Dhe me atë mendonte babai shumë i nevrikosur, sjellja qe e gabuar. Ishte hera e parë që djali i tij ndërmori një veprim me iniciativën e vet. Me këtë veprim rrezikohet që djali humb guximin dhe më vonë nuk ka kurajë të ndërmarrë ndonjë vepër të guximshme. Një burrë, i cili s´do të kryej vepra të guximshme trimërie, nuk është burrë. Një shqiptar duhet të tregojë guximin e tij në të gjitha rrethanat.

Kjo është gjithashtu jashtëzakonisht e rrallë, që bëhet ndonjë përjashtim nga ky rregull, thekson Lef Nosi. Mua më kujtohet një episod i vogël prej Luftës Ballkanike më 1912.

Kishte ndodhur një betejë e madhe në krahinën e Shkodrës dhe pas mbarimit të luftimeve, një doktor serb, bëri një kontroll nëpër të vrarët. Atje ishte shtrirë një shqiptar me të dyja duart të prera. Këmbët i kishte të paralizuara; e vetmja që ai mund të luante ishte koka. Dhe, atë ai e përdori me vendosmëri. Kur doktori u përkul për ta kontrolluar, ai shfrytëzoi rastin dhe e kafshoi në gishtin e vogël të dorës së majtë. Ai e konsideroi doktorin si armik.

Përbuzja e vdekjes që kanë shqiptarët, ka një kuptim impresionues, vazhdon ish-ministri. Do të thotë që vdekja në vetvete nuk ka asnjë kuptim. Ajo që ka rëndësi është se si vdes, nëse mundesh me u nda nga kjo botë me nder, porse në asnjë sekondë të mos lëshosh krenarinë dhe gjakftohtësinë. Një burrë i cili vdes si i gjorë, përhap turp mbi fisin e vet, deri në brezin e tretë dhe të katërt. Është keq të jesh hajdut dhe vrasës, por është shumë më keq të jesh një frikacak. Krimineli, për arsye të guximit, mund të kërkoj nderim dhe respekt, ai frikacaku është krejtësisht jashtë shoqërisë shqiptare. Është një mortajë dhe i ngjitet çdo njërit që ai bie në kontakt.

Një herë ndodhi që një bandit do të varej në pjesën e jugut të vendit dhe një grumbull spektatorësh të interesuar, ishin mbledhur për të parë ngjarjen. Arixhiu, i cili do të zbatonte ekzekutimin – gjithnjë është arixhi ai që merret për kësi detyrash – përgatiti me shumë kujdes një trekëndësh impresionues druri. Metoda e varjes është kjo: fajtori hipën në një karrige, nën trekëndëshin e drurit dhe i vihet një lak rreth qafës, pastaj karrigia shqelmohet me një anë. Kur ai i dënuari me vdekje, me këmishë të bardhë u soll përpara dhe hipi në karrigen, u pa që litari ishte i shkurtër. Laku sillej pezull mbi kokën e të dënuarit me vdekje. Atëherë pyetën banditin, nëse ai ishte kundër që të hipte në qafë të një xhandari, që të mund të kryhej puna. Banditi u përgjigj me përzemërsi, se ai nuk kishte aspak kundërshtim për këtë zgjidhje dhe i qetë u ngjit në kurriz të xhandarit, ndërsa arixhiu hipi lart në majë të skelës dhe i futi litarin rreth qafës. Por, për arsye të pakujdesisë së arixhiut, ndodhi që nyja e litarit preku në syrin e të dënuarit në litar. Dhe ai u inatos:

– Djall! Bërtiti ai. Djall i mallkuar! Unë kam ardhur këtu për t’u var dhe jo për t’u keqtrajtuar!

Dhe, pas shumë kërkimfaljesh, me respekt nga ana e arixhiut, ekzekutimi u krye sipas zakonit, mbaroi Lef Nosi dhe drejtoi fesin në kokë.

Unë e vërejta gjithë kohën, se ai mbajti qeleshen në kokë dhe i thash:

– Unë e kuptoj se ju jeni mysliman? Ju nuk e hiqni fesin.

– Jo, përgjigjet Lef Nosi. Unë jam kristian. Por, prandaj nuk duhet me i pa gjithë zakonet muhamedane me përçmim.

Ai nuk tha gjë më për këtë punë, por unë e kuptova më vonë pse ai i qëndronte kaq fort, pikërisht këtij zakoni. Ai në fakt ishte tullac. Ka hulumtues të cilët thonë se edhe i madhi Muhamed kishte flokë të rrallë dhe kjo vetvetiu të jep shpjegimin për kërkesën, me këmbëngulje, që mbulesa e kokës të mbahet si brenda ashtu dhe jashtë shtëpisë.

Pak më vonë shkuam në një shëtitje të vogël, për të përshëndet në një “shtëpi të vërtetë muhamedane” siç u shpreh znj. Hasluck. “Shtëpia reale muhamedane” prej rruge dukej sikur gjithë shtëpitë banuese të tjera të qytetit: një mur i bardhë i lartë, një derë druri gjigante dhe shumë e sigurt, një ballkon i brishtë që dilte jashtë mbi qoshet e murit, me dritare të shpeshta me kangjella dhe mure me brima. Kur hymë në derë, shohim një oborr të madh, të shtruar me pllaka guri, ku pjesën e fundit e zinte shtëpia e banimit, një ndërtesë e gjatë druri me një verandë të gjatë në të cilën pashë disa figura grash, me veshje të bardha, që me shpejtësi u futën brenda shtëpisë – për siguri. Babai i shtëpisë, një bujk i pasur më mustaqe të bardha, na uroi mirëseardhjen sipas zakonit të vendit: t’ue vue dorën në zemër dhe thërret: “Tungjatjeta”! Dhe, ne pastaj i përgjigjemi po në atë mënyrë.

Bëmë një vizitë nëpër dhomat. Qe mjaft interesante të shohësh se si një bujk i pasur në Elbasan, jeton dhe e kalon. Dhomat janë të vogla dhe të errëta dhe i mungojnë totalisht, çfarë ne zakonisht në kuptim evropian mendojmë, mobilet. Asnjë tavolinë, asnjë karrige, asnjëfarë dekorimi. Gjatë rrëzë mureve ka shilte dhe aty këtu në qoshet kanë vu në stivë jastëkë me të cilët rregullojnë vendin e shtrirjes për natën. Qe një banesë mjaft e zymtë dhe pa ngjyrë, pa asnjë mundim për një përgatitje më me shije ose me gjëra zbukurimi të ndonjë forme.

Ai katundari i mirë ndihej i kënaqur nga krenaria kur na demonstroi pallatin e vet. Ai ishte i kënaqur më jetën e vet. Por, ne nuk mund t´i shpëtonim konstatimit se shtëpia e tij me të vërtetë ishte e zymtë. Edhe vetmia, kontribuoi të përforcojë atë përshtypjen e zymtë. Nëse zoti i shtëpisë kishte një familje mjaft të madhe, nuk u pa asnjë shpirt i gjallë. Unë dëgjova pastaj se gratë e familjes ishin shtypur në një korridor shumë të fshehtë, sikurse u takon dhe u ka hije damave, shumë të edukuara muhamedane.

Pastaj qëndruam jashtë, në verandën e gjatë dhe falënderuam zotin e shtëpisë për atë që na lejoi të shohim. Por, këtu unë zbuloj diçka që duket si rreze dielli në këtë banesën e errët pa stil dhe personalitet: në një qoshe, pashë një tavolinë të vogël dhe mbi të ishte një qëndisje të cilën ndonjë nga gratë e ka braktisur, kur ajo e tmerruar ka ikur pas ardhjes sonë. Ishte një copë e madhe kadifeje, në ngjyrë violetë e futur në gjergjef. Në stofin shihen dredhat e hijshme lulesh dhe dredha floriri të pastër që, së bashku ato, formonin një nga mostrat e mrekullueshme që unë kam parë ndonjë herë.

Kjo qe një copë e orientit përrallor, e cila befas dhe papritmas u paraqit këtu në këtë qoshen e verandës së papastër. Mikpritësi ynë na sqaroi se ishte bija e tij e madhe që punonte me rrobat e burrit të ardhshëm. Kjo qëndisja e bukur, dalëngadalë do të bëhej një tallagan i shkëlqyeshëm, por puna mori shumë kohë dhe zgjati ndonjë vit derisa mbaroi. Ai e llogariti që dasma do të mund të bëhej në atë kohë.

Ndoshta madama, që ishte zonja ime, dëshironte të takonte vajzën e madhe? Ne të tjerët u tërhoqëm me respekt prapa jashtë në rrugë dhe zonja ime dhe Hasluck qëndroi aty për të pritur derisa vajza të guxonte të dalë tinëz nga vendi i saj i fshehur. Biseda mendohet se ka shkuar kështu:

Znj. Hasluck: Tungjatjeta!

Vajza e re (me shaminë e hedhur pas, paraqet një formë të mirë fytyre, me sy, të zi të madhej): Tungjatjeta!

Znj. Hasluck: Nuk gëzohesh nga martesa jote?

Vajza (e turpëruar dhe shpejt): Jam e gëzuar.

Znj. Hasluck: Kur do martohesh?

Vajza: Kur të mbarohet tallagani.

Znj. Hasluck: E ke parë burrin e ardhshëm?

Vajza (e ofenduar): Natyrisht që jo.

Znj. Hasluck: Por, unë e kam parë atë.

Vajza (e skuqur dhe e interesuar): Çfarë pamje ka?

Znj. Hasluck: Ai është shumë i bukur dhe i fortë.

Vajza (e ngazëlluar): Faleminderit, madam! Allahu ju ruajt!

Në këtë qosh të Evropës ende nuk tingëllon mirë që një grua të shohë burrin e saj para dasmës. Në shumë raste, pambarim prindërit i fejojnë fëmijët qëkur janë në djep dhe një fejesë e tillë është një kontratë zotimi e cila duhet të plotësohet kur djali të mbushi tetëmbëdhjetë vjeç dhe vajza pesëmbëdhjetë. Të thyesh kontratën është një çështje serioze që shumë shpesh rezulton në gjakmarrje dhe nën çdo rrethanë të detyron për kompensim ekonomik. Por, një thyerje kontrate është pothuaj e jashtëzakonshme. Rinia nuk e llogarit fare, për ndonjë liri në çështjet e martesave.

Në ato raste kur nuk ndodhin fejesa fëmijësh, atëherë përdoret zakoni muhamedan. Nëna, e cila duhet të gjejë një grua për djalin e rritur, për ta martuar del për të shikuar për nuse: kryen vizita nëpër familje me vajza të rritura, për t’u martuar, pastaj ajo me kujdes kërkon të formojë një opinion nga shërbimi i brendshëm dhe i jashtëm i tyre dhe jo më pak nga gjendja ekonomike. Një martesë është në të vërtetë një ndërmarrje me rëndësi të madhe ekonomike. Nëse ajo ka gjetur një vajzë që duket se i përshtatet djalit të saj dhe ka arritur marrëveshje me prindërit e vajzës, atëherë fejohen ata dy të rinjtë, por pa pasur rast të takohen. Dita e martesës caktohet zakonisht ditën e vitit pas fejesës, pastaj kurorëzimi bëhet në shtëpinë e nuses ku nusja paraqitet shumë e mbuluar për t´u zbuluar gjatë aktit të kurorëzimit.

Ceremonia e dasmës, ndryshon pak brenda fiseve të ndryshme. Më e çuditshme ndoshta është midis malësorëve, në pjesën veriore të vendit -zbatimi i ritualit. Atje dasma është fare tragjikomedi. Vërtetë çifti ka rast të shohë njëri-tjetrin, që para martesës nëse njëri nga ta nuk banon në ndonjë qytet ku ka rregulla më rigoroze, por në këmbim është rituali i martesës më e mundimshme. Malësorët më shumë janë katolikë, por meqë kishat e tyre janë të pakta dhe distancat të gjata, akti i kurorëzimit kryhet zakonisht para shtëpisë, me një altar të improvizuar.

Miqtë dhe fisi mbushin grumbull shtëpinë e dhëndrit, kur nusja e re, me veshjen e bukur, çohet para altarit ku ajo bie në gjunjë. Ndërsa ajo e gjunjëzuar aty dridhet dhe nervozohet, ngjan papritur një rrëmujë e madhe në derë dhe brenda hyjnë katër burra, duke tërhequr dhëndrin i cili bën sikur kundërshton dhunshëm. Ai proteston dhe gërthet, tërhiqet dhe shqyhet në duart e shokëve, por më në fund detyrohet poshtë në anën e nuses. Pastaj vjen prifti tek altari. Në fillim lexohen disa lutje, pastaj kurorëzuesi pyet nusen nëse ajo e do dhëndrin për burrë. Por, tani zakoni kërkon që nusja të hesht dhe e paepur shikon në dysheme. Që të përgjigjesh menjëherë me po dhe ndoshta bile të dukesh e gëzuar do të ishte një thyerje zakoni. Prifti e përsërit pyetjen, por nusja mbetet e heshtur dhe e palëvizshme. Veç herën e tretë mund të bindet për një pohim me kokë, me vështirësi. Të thuash diçka do të ishte shumë e pavend. Por, dhëndri lejohet të thotë po me zë të lartë. Ai është detyruar tani të marrë një vendim; atëherë ai duhet ta shpallë vendimin si burrë.

Pasi ka përfunduar kurorëzimi dhe ato kundërshtimet e njëri-tjetrit, pra u bashkuan sipas rregullit të religjionit dhe traditës, fillon festa e gëzueshme. Në dhomën e kurorëzimit shtrohet gostia e festës për burrat dhe në një tjetër dhomë për gratë. Në tavolinën e bukës së burrave është dhëndëri në krye, tek e grave është nusja. Ndërsa miqtë nxehen shumë e më shumë dhe atmosfera ngrihet për çdo minutë, duhet si dhëndëri ashtu dhe nusja, secili në dhomë të vet, të tregohen indiferentë, mospërfillës dhe të mërzitur. Ata përreth duhet t’i detyrojnë me zor të hanë gjërat e shijshme që tavolina është aq plot, sa përkulet nga pesha dhe mundohen t´i ngushëllojnë me fjalë miqësore dhe inkurajuese. Nusja luan ende rolin e memecit, dhëndëri është i ashpër dhe fjalëpakë. Më vonë vjen dikush dhe i pëshpërit në vesh burrit të porsa martuar se bashkëshortja e tij e pret në dhomën e nusërisë. Dhëndëri çohet dhe kërkon ndonjë falje; ai do të kontrolloj nëse porta është e mbyllur ose do të përgatisë armët për gjuetinë e nesërme. Shkon tinës te nusja. Në mëngjes niset për rrugë që në lindjen e diellit, që asnjë të mos dyshojë se ai është dorëzuar nga bukuria e bashkëshortes.

Bashkëshortja e re ka tani përpara saj dy ditë të tmerrshme. Menjëherë sapo ka dalë burri, ajo vishet dhe qëndron drejt si e ngrirë në një qoshe të dhomës. Ajo duhet të qëndrojë kështu, ndërsa gjithë gratë e zonës parakalojnë përpara saj në një rresht pambarim dhe ndërrojnë me njëra-tjetrën pikëpamje pak a shumë të përzemërta mbi përparësitë fizike. Ajo nuk duhet të flasë, nuk duhet të lëvizë. Sa më shumë e ngrirë të rrijë, aq më e edukuar dhe e denjë është. Ajo nuk duhet as të hajë, veç çfarë mundet me i fut në gojë e ëma – në ato çaste të pakta kur dhoma është bosh. Ajo është një statujë pa fjalë dhe aftësi lëvizje. Kjo torturë vazhdon edhe ditën tjetër dhe ditën e tretë, pas dasmës, lejohet nusja të përzihet në të drejtat e zonjës së shtëpisë.

Në një pjesë të qyteteve veriore shqiptare, gratë e malësorëve janë të mbuluara edhe pse janë katolike dhe në këta qytete gjen një variant argëtues në ceremoninë e dasmës. Kur nusja hynë brenda në shtëpinë e dhëndrit, ajo është një grua mjaft e çuditshme që hyn brenda: ajo është me fustane të gjata, me xhoka të thurura me flori, perçe dhe shalle që dy gra duhet ta mbajnë që ajo të mund të çaj përpara mbi dysheme me ambalazhin e saj fantastik. Kur ajo, ende me ndihmën e të dyja grave, bie në gjunjë dhe i zbulohet fytyra, tërhiqet dhëndëri në atë mënyrë, siç e përshkrova pak më përpara, por me siguri ai gjendet në një tension edhe më të madh. Ai shikon nusen e tij për herë të parë.

Ky është një moment tronditës, që ndodh tani. Sipas kodit të mirësjelljes shqiptare, një nuse është gjithnjë jashtëzakonisht e bukur dhe midis këtyre malësorëve të qytetit, është detyra e pakundërshtueshme e dhëndrit të japë shprehje të pranueshme të gëzimit. Është qetësi vdekje në dhomë kur ai fillon këngën e nuses, sikurse e parasheh etiketa. Fisi i nuses mprehin veshët, që të kapin çdo shndërrim të tonit; vështrime të dyshimta i drejtohen fytyrës së tij, për t’u siguruar në se entuziazmi është i vërtetë.

Dhëndëri vështron fytyrën e bashkëshortes së ardhshme dhe bën një hap pas. Na lejoni ta supozojmë, se ai e bën këtë nga lemeria që ajo fytyrë të cilën ai e pa është e shëmtuar, bajate, fytyrë e deformuar pa as ndonjë joshje paqësore.

Ai e ndien qetësinë dhe shikimet e të afërmve. Ai ndien në dhomë goditjet e gjakmarrjes dhe sheh brezat e burrave të pajisur me pistoleta. Ai e di se duhet të veprojë si aktor premiere. Me zë dridhës ngazëllimi, fillon kënga e nuses e cila sipas përkthimit të njohësit të Shqipërisë, ka këtë përmbajtje si vijon:

Sa e bukur na ka dalë nusja!
Zot ruaje atë!
Balli i saj është i lartë dhe fisnik!
Zot ruaje atë!
Vetullat e saj sikur ylberi!
Zot ruaje atë!
Faqet e saj janë të kuqe si molla!
Zot ruaje atë!
Goja e saj është si kuti floriri!
Zot ruaje atë!
Buzët e saj si qershi!
Zot ruaje atë!
Dhembet e saj si inxhi!
Zot ruaje atë!
Çehrja e saj e bardhë si qumështi!
Zot ruaje atë!
Beli i saj i hollë si një selvi!
Zot ruaje atë!

Zoti ruajt dhëndrin! Mendojnë pjesëtarët e fisit të burrit të ri dhe ndërkohë lëshojnë një psherëtimë qetësuese. Fantazma e gjakmarrjes ka shkuar. Shoqëruesit e nuses të kënaqur, japin miratimin e tyre dhe përgëzojnë këtë dhëndrin e ri shumë të entuziazmuar për këtë zgjedhjen fatlume.

Tani do të mund të mendosh që ky burri i sapomartuar, pas mbarimit të festave të dasmës këndon një këngë tjetër për gruan e tij, një këngë më të sinqertë, të pahijshme, por informative që nuk i dedikohet shndërrimit të bashkëshortësisë së ditëve të para në një kujtim të mrekullueshëm. Por, ai nuk e bën atë. Siç duket ai thellohet në një studim të hidhur nga ato fotografitë e grave me format e plota në revistat franceze, që në mënyrë të çuditshme gjenden në vendet më të parëndësishme të globit tokësor dhe nuk mungojnë si në qoskat e duhanit të Shkodrës dhe të Tiranës, por ai nuk thotë asgjë.

Sepse, në zakonet e bashkëshortësisë shqiptare, përmbahet edhe kjo: se gruaja ruhet dhe respektohet, në një mënyrë krejt ndryshe nga vendet e pastra orientale. Gruaja është shoku i burrit, këshilltare dhe skllave, në një simbiozë kurioze, por absolut jo vetëm skllave. Ajo gjithnjë ka luajtur dhe luan një rol shumë të rëndësishëm, në jetën shoqërore shqiptare. Ajo mundet të zgjasë influencën e saj edhe në përfshirje të politikës. Për këtë gjë la nëna e Zogut një dëshmi të mrekullueshmes, ajo grua e shquar, e cila ndihmoi djalin e saj si për vendin ashtu edhe për Kurorën. /Memorie/