Mendime rreth përkthimit
Nga: Diana Kristo
Gjuha dhe përkthimi
Njeriu është qenie sociale, e aftë për të krijuar struktura komplekse marrëdhëniesh sociale të cilat nuk mund të ngjizen pa mjetin e komunikimit – gjuhën. Gjuha është mbrujtur nga njeriu dhe gjatë evolucionit shoqëror ai e ka latuar atë për t’i shërbyer më së miri si mediumi i të shprehurit në një shoqëri të caktuar. Shoqëria njerëzore mbështetet, ruhet dhe përparon bazuar në gjuhën. Jo vetëm që ne e përdorim atë për të komunikuar në të gjitha nivelet por ajo na ndihmon të shfrytëzojmë arritjet njerëzore të së kaluarës dhe mbi to të ndërtojmë të rejat. Studiues të shumtë kanë shprehur mendimet e tyre rreth gjuhë dhe vlerës së saj, duke ofruar një sërë këndvështrimesh rreth saj, që nga strukturat e brendshme të saj dhe bazën njohëse te funksionet e saj socialë dhe ndikimet kulturore. Benjamin Lee Whorf shprehet se “gjuha i jep formë mënyrës së të menduarit, përcakton atë se çfarë mund të mendojmë”, Wilhelm von Humbolt e shihte gjuhën si shprehëse të shpirtit, ndërsa Noam Chomsky e përshkruan gjuhën si një sistem që “shfrytëzon në mënyrë të pakufishme mjete të kufizuara”.
Si rrjedhojë, ky parashtrim lidhet drejtpërsëdrejti edhe me përdorimin e gjuhës për qëllimet e përkthimit. Këtu kemi të bëjmë me transmetimin e ideve jo nga një person në një tjetër, por nga një gjuhë në një tjetër. Esenca është e njëjtë. Dhe me që idetë e lindura, të pavarura nga materiali gjuhësor nuk mund të ekzistojnë, dhe me që realiteti i mendimit shfaqet vetëm nëpërmjet fjalëve, atëherë zhvendosja e mendimit nga teksti i një gjuhe në një tjetër, nuk mund të bëhet veçse me ndihmën e mjeteve gjuhësore. Në të dy rastet, gjuha ose gjuhët shfaqin realitetin e mendimit dhe i shërbejnë në të njëjtën mënyrë zhvillimit të shoqërisë.
Duke u nisur nga këto thënie, mendojmë se në një farë mënyre përkthyesit i duhet të lëvizë në të dyja botët, t’i analizojë ato, t’i zbërthejë dhe të rindërtojë konceptet e njërës sipas interpretimit të tjetrës, pra një interpretim brenda kornizave që e lejon gjuha në të cilën përkthen. Këtu dhe shihet sa i komplikuar është procesi i përkthimit, të cilit i bie detyra të bashkojë dy “botë reale”, të vendosë urat e lidhjes mes tyre me qëllim që ato të bëhen të kuptueshme për njëra tjetrën. Ne jetojmë ne një botë të dominuar nga gjuha, por nga ana tjetër ne jemi dominuesit e saj, ne jemi ata që e pasurojnë dhe e përpunojnë atë vazhdimisht, e një kontribut të paçmuar në këtë drejtim jep përkthyesi, i cili brenda suazës të gjuhës së vet amtare, e pasuron atë ashtu sikurse kopshtari që mbjell farat e pemëve të sjella nga diku larg por që mbijnë vetëm po të gjejnë një klimë e një mjedis të përshtatshëm për mirërritjen.
Materiali gjuhësor, qoftë përkthim ose jo, është në gjendje të arrijë atë komunikim midis njerëzve që flasin gjuhë të ndryshme pothuaj në të njëjtën mënyrë sikurse midis atyre që flasin të njëjtën gjuhë. Gjuha pra, është ajo që përbën bazën e përkthimit. Prandaj mund të themi se suksesi i një përkthyesi të mirë parakupton medoemos zotërimin e gjithanshëm të të dy gjuhëve, të asaj që përkthen dhe të asaj në të cilën bëhet përkthimi si dhe njohje të thellë të të dy kulturave.
Faktorët jashtëgjuhësorë, kultura dhe përkthimi
Gjuha si një fenomen i gjallë nuk ekziston jashtë kulturës ku flitet dhe shkruhet. Sipas Chandler “kuptimi nuk gjendet në tekst por në interpretimin e tij, ndërsa interpretimi merr formë nga kontekstet socio-kulturore.” Me pak fjalë, përkthimi, i mishëruar në gjuhën, nuk është i lidhur vetëm me strukturat sistemike formale (langue për të përdorur termin e Sosyrit (Saussure)) por edhe me konvencionet kulturore dhe stilet individuale të përdorimit (ose parole) (ibid.). E shprehur thjesht, që të njihesh plotësisht me një gjuhë, nuk mjafton numri i fjalëve që di nga ajo gjuhë, por duhet të kesh njohje të mirë edhe të kulturës në të cilën përdoret ajo gjuhë, të njerëzve që e përdorin atë, sjelljet, doket e zakonet, besimet e të gjithë elementët e tjerë që përbëjnë kulturën. Pra përveç faktorëve gjuhësorë, përkthimi është i lidhur e i ndërvarur edhe nga faktorët jashtë gjuhësorë determinantë të kulturës së një vendi. Malinowski (1938, f. 305) thotë se “gjuha në thelb është e rrënjosur në realitetin e kulturës” dhe se “ajo nuk mund të shpjegohet pa ju referuar vazhdimisht konteksteve më të gjerë të të shprehurit gojor”.
Dy fjalë për kulturën si nocion
Për të kuptuar më mirë lidhjen që ekziston midis kulturës dhe gjuhës e më pas midis tyre e përkthimit, le t’i hedhim një sy nocionit kulturë dhe lidhjeve të saj me gjuhën.
Ekzistojnë mendime të ndryshme në lidhje me përcaktimin e nocionit kulturë apo natyrë e kulturës. Antropologu anglez Edward Burnett Tylor, përfaqësuesi i evolucionizmit kulturor e përkufizon kulturën si “ …kompleks i një të tëre ku përfshihen njohuritë, besimi, arti, morali, ligjet, doket si dhe çdo aftësi tjetër dhe zakon që është fituar nga njeriu si pjesëtar i shoqërisë”. Strukturalistët si Claude Levi Strauss mendojnë se kultura ekziston në dy forma të ndryshme: strukturat e dallueshme të ndryshme që mund të nxirren nga vëzhgimi se si ndërveprojnë pjesëtarët e të njëjtës shoqëri me njëri tjetrin (dhe për të cilat janë të ndërgjegjshëm vetë pjesëtarët e asaj shoqërie) dhe strukturat abstrakte që zhvillohen nëpërmjet analizës së mënyrave të përbashkëta (si mitet dhe ritet) me anë të të cilave pjesëtarët e një shoqërie përfaqësojnë jetën e tyre sociale. Ai shkon më tej duke thënë se ashtu sikurse ka ligje që bëjnë të mundur kombinimin e një numri relativisht të vogël e të kufizuar të elementëve kimikë për të krijuar një shumëllojshmëri të pakufizuar të gjërave, po kështu ka dhe një numër të kufizuar dhe relativisht të vogël të elementëve kulturorë që njerëzit i kombinojnë për të krijuar shumëllojshmërinë e madhe të kulturave që vërejnë antropologët.
Përkufizime të tjera të kulturës, që e shohin atë nga prizma të ndryshme, na vijnë nga modelet e kulturës të njohura si shtresëzimet e Trompenaars, teoria e ajsbergut, triada e kulturës e Hall, modeli i kulturës në formë qepe (me shumë fletë) e Hofstedit, etj.
Fons Trompenaars, një nga mendimtarët më të mëdhenj të menaxhimit në kohën tonë, dhe kolegu i tij Hapden-Turner, në librin e tyre “Riding the Waves of Culture” (Lundrimi mbi valët e kulturës) shkruajnë se çdo kulturë ka mënyrën e vet të të menduarit, vlerat dhe besimet e veta, parapëlqimet e veta të ndryshme të cilat bazohen në një sërë faktorësh të ndryshëm. Prandaj dhe ajo që i dallon njerëzit e një kulture nga ata të një kulture tjetër ka të bëjë me parapëlqimet të cilat ata i kategorizojnë në 7 dhe se në cilin nga të shtatë dimensionet e mëposhtme hyjnë ato: universalizmi kundrejt partikularizmit, individualizmi kundrejt komunitarizmit, specifikja kundrejt difuzes, neutralja kundrejt emocionales, arritja kundrejt atribuimit, koha në vijimësi kundrejt kohës sinkrone, drejtimi nga brenda kundrejt drejtimit nga jashtë.
Sipas modelit të kulturës në formë qepe të Geert Hofstede, hulumtuesit holandez i cili është shquar në fushën e studimeve organizative, veçanërisht të kulturës organizative, ajo përbëhet nga tri shtresa rreth një bërthame. Bërthama përbën vlerat e një kulture, e cila ndryshon me ngadalë, por që ndikon të gjitha shtresat e tjera. Shtresa apo cipa që rrethon bërthamën përbëhet nga ritet, që nga mënyra e të ngrënit, mënyra se si përshëndetemi, ritet fetare, ritet martesore, mortore, etj. Shtresimi i dytë përbëhet nga heronjtë mitologjikë e të tjerë heronj, shkencëtarët, shkrimtarët por edhe personazhe fiktive por që ndikojnë në kulturën. Shtresa e tretë përbëhet nga simbolet (modë, aparatura, etj.), të cilët zakonisht ndryshojnë sipas kohës.
Edward T. Hall e përshkruan kulturën si një ajsberg, i përbërë nga dy pjesë, të brendshme dhe të jashtme. Sipas tij vetëm një pjesë e vogël e kulturës së jashtme, maja e ajsbergut, ndodhet mbi ujë, e dukshme në sjelljen e një shoqërie (muzika, ushqimi dhe pijet, përshëndetjet, mënyra e të veshurit, ritet dhe sjellja e jashtme). Pjesa më e madhe, që përbëhet nga kultura e brendshme (orientimi kulturor për të vepruar, komunikimi, mjedisi, koha, hapësira, pushteti, individualizmi, konkurrenca, struktura dhe mënyra e të menduarit) fshihet nën sipërfaqen e besimeve, vlerave dhe modeleve të të menduarit të një shoqërie. Për pasojë, kultura e jashtme është pjesë e koshiencës dhe kultura e brendshme është pjesë e subkoshiencës. Mënyra e vetme, thotë Hall, për të mësuar kulturën e brendshme të një shoqërie tjetër është nëpërmjet pjesëmarrjes aktive në kulturën e tyre.
Më vonë Hall e përpunoi teorinë e vet duke shtuar edhe një shtresë të tretë klasifikimi si kultura teknike (komunikimi në nivelin e shkencës që matet lehtë), kultura formale (kultura e traditave, dokeve e zakoneve, me një fjalë mënyra e të bërit të gjërave) dhe kultura informale (ajo që merret në mënyrë të pavetëdijshme) .
Për lehtësi studimi, ne i referohemi më shumë Eugen Nidës, linguist i shquar amerikan, i cili na jep një përkufizim mjaft të thjeshtuar të kulturës si “tërësia e besimeve dhe praktikave të një shoqërie”.
Kultura dhe gjuha
Si gjuha ashtu dhe kultura janë dhunti të çmuara të njeriut dhe si të tilla janë studiuar me hollësi nga shkencat e sociologjisë, antropologjisë e madje edhe memetikës (ide, sjellje ose stil që përhapet nga një individ te tjetri brenda një kulture). Diskutohet gjerësisht në se gjuha determinohet nga kultura apo kultura nga gjuha, apo të dyja ndikojnë te njëra tjetra në mënyrë të pashkëputshme.
Semioticieni rus Lotman, në gjurmë të Sapirit dhe Whorfit thotë se “asnjë gjuhë nuk mund të ekzistojë po qe se nuk futet në kontekstin e kulturës; dhe asnjë kulturë nuk mund të ekzistojë pa pasur në qendër të saj strukturën e gjuhës së natyrshme”. Për këtë arsye, një tekst nuk mund të kuptohet vetëm në nivelin e shenjave, por dhe në nivelin e nënkuptuar, të përcaktuar apo të ngjizur brenda një kulture të caktuar. Në fakt gjuha reflekton kulturën e njerëzve që e flasin atë dhe nëpërmjet gjuhës, mësohet kultura brenda se cilës qëndron apo përdoret gjuha.
Përpos kësaj, gjuha ashtu sikurse vë në dukje studiuesi me emër në fushën e përkthimit Snell-Hornby, nuk është “një fenomen i izoluar, që rri pezull në vakuum, por një pjesë integrale e kulturës”, prandaj gjuha kuptohet më mirë kur i referohemi kulturës. Sipas Bronislav Malinovskit, pionieri i antropologjisë, “studimi i gjuhës, si flitet nga njerëzit, …duhet të bëhet në lidhje me kulturën dhe mjedisin e tyre”. Çfarë kuptimi i japim mendimit të transferuar nëpërmjet gjuhës, varet nga kultura që kemi sepse fjalët e një gjuhe janë të lidhura me kulturën dhe nga ana tjetër forma e gjuhës së shprehur ngjizet nga kultura. Me një fjalë gjuha lidhet me realitetin kulturor dhe atë social, pra është një nga tiparet më dalluese të një kulture.
Për Nidën gjuha përbën tiparin më dallues të një kulture. Njerëzit mund të identifikohen se i përkasin një kulture të caktuar në bazë të gjuhës që flasin. Sipas Nidës gjuha përfaqëson kulturën sepse fjalët i referohen kulturës, si besimet dhe praktikat e një kulture. Gjuha përdoret për të dhënë informacionin rreth proceseve dhe vlerave të një kulture, për të drejtuar aktivitetin e një kulture, për të vendosur dhe ruajtur një gjendje emocionale pozitive për pjesëmarrësit brenda një kulture, për të kryer ritualet e një kulture, për të vendosur dhe ruajtur marrëdhëniet interpersonale, për të kryer aktivitetin njohës (mendimin), për të kryer aktivitetet krijuese kulturore dhe për të shprehur estetikën e një kulture. Për të gjitha këto, parashtron Nida, gjuha bëhet e domosdoshme për funksionimin dhe përjetësimin e kulturës.
Duke qenë se gjuha është ‘gjaku jetëdhënës i kulturës’, studimi i kujdesshëm i kuptimit të fjalëve dhe ndryshimit të tyre tregon se si kultura materiale, kultura institucionale dhe kultura mendore ndikojnë në formimin dhe zhvillimin e saj.
Gjuha, kultura dhe përkthimi
Siç vihet re, ekziston një lidhje e pazgjidhshme midis kulturës dhe gjuhës, e po kështu procesi i përkthimit është i lidhur pazgjidhshmërisht me të dyja. Përkthimi vetë, si kalimi i kuptimit të një fjale a teksti në një gjuhë tjetër, nuk mund të ekzistojë pa materialin gjuhësor i cili nga ana e vet nuk mund të ekzistojë pa materialin kulturor. Pikërisht për këtë arsye, sot përkthimi konsiderohet më tepër si një transferim kulturash se sa një transferim linguistik, jo si një proces i transkodimit por si një akt komunikimi (Mary Snell-Hornby, studiuese përkthimi). Shumica e studimeve rreth përkthimit në ditët e sotme përqendrohen në aspektet sociale dhe kulturore të përkthimit. Sipas Gideon Toury “përkthimi është një lloj aktiviteti i cili në mënyrë të pashmangshme ka të bëjë me të paktën dy gjuhë dhe dy tradita kulturore, d.m.th., të paktën dy sisteme normash në dy nivele” me një fjalë përkthimi kthehet në një aktivitet komunikimi ndërkulturor, një mjet që zbut ose i bën të kuptueshme ndryshimet kulturore.
Ekziston edhe mendimi i kundërt, i përkrahur nga Peter Newmark i cili nuk e konsideron gjuhën si përbërës të kulturës, sepse “po të ishte kështu, përkthimi do të ishte i pamundur”, pra ai është i mendimit se “qëllimi kryesor i një përkthimi duhet të jetë arritja e ‘efektit të barabartë’, domethënë, të prodhojë të njëjtin efekt te lexuesit e përkthimit, siç është arritur te lexuesit e origjinalit”.
Sipas studiuesit Lawrence Venuti, përkthimi është një proces që kërkon të gjejë ngjashmëritë midis gjuhës dhe kulturës – veçanërisht mesazhet e ngjashme dhe teknikat formale – dhe këtë e bën sepse vazhdimisht haset me pangjashmëritë. Ai kurrë nuk mund dhe nuk duhet të sheshojë krejtësisht pangjashmëritë. Një tekst i përkthyer duhet të jetë vendi ku shfaqet një kulturë e ndryshme’, ku një lexuesi i hapet një pamje e re kulturore. Me një fjalë përkthimi gjithmonë mbetet një farë kompromisi në qasjen midis dy gjuhëve a dy kulturave.
Për mendimin tonë, kulturat e gjuhët e ndryshme kanë më shumë pika takimi se sa ndarjeje, ato janë prodhim i qenieve njerëzore, të cilët nuk mbeten të izoluar në kulturat e tyre por këmbejnë vazhdimisht vlerat kulturore e shpirtërore, teknike e administrative, të gjithë gamën e veprimtarisë njerëzore me njeri tjetrin gjë që është evidentuar qysh në prehistori. Ky fenomen i afrimit të kulturave ka ndodhur pikërisht nëpërmjet përkthimit (gojor, të shenjave, të tekstit, e të gjitha formave të tjera)(edhe imitimin do ta konsideroja si shkalla më e ulët e përkthimit). Gjatë procesit të përkthimit jo vetëm dy gjuhët por dhe dy kulturat vihen në kontakt, prandaj sa më i rrjedhshëm të tingëllojë përkthimi, aq më i padukshëm është përkthyesi. /Gazeta “ExLibris”/
