësisht rrezikut e pavarësisht pësimeve. Nuk them që secili autor i rrezikuar ia ka dalë të jetë triumfues fizikisht, si njeri, por them që procesi i krijimit, krijimtaria letrare gjithmonë ka triumfuar mbi ato rreziqe. E dini, kërcënimi dhe kërkesa e sundimtarëve për të nënshtruar autorët dhe letërsinë në përgjithësi është e vjetër dhe në qarkun evroperendimor ka filluar që në fillim të letërsisë klasike greke. Diskutimeve të gjata e të rënda nëpër poliset (shtetet) greke kanë qenë të shumta dhe këtyre zërave ka dashur t’u japë përfundime të caktuara Platoni në veprën e tij më të famshme, Republika. Ai ka përfaqësuar linjën e mbrojtjes së shtetit e të religjionit shtetëror nga artistët që mund të jenë të dëmshëm me krijimet e tyre shpesh nebuloze e të gënjeshtërta. Aq larg ka shkuar ai në qëndrimet e tij sa cenzura e tij ka prekur edhe veprën e madhe të Homerit, Iliada dhe Odisea. Mbështetja e një cezure të tillë për Platonin ka qenë teoria e tij e krijimit që në kierarkinë e vlerave të imitimit është imitim i objektit, ndërsa vetë objekti partikular fizik është imitim i idesë që është shkalla më e lartë e të vërtetës. Kështu që krijuesi artist në veprën e artit është në shkallën e tretë të imitimit që i bie të mos jetë shumë i besueshëm dhe disa forma të atij imitimi Platoni i klasifikon si gënjeshtra. Te vepra e Homerit imitime të tilla ka parë relativisht shumë dhe prandaj ajo, sidomos me botën e saj emocionale, Akili që zhgrryhet e në baltë e vajton mikun e tij etj., duhet hequr nga vepra kur ajo t’u jipet qytetarëve të ri të Athinës … Gjithashtu për të njëjtin princip, ai e ka konsideruar poezinë tragjike si të dëmshme dhe të gënjeshtërt, dhe gënjeshtra është gjithashtu e dëmshme për qytetarët e rinj … Mesjeta i ka sanksionuar dënimet e tmerrshme si të autorëve, ashtu edhe të librave që kanë guxuar të cenojnë perandorinë imagjinare të Hyut: i ka djegur në turrë të druve që të dy. Madje ajo ka bërë edhe një hap më tutje duke shpallur si të mirë dhe të dobishme vetëm Librin e shenjtë dhe shkrimet e shenjtëve, ndërsa letërsinë artistike si të pavlerë dhe kur dëmi prej ideve të saj të shfaqet si i rrezikshëm për kishën, dënimi që është aplikuar ka qenë drakonik. Në një shoqëri të tillë ngadalë është zhdukur autori dhe është minimalizuar funksioni i tij. Tash, sistemi shoqëror që u shfaq pas revolucionit të Tetorit dhe Luftës së Dytë Botërore proklamoi jo të gjithë letërsinë si të dënueshme, por të dënueshme atë pjesë që shkonte ndesh me principet e deklaruara shoqërore të shoqërisë socialiste. Në ato vende, përfshi Shqipërinë, do të shfaqet një tip i artit që do të quhet arti i realizmit socialist. Shmangia prej këtij lloji të artit do të jetë e dënueshme, mirëpo në Jugosllavi ky lloj ‘realizmi’ nuk ka funksionuar! Për analogji, as në Kosovë nuk ka funksionuar në gjithë dimenzionet e veta, si në shoqëritë diktatoriale komuniste. Ithtarët e këtij lloji të “realizmit’” qenë mundur definitivisht në Kongresin e Lidhjes së Shkrimtarëve të Jugosllavisë të mbajtur në Zagreb më 1952. Një konflikt kulturor dhe ideologjik mbi këtë çështje që qe zhvilluar kryesisht në relacionin Zagreb – Beograd, dhe që kish filluar shumë më herët (1928), si shkëputje nga idetë e realizmit socialist rezulton mbas fjalimit të M. Kerlezhes. Në hapësirat e vendit, ai konflikt ideologjik krijoi një liri të shkrimit letrar përtej realizmit socialist dhe ndikimeve ideologjikë marksiste e sovjetike. Nuk mund të cenohej vetëm “vëllazërim-bashkimi” dhe na kosovarët nuk mund të kërkonim shtetin tone! Pa ketë fitore të M. Kerlezhës e të qerthullit të Zagrebit në filozofi e kritikë, letërsia në Kosovë do t’ishte një letërsi e atij binomi “vëllazërim-bashkim” dhe komuniste! Pra, ja që unë kisha lindë (1952) në vitin që ai drejtim mori goditjen fatale dhe për të flitej gjithmonë siç flitet tash në qarqet letrare për realizmin socialist në Shqipëri dhe për letërsinë e atij drejtimi!

Për dhunën serbo-jugosllave: ajo shfaqej e pamëshirë vetëm ndaj shqiptarëve! Madje specifikisht njëherë duhej të të kalonin në ndonjë grup marksist – leninist që në Kosovë formoheshin nën ndikimin shpesh fokloriko-ideologjik të Radio Tiranës dhe saherë që kontakti i kosovarëve prekte në Sigurimin komunist! Zakonisht ishte ndonjë broshurë e diktatorit Enver Hoxha që arrinte rrugëve të fshehta nga ambasada në Beograd ose prej ndoj vizite në Turqi ku kosovarët mund të kontaktonin me njerëz të ambasadës shqiptare etj. Më së shpeshti këtë lloj literature e shpërndante sigurimi jugosllav. Nëse një autor të ri kosovar UDB-ja ia dilte ta inkuadronte në grupe të tilla, atëherë dënimi e priste në mënyrë të sigurt dhe autori të shumtën asgjasohej si krijues letrar, se më nuk mund të botonte.

Tash, për veten time, unë nuk kam qenë kurrë në këtë kuptim revolucionar dhe aq më pak komunist i sojit të marksist-leninistëve shqiptar e të Kosovës! Jo. Isha dhe kam mbet me vokacion letrari mbi të gjitha, madje edhe përtej profesionit të profesionit të letërsisë që e kam ushtruar gjithë kohën e punës. Dhe, nuk kam shkruar kurrë një roman të tillë që mund të motivonte ose të përgatiste njerëzit në mënyrë konkrete për të luftuar për liri! Po të ishte ashtu, romani do të shndërrohej në mjet propagande dhe doracaku praktik mbi luftën! Realiteti i shkrimeve të mija është një realitet artistik dhe ideja e luftës për liri është një ide universale e njerëzimit që nga kohët e lashta e deri më sot. Romani im aty qëndron, mbrenda hapësirës dhe botës së artit, prandaj është i lexueshëm edhe tash dhe besoj do të jetë i lexueshëm edhe në të ardhmen, veçanërisht në situata kur liria cenohet nga cilido agresor, nga cilido pushtues i lirisë!

Profesor, në kohët e vështira për Kosovën ju keni zgjedhur shkrimin si një nga rrugët më të vështira të rezistencës ndaj pushtuesit serbo-jugosllav. Kundërshtaret e këtij sistemi ndëshkoheshin në format më të rënda. Nuk kisha dashur të bisedojmë për këtë temë, por është pjesë e historisë suaj intelektuale, prandaj të lutem a mund të kujtosh e të na thuash momentet më të vështira me të cilat jeni ballafaquar me pushtetin vetëm pse keni ndjekur rrugën paqësore për rezistencë e liri?

Tani, kjo është e vërteta. Kam zgjedhur atë anë dhe kam shkruar disa nga veprat e mia duke filluar nga “Zanoret e humbura”, “Sheshin e Unazës”, “Udhëtimi arbdhetar” dhe “Romanin për Kosovën”, pra katër romane që janë të tilla dhe në të njajtën kohë janë romane moderne në të cilat thyhen shumë nga konvencat artistike të romanit shqiptar në përgjithësi. Një temë e madhe mbi lirinë nacionale dhe lirinë njerëzore në përgjithësi i bashkon të gjitha këto. Shfaqja e tyre, sidomos në fillim, qe pritur në një anë pothuajse me entuziazëm nga lexuesit dhe kritika letrare e Prishtinës, dhe në anën tjetër me rezerva të mëdha nga pjesa e ngarkuar me ideologji jugosllave midis kosovarëve. Por, një gjë duhet ta them, pas rënies nga pushteti i A. Rankoviqit, kosovarët që punonin për te dhe censorët e ndryshëm në botën kulturore të Kosovës nuk e kishin më as tehun fortë të mprehur dhe kishin nxjerrë mësim nga historia: bashkëpunëtorët e sigurimit jugosllav ishin denigruar moralisht e shpirtërisht dhe familjet e gjera të tyre ishin damkosur gjithashtu, prandaj tash nuk ishin më të zellshëm si dikur, sidomos në fushën e arteve ku vlerësimi i e gjykimi mund te rrëshqiste lehtë nga argumentet policore! E vërtetë ishte që romani im i parë qe goditur nga disa fraza të një gardiani të tillë dhe nuk qe botuar për disa vite, por kur u botua nuk ka pasur shkrime dhe as vërejtje të asaj natyre, përkundrazi, të gjithë e pranonin në heshtje që romani e ka zgjeruar dukshëm lirinë krijuese në letërsinë e Kosovës dhe jo vetëm për faktin që aty me ngulm kërkohet e identifikohet thelbi i natyrës nacionale shqiptare me të cilin kryeheroi identifikohet, por edhe ndodhë çlirimi nga idelogjizmat e ndryshme, sidomos atyre jugosllave e komuniste përmes të cilave synohej denigrimi dhe zhbërja e nacionales te kosovarët.

Tani të them edhe se si intelektual kam marrë pjesë në zhvillime shumë të rëndësishme për historinë e Kosovës, bashkë me brezin dhe me të gjithë tjerët, ani që për shkak të natyrës së punëve me të cilat jam marrë ka qenë pak më specifike. Praktikisht kam marrë pjesë si student në themelimin e Universitetit të Prishtinës dhe mandej kam punuar në forcimin e tij, sidomos të Fakultetit Filozofik dhe më vonë të Fakultetit të Filologjisë, të cilin e kam udhëheqë në vitet e vështira 1992-1996. Në mbarim të mandatit më ka rënë barra mbi supe ta udhëheq gjithë sistemin e arsimit paralel të Kosovës në kushtet më të vështira të mundshme, sistemin e njohur në përmasa botërore si të tillë, në vitet 1966-1999, pra deri në mbrëmjen e fillimeve të bombardimeve të NATO. Vetëm një orë para atyre bombardimeve kam emituar përmes Televizionit Shqiptar kërkesën që nxënësit e mësuesit duhej të qëndronin në shtëpi dhe të përpiqeshin të mbijetonin nga terrori serb, që do të niste që atë mbrëmje kur ranë bombat e para nga avionët e NATO-s.

Krijimtaria juaj nuk është mbyllur dhe kam dëshirë të kuptoj kur mund të lexojmë romanin e radhës (nëse veç pranoni të flisni për te)?

Tash është e vërtetë që nuk është ende krijimtari e përfunduar. Po vazhdoj të shkruaj përkundër faktit që ka pasë disa raste kur kam dashur të pushoj së shkruari përgjithmonë. Por nuk është se pushova. Tash e lidh këtë me një ndjenj që pas punës së gjatë dhe shpesh të vështirë, megjithëse kurrë nuk mund të përjashtoj nga kjo kënaqësinë time të jashtëzakonshme për secilën fjalë e fjali që e shkruaj, për secilën vepër qe e përfundoj, ndiej një boshllëk në shpirt dhe nganjiherë më duket që kam humbur përgjithmonë diçka të çmueshme të shpirtit, diçka që më ka zhveshë e më ka sjellë para shikimit të njerëzve, në këtë rast lexuesve! Disi ndihem lakuriq ndërsa bota përreth meje është konservatore dhe më shikon me habi … Por kjo ndjenjë deri më tash gjithmonë është shkrirë me kalimin e kohës dhe unë kam filluar të mendoj në heshtje mbi mundësinë e shkrimit të ri që disi turbull-turbull shfaqet në vetëdijen time dhe për një kohë të gjatë lëvizë atje pa ia dalë të kristalizohet më shumë … Por e ndiej që stina e shkrimit të ri ka për të ardhur dhe e kuptoi që procesi im krijimit është pak a shumë si i natyrës: mbas dimrit të rëndë që ka ngri çdo gjë në palcë, më së pari diku thellë nisë të lëvizë një lëng i jetës dhe mandej bashkë me ngrohtësinë, natyra i pikturon ngjyrat e veta e mbushë botën e vdekur me jetë të re e të papritur! Pikërisht kjo më ka ndodhur mua deri më tash, tash e një gjysëm shekulli! E ndiej krijimin e ri dhe e kuptoi që nuk mund ta mbajë përbrenda kur vie koha … Një provokim i tillë i jashtëzakonshëm ishte Deti i Zi, një krijim ku tema e dashurisë përthyhet si përvojë personale dhe universale … dhe është në pikëpamje strukture e stili krejtësisht e paparë në letërsinë shqipe …

Si e vlerësoni procesin e përkthimit, e dëmton apo e pasuron letërsinë?

Jo që kam përvojë të pasur personale me këtë, por ka gjithë konsideratën për ndërmjetësuesit e këtij profili. Që nga koha e shfaqjes së letërsive nacionale në Evropë roli i tyre është i jashtëzakonshëm për përhapjen dhe leximin e letërsisë në tërësi. Gjuha e perandorive që përfaqësonin civilizime qe thërrmuar dhe popujt shfaqen veçoritë e tyre gjuhësore dhe me këtë qe shfaqur izolimi në gjuhë edhe i letërsive të veçanta. Pa dilemë ë me këtë do të ndryshojë edhe kuptimi i letërsisë në aspektin e ideve por edhe në atë tematik. Qarku i tyre do të kufizohet në nacion dhe shtet. Tash roli i ndërmjetësit bëhet i domosdoshëm, megjithëse përkthyesi është i njohur edhe prej kohëve të lashta. Ndodhë shpesh në kohën tonë që një krijues njeh mirë vetëm letërsinë e vet, por një përkthyes e ka të domosdoshme të njoh dy e më shumë letërsi dhe në këtë aspekt përkthyesi është një njohës gjuhësh, një intelektual që ia bënë të mundur komunitetit të tij gjuhësor të njoh një letërsi tjetër …

A ke mall për Prishtinën? Si e keni lënë Prishtinën herën e fundit?

Nuk e kam lënë as nuk e kam braktisur kurrë Prishtinën. Në njëfarë mënyre unë e kam kërkuar Prishtinën me intuitë, që kur isha i vogël. Ndoshta mundesha ta huqja Veriun, ose Jugun, por Prishtinën jo! Ishte qyteti ku im at i bënte pazaret, shiste e blinte. E mbaj mend që njëherë në fëmijëri, pata dalë në stacion të trenit në Podujevë dhe hipa në tren për Prishtinë. Nuk kisha qenë më parë kurrë dhe nuk i kisha më shumë se shtatë vjet. Pa biletë hipa, se të holla nuk kisha dhe askush nuk e dinte që kisha vendosur ta bëja udhëtimin e tillë. Saherë që shfaqej konduktori unë fshihesha dhe udhëtimin e bëra mrekullisht dhe pa asnjë problem. E kam pasë shijue çdo sekondë të atij udhëtimi: natyra që ndërrohej, fusha e mrekullueshme e grunaje, misri i gjelbërt që ka pasë nisë me tufue, lopët që kullosnin të qeta në livadhe skaj hekurudhës, fëmijët që luanin … Mandej pata zbrit në Prishtinë, në fakt pak para se të ndalej treni, por unë nuk pata më shumë durim që të shkelja në këtë qytet të dashur … mandej në peron të stacionit kishte polic dhe shumë punëtorë hekurudhe, kështu që nuk desha të dukesha andej. Mbaj mend që pak çaste më vonë unë u shkriva në rrjedhën e njerëzve që shkonin drejtë qendrës së Prishtinës dhe më dukej atëherë, dita kish shkuar sa çelë e mbyllë sytë! Unë isha një fëmijë i vogël, e uritur, që e shihte vetën nëpër vitrinat e mëdha të dyqaneve. Duhej të kthehesha në stacion të trenit dhe kur të arrija në Podujevë, më priste edhe rruga e gjatë natën për në Ballofc dhe vetëm kur zbrita vërtetë në stacionin e trenit, fillova t’i përfytyroj përmasat e ndërmarrjes sime të asaj dite dhe menjëherë e kuptova që ishte e frikshme! Kënaqësia e ditës ra në gropën e të frikshmes, që shtrihej në terr përpara meje, dhe të dramatikës që më priste në shtëpi … Më duket që prej atëherë kurrgjë nuk ka ndryshuar në qasjen time ndaj Prishtinës: kureshtar jam sa herë që kthehem, në largësi e imagjinoj secilën shtëpi të njohur, secilën rrugë, madje edhe gropat që nganjëherë edhe i gjej kur kthehem ashtu si i kam lënë kur jam larguar …

Natyrisht që braktisjet e mija tash nga Prishtina bëhen me mjete të tjera dhe malli im është tjetër. Midis asaj Prishtinës që kam njohur si fëmijë dhe kësaj të cilën e gjej secilën herë kur kthehem nga larg ka shumë dallime, por ajo ndjenja që ka ardhur në shtëpi nuk më braktisë kurrë dhe, gjithmonë e ndiej atë ngrohtësi, atë dashuri.

Të flasim për largimi nga Prishtina dhe arritjen në Otava, Kanada. Nuk e kuptoj se si një profesor letërsie dhe një nga shkrimtarët më të njohur dhe më të vlerësuar le vendlindjen e tij pasi që mbaron lufta dhe Kosova fiton lirinë. A është koha për të folur për këtë shkëputje të pjesshme fizike me Kosovën?

Gjithmonë është koha për të folur për këtë. Mbrëmjen që ranë bombat e para në Prishtinë na të gjithë u çmendëm nga euforia e ndryshimit dhe ndenjëm nëpër dritare e ballkone të apartamenteve. Në mëngjes filluan të rreshtohen lajmet e zeza mbi rrëmbimet dhe vrasjet e njerëzve e të familjeve … prandaj, shpejt e shpejt e mora familjen dhe për tri ditët në vijim u fshehëm te një mik i yni, në Ulpianë. Por kërcënimi arriti edhe aty dhe ne u larguam, tash familja ime gjashtanëtarshe u shpërnda nëpër farefisin tonë, në disa lagje të Prishtinës. Unë u ktheva në apartamentin tim, në Breg të Diellit, dhe qëndrova aty edhe dy netë, i kyçur nga brenda, pa ndezur drita. Në ndërtesën ku jetoj dhe në dy të tjerat që janë të lidhura me një shesh të vogël, u vendosën forca të shumta policie, me rroba e shenja të ndryshme, forca zyrtare serbe dhe aso të formacioneve paramilitare, siç i quanim. Dola nga apartamenti im i veshur si zakonisht, pa marrë asgjë me vete, vetëm kuletën në të cilën kisha rreth 1700 marka gjermane, kursimin tim. Në ditët në vijim arrita ta mbledh sërish familjen, tani në lagjen Emshiri, ku jetonin vëllezërit e mij. Ditën qëndroja aty dhe natën flija nëpër shtëpitë e lagjes, të cilat qenë braktisur krejt. Ata pak që kishin mbetur të shpërndarë nëpër shtëpia dhe të frikësuar për jetën, kishin vendosur të niseshin për në Maqedoni, në drejtim të Tetovës, ku thuhej se mund të kalohej. Në mëngjesi i renditën veturat dhe në kolonë u nisëm andej. Tash, ai udhëtim drejtë Tetovës zgjati shumë orë, se na mbanin në disa punkte, mirëpo pa asnjë ndërhyrje, vetëm na mbanin deri në një urdhër tjetër, mandej vazhduam. Kështu arritëm thellë në brezin pyjor që e ndanë Kosovën nga Tetova dhe ku kishin arritur para nesh një kolonë e pambarim veturash, traktorësh, kamionësh e autobusësh. Në një kolonë të tillë, bashkë me familjen time, gruan dhe katër fëmijët, kemi kaluar tri netë. Në atë kohë arrita t’i largojë përmes kufirit dy fëmijët e mëdhenj: vajzën (19 vj. ) që asokohe ka pasë punuar për OSBE si anglishtfolëve që ishte dhe djalin (17 vj.) që gjithashtu fliste anglisht. Dy fëmijët tjerë ( 13 e 7 vj. ) i mbajta me ne dhe aty qëndruam gjithë javën: një kamp pa fund, kokën tek kufiri dhe bishtin ndoshta te Ferizaj, me bukën qe e shpërndanin disa organizata bamirëse nga ana e kufirit të Maqedonisë. Ditën e tetë që ndodheshim aty ushtria serbe e kufirit urdhëroi kthimin prapa të të gjithë neve që ndodheshim aty dhe përafërsisht një gjysëm dite më ra të prisja derisa më erdhi radha të rreshtohem në kthim. Të gjithë e kishin frigën se ka për të ardhur nata dhe do të na zë në rrugë, por e vërteta është se aty në mbrëmje unë ia dola sërish të kthehem në Prishtinë dhe kësaj prapë në Breg të Diellit por jo më në banesën time. U vendosa në shtëpinë e tim vëllai, Nazmi Rrahmanit. Aty, kam jetuar afërsisht një muaj … Në ndërkohë I. Rugovën e dërguan në Beograd në një takim të dhunshëm me Millosheviqin. Duke e parë atë takim në TV zyrtar të Beogradit, vendosa të largohem prapë me çdo kusht. Fatbardhësisht të nesërmen u dëgjua për mundësinë e udhëtimit me tren Prishtinë Elez-han dhe bashkë me familjen hipëm në atë tren në Fushë Kosovë. Të njajtën ditë arritëm në Tetovë, në një familje tetovare që kish strehuar më parë fëmijët e mi dhe që na pritën me shumë dashamirësi. Por dua të them që Tetova e atyre ditëve ishte e stërngarkuar me forca të ndryshme ushtarake, me ekipe të panumërta sigurimesh të fshehta, me militarë dhe paramilitarë. Për një kohë të shkurtër sa qëndrova aty, u kërcënova disa herë dhe familja ime përjetoi dy alarme të rrejshme për vrasjen time. Të gjitha këto më detyruan të marrë vendimin më të vështirë të jetës sime: të hipi bashkë me gruan e dy fëmijët e vegjël në avionin që Mbretëresha Elizabeta e Anglisë kish siguruar për t’i transportuar refugjatët kosovar nga Stenkoveci në Kanada. Në ndërkohë, djali i madh qe strehuar në Gjermani dhe vajza e madhe ka vazhduar të punojë për kanadezët që po merreshin me refugjatët kosovar në Shkup. Vetëm pas gjashtë muajsh ia kemi dalë të mblidhemi që të gjashtët në Kanada, kësaj here në Otava, një qytet tash me mbi një milion banorë, që është edhe kryeqyteti i vendit.

Sa i përket pjesës së dytë të pyetjes mund të them fundi i viteve të ’90, sidomos 97-99, kanë qenë vite shumë më të komplikuara se që një i ri mund ta imagjinojë dhe shumë më të komplikuara se që i shohin njerëzit nga jashta Kosovës, përfshi Shqipërinë, përveç disa të paktëve që kanë qenë të involvuar në zhvillimet në Kosovë. Së pari, në Kosovë kanë ekzistuar dy ushtri, njëra prej të cilave lojale ndaj presidentit Rugova, tjetra kundër, dhe madje nuk kanë munguar në drejtim të tij kërcënimet dhe përpjekjet për ta likuiduar. Pak a shumë nëpër të njëjtën golgotë kemi kaluar të gjithë që në ato vite kritike për Kosovën kemi qenë pranë tij. Unë vetë, kur kam qenë i rrëmbyer prej tre personave të armatosur dhe jam trajtuar në mënyrë brutale në rrethinën e Prishtinës. Disa nga miqtë e mi, në rrethin më të ngushtë të Presidentit tashma të ndjerë, janë likuiduar në prag të shtëpisë së tyre, praktikisht në sytë e fëmijëve të tyre dhe ndonjëri prej tyre ka shpëtuar pas plagëve të marra nga plumbat e atentatorëve. Mos të harrojmë që edhe pas luftës, ndaj I. Rugovës që ishte i zgjedhur president, i është organizuar atentat me lëndë eksploduese në qendër të Prishtinës, por për fat automobili i tij i blinduar e ka shpëtuar.

Fakti që disa prej tyre kanë qenë shkrimtarë dhe madje të çmuar, nuk i ka mbrojtur nga sulmi i tyre. Sa për lexuesin shqiptar, të përkujtoj që shkrimtarë të njohur të elitës intelektuale të asaj kohe patën ikur jashta vendit nga plumbat e partizaneve: Frashëri, Koliqi etj … dhe më vonë Camaj, Kadare … mos të numërojmë të pushkatuarit e dënuarit me shumë vjet robërie nga ata që vetes i thoshin çlirimtarë! Një grup i tillë marksist-leninist, vërtetë që e kapi pushtetin edhe në Kosovë, por fati i këtij vendi ishte që u futën trupat e NATO-s dhe pjesa civile e personelit të OKB e OSBE dhe dhuna e krimi i mëtejshëm u bë minimal, hakmarrja ndaj LDK-së ngadalë u minimalizua, megjithëse mekanizma të tilla shërbimi të fshehtë kanë funksionuar edhe zyrtarisht deri në pavarësinë e Kosovës.

Dhe së fundi, vetëm sa për ta korrigjuar konstatimin në pyetje, tregova që u largova nga Kosova ashtu si e thash më lartë. Në Kosovë u ktheva dhe pas luftës dhe vazhdova punën e pedagogut të rregullt në Universitet dhe prej gati 10 vitesh në AShAK. Prania ime nuk ka bërë hije vetëm në jetën publike ku kam qenë në vitet ’90-ta, por mbas luftës njerëz që i zënë karrikat e pushtetit ka shumë dhe përlajnë bakllavanë ka sa të duash! Tek e fundit Kosova është plaçkitur në këto njëzet e sa vite më shumë se që është plaçkitur njëqind vjet në robëri.

Tashmë, për më shumë se dy dekada jetoni në Otava, pse nuk e braktisni totalisht Prishtinën?

Nuk di sa qëndrojnë këto konstatime. Tash, është e vërtetë që përveç tri viteve të para pas luftës kur kërcënimi për jetën ishte latent, i përhershëm, pjesën tjetër jam kthyer në Prishtinë dhe kam bërë jetën time, në profesionin tim dhe ka shkruar disa nga librat e mi të rëndësishëm. Natyrisht, kam qëndruar edhe në Kanada për një pjesë të vitit, kur i kam pasur pushimet, se atje e kam familjen. Tash, nuk shoh diçka të jashtëzakonshme në këtë, madje unë i jam mirënjohës fatit tim që m’u krijuan rrethanat që një pjesë të mirë të kohës ta kalojë në një vend të tillë. Ai kontakt e komunikim me njerëzit atje, me rrethin kulturor të atij vendi, me mundësitë e mëdha që i ofrohen një intelektuali që e ka primar në jetë librin, më ka ndihmuar të shoh një botë tjetër të cilën nuk do ta shihja kurrë duke qëndruar në Kosovë, në Prishtinë. Tani e kam të qartë që të gjithë shkrimtarët shqiptar, duke filluar me Naimin, Çajupin, pastaj Konicën, Nolin, Camajn etj. Madje edhe Ismail Kadare, kanë pasur një moment kur janë larguar nga vendi, sepse vendi i tyre ua ka zënë frymën, lirinë ua ka shpenzuar … të gjithë ata në një moment tjetër kanë mundur të kthehen por nuk e kanë bërë këtë. Jo pse nuk e kanë dashur vendin e tyre, por pse bota e madhe ku kanë shkuar ka qenë kompatibile me gjerësinë e shpirtit të tyre dhe ata janë ndier aty më krijues, më njerëzor …

Tash, në veprën time të këtyre dekadave që jam edhe jashtë, kjo mund të shihet lehtësisht, por unë kam më shumë lidhje me Prishtinën, qoftë edhe me këtë Prishtinën që është bërë këto njëzet vite …

Për shumë vite keni qenë këshilltar i presidentit historik, Ibrahim Rugova. Bazuar në një bashkëpunim kaq të afërt dhe të gjatë kam dëshirë të lexoj variantin e Zenës se kush ishte Ibrahim Rugova?

Ibrahim Rugova ishte i njohur në Prishtinë se drejtonte Botën e Re kur e njoha. Kjo ka ndodhur në fund të vitit tim të parë të studimeve, ndërsa ai mund të ketë qenë nga viti i fundit i studimeve ndoshta. Kishim shkuar në një ekskursion studentësh dhe disa ditë më parë romani im qe shpallur si më i miri në konkursin e Rilindjes. Erdhi të njiheshim. Prej atij viti të largët (1970) e deri në shfaqjen e sëmundjes së tij të rëndë, në një mënyrë kemi qenë në kontakt miqësor. Kemi këmbyer mendime për librat dhe shpesh i kemi lexuar të njëjtit. Në të njëjtën tavolinë me një filxhan kafeje përpara kemi kaluar shpesh kohë. Mandej ai bëri atë hapin e madh dhe duke qenë kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve të Kosovës, hyri në jetën politike si kryetari i parë i LDK-s, partisë së parë politike të shqiptarëve të Kosovës, që mori mbi supe fatin politik të Kosovës në ditët kur dhuna e egër serbe nëpërkëmbi çdo gjë kosovare, kur viktimat binin për çdo ditë, kur protestat e shumta përfundonin me gjakderdhje dhe ktheheshin prapë ditëve në vijim. Ishte një tollovi e pashembulltë dhe për Kosovën nuk kish kush të thoshte një fjalë derisa doli ai në krye! Nuk fliste fjalë të mëdha dhe as nuk nxirrte parulla bombastike, por bota kosovare u mblodh rrotull tij çuditërisht dhe filloi t’i besojë atij për gjërat që i thoshte. Me kujdesin e jashtëzakonshëm të një filozofi e njeriu largpamës, formuloi disa parime të thjeshta, me të cilat ia doli të shenjonte kohën dhe të ardhmen e Kosovës. Ishte ai që e ndryshoi mendimin politik kosovar dhe prej idesë për bashkim me Shqipërinë e vendosi parimin e pavarësisë së Kosovës. Kur kjo gjë u arrit, të gjithë shqiptarët e pranuan që ishte fitorja më e madhe e shqiptarët që nga koha e Skënderbeut. Pavarësia e Shqipërisë nënkuptohej, por e Kosovës ishte përtej andrrave.

Ibrahim Rugova e pati gjithashtu egzilin e tij dhe rrugën e Golgotës po ashtu. Ajo rrugë e tij gjithashtu filloi atë mbrëmje kur nisën bombardimet dhe kaloi nëpër strofullën e kriminelit Millosheviq, pastaj në egzil: Gjermani, Itali dhe kthimi në Kosovë, një udhëtim odisean.

Në këtë kohë, rrugët disi na u ndanë, se unë gjithashtu i kisha rrugët e mia dhe ato të gjitha lidheshin me letërsinë … ndërsa ai e patë braktisur letërsinë …

Kur e nisët dhe si e braktisët politikën?

Nuk them që kam bërë ndoj rrugë të madhe në politikë. Unë isha në politikë përmes portës së letërsisë, përmes artit. Edhe për faktin që isha profesor në Universitet. Ne të gjithë u ballafaquam me dhunën dhe një program shfarosës që Serbia kish hartuar pas vdekjes së Titos. Ajo shfrytëzoi si pretekst demonstratat e vitit 1981 dhe rrëmbeu e dhunoi Kosovën, lirinë e saj. Nuk kishim rrugë tjetër pos të organizohemi e të qëndrojmë. Të them të drejtën unë as nuk isha futur në detyra politike për disa vite, mirëpo në një moment duhej mbrojtur Universiteti, Fakulteti i Filologjisë ku punoja. Prandaj u vunë në krye të Fakultetit dhe si dekan, punova në Këshillin e dekanëve të UP. Mandej më 1996 më kontaktoi Rugova dhe mora përgjegjësinë për gjithë sistemin paralel të arsimit në Kosovë. E vërtetë është se gjithë atë kohë ka pasur një ministër në qeverinë Bukoshi që rrinte në Gjermani dhe shpesh në Tiranë. Por aq ishte puna e tij. Organizimi, shkolla e të gjitha niveleve, Universiteti, të gjitha ishin në Prishtinë dhe aty ishte përgjegjësia ime për mbarëvajtjen e tyre. Kjo punë u vështirësua tejmase në vitin 1998, kur antagonizmat midis grupeve të UÇK dhe LDK-së. Përkundër të gjithave, thash edhe që në pasditen e bombardimeve, kur kishin mbetur vetëm pak orë para se të fillonte, unë përcolla mesazhin e fundit në atë detyrë për gjithë arsimin paralel në shkollën shqipe. Pak më vonë me një bashkëpunëtorin tim patëm vizituar Rugovën në shtëpi dhe në largim ai na përcolli ndoshta nja pesëdhjetë metra nga shtëpia. Nuk i kishte rojat e zakonshme te dera, as në shtëpi, qe braktisur prej të gjithëve.

Përvoja juaj e parë në Universitetin e Prishtinë, si ishte?

Universitetin e Prishtinës unë e njihja në detaje atëherë, se ai ish konstistue para syve të mijë, në kohën që isha student. Në brezin tim disa profesor kanë shkruar për herë të parë notën në gjuhën shqipe në indeksin e studentit. Ndonjëri, që kish studiue në Beograd, filloi të ligjëronte në shqip, mirëpo më lehte fliste serbisht dhe pas disa fjalive në shqip, kalonte në gjuhën serbokroate. Ama klima politike dhe kulturore në tërësi ishte e jashtëzakonshme! Kuadri i ri universitar kishte plane të mëdha dhe elan të jashtëzakonshëm pune! Bëhej gare e hapur për të afruar kuadrin e ri dhe me perspektivë. Ishte universitet i ri dhe pa trohë kozervatizmi …

Si ishte avancimi juaj i parë, sfidues, korrekt, i përkrahur apo pengues, meqë Universiteti i Prishtinës është i njohur si njëri nga Universitet më të mbyllura dhe barikaduese?

Nuk ka qenë gjithmonë i tillë. Kuadri universitar ka qenë me shumë privilegje dhe profesionalizmi e specializimi kanë qenë atutë e forta të UP. Deri vonë normat e punës ( të orëve) ishin të ulta dhe favorizohej në forma të ndryshme specializimi në një disiplinë të dijes. Principi ishte një lëndë për një profesor. Po të mbroje magjistraturën në romantizëm nuk mund të bëheshe profesor i realizmit.

Keni shënuar mbi 40 vjet përvojë në arsim, a mund të flasim se për çfarë jeni krenar gjatë përvojës në mësimdhënie dhe përvojës menaxheriale në Universitetin e Prishtinës?

Përkundër faktit që pothuajse tërë shekulli e punës e kam kaluar në Universit, në fakt thellë në vete unë gjithmonë e kam ndie veten një shkrimtar, madje edhe kur kam hyrë në klasë për të ligjëruar një subjekt teorik. Nga ai këndshikim kam folur gjithmonë për letërsinë: me dashurinë e një shkrimtari për letërsinë dhe përvojën që letërsia qëndron më lart se rregullat dhe se teoria në kuptimin që një princip teorik mund të ndërtohet pa e pasë vërtetua praktika letrare. Prandej teoria është e paqëndrueshme dhe vazhdimisht duhet të modifikohet varësisht nga zhvillimet letrare.

Sa i përket aspektit menaxherial, mund të them që si udhëheqës i Fakulteti filologjik të Prishtinës kam ndërmarrë hapin e çlirimit të studimeve nga lëndët ideologjike që për shumë kohë i kishte imponuar si të domosdoshme sistemi jugosllav. Ka qenë i pari reformim real i studimeve albanologjike dhe jo vetëm, nga koha e themelimit të tij të fakultetit. Të njëjtën gjë e ka bërë edhe me studimet postdiplomike, magjistraturë e doktoratë, duke i kthyer ato në studime moderne edhe sipas praktikave evro-amerikane. Në kohën kur e kam drejtuar Fakultetin e Filologjisë, kam futë në program mësimin e gjuhës së dytë botërore, që me latinishten bëheshin tri. Fatkeqësisht ky projekt më vonë është braktisur.

Një vlerë të veçantë të asaj kohe e mbaj bashkëpunimin me Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë, Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, Universitetin e ritë Shkodrës etj. Me të cilët kemi organizuar një numër të rëndësishëm konferencash shkencore, dhe mbi të gjitha për dy vjet radhazi Seminarin Ndërkombëtar të Gjuhës, Letërsisë e të Kulturës shqiptare, të cilin e kemi organizuar në Tiranë.

Nga ligjërata e parë në lëndën e Teorisë së Letërsisë, kujtoi si e krahasonit letërsinë me fushat tjera, dhe si unë u binda se letërsia ofron më shumë mundësi që studenti të krijojë mendimin e tij mbi lëndën e studimit se sa që ofrojnë shumë profile tjera në Universitetin e Prishtinës. A mund të flasim sot për metodat tuaja të bindjes, mësimdhënies që keni praktikuar gjatë asaj kohe?

Ai ka qenë këndshikimi im. Nuk do të ndryshoja asnjë presje në atë aspekt. Natyrisht që kam folur para një auditori që në përqindje të lartë i ka pasur ato bindje të formuara, ndërsa një pakicë e vegël mund të ketë qenë në dilemë cilin profesion ta zgjedh për të ardhmen. E kuptoj që shkolla jonë ka një mungesë të madhe në orientimin e nxënësve për të zgjedhur profesionin. Nuk i përgatitë ata dhe as nuk ua kultivon prirjet … Tash, e pranoj që mund të kem ndikuar në raste të veçanta, mirëpo dua të them që ata studentë që mund të kenë pranuar pikëpamjet e mija mbi artin e letërsinë, kanë qenë studentë të jashtëzakonshëm por që për arsye shpesh të jashtme (kërkesa e prindërve etj. ), janë luhatur derisa janë përballë me një ligjëratë retorike që ka mbrojtur letërsinë nga sulmet e disiplinave të tjera. Fatbardhësisht, me disa prej studentëve të tillë të dikurshëm edhe sot na lidhë interesimi për letërsinë dhe pse jo, edhe miqësia.

Cila ishte rruga juaj për anëtarësim në Akademinë e Shkencave dhe Arteve në Kosovë.

Kjo është më e lehta të përgjigjem. : Rruga e librave të mi. Kam shkruar përgjatë jetës sime shumë (për mendjen time!) libra. Disa prej romaneve janë mjaft të vlerësuara dhe tashma në programet mësimore të shkollës në të gjitha nivelet. Edhe mendimi i kritikës për veprën time, nëse mblidhen, sigurisht bëjnë disa vëllime …

Jeni kryeredaktor i revistës më prestigjioze shkencore “Studime” (Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës), sa e ndjeni peshën e madhe për të menaxhuar grupin punues, të gjitha tekstet dhe për të qenë i qetë se varianti përfundimtar i revistës do të plotësojë kërkesat e përcaktuara?

Punoj me një ekip studiuesish të mirë, të gjithë studentë të dikurshëm (të viteve ’90, të kohës së shkollës si sistem paralel dhe të gjithë tash janë profesorë e akademik, njohës të gjuhëve të huaja etj. Por të kuptohemi, revista Studime e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës është e mirë dhe prestigjioze në saje të bashkëpunëtorëve, krijuesve shkencor që zgjedhin t’i botojnë punimet e tyre në revistën që e udhëheq unë në cilësinë e kryeredaktorit. Puna ynë redaktoriale është minore në krahasim me vlerat e punimeve të bashkëpunëtorëve tonë.

Vepra … . Vazhdon