I njohur më shumë me emrin letrar “Lumo Skëndo”, Mid’hat Frashërin e ndoqi pas mallkimi të jetë për gati një shekull një kryqëzim pasionesh të vrazhda.

I pari qe Çajupi, me “Klubin e Selanikut”. Me personazhin e Skëndo beut dhe pastaj me shfrimin e tij “t’u thaftë goja more beu ynë”. Që këtej ai u bë një figurë e këndshme për satirë.

Ndërsa, për Faik Konicën e rreptë, frashërllinjtë do të gjendeshin nën fshikullim të rëndë për faktin se njëri prej tyre mori të kunatën për grua të dytë. Konica nuk do t’ia falte kurrë këtë “incest” trinisë toske të Rilindjes.

Të njëjtit mendim do t’i kthehej edhe I. Kadare, veçse kësaj radhe duke e eufemizuar atë që kishte ndodhur dhe duke e krahasuar me një traditë hebraike që synon mbajtjen e kushtëzuar të linjës së trashëgimisë gjenetike me atë pasurore.

Nuk do të pushonin për dekada të tëra qortimet për të vetmin trashëgimtar të breznisë së dytë të frashërllinjve që luajti një rol protagonisti në jetën politike e kulturore shqiptare. “Dekalogu” i Ballit Kombëtar dhe krerët nacionalistë të periudhës së luftës do të përqesheshin edhe në romanin “Para agimit” dhe në një pjesë të mirë të letërsisë politike e kulturore të pas luftës.

Në vitet pas ndryshimit të sistemit politik, Mid’hat Frashëri u bë një figurë që fitoi vëmendje në studimet biografike dhe historike, më pak në ato letrare, ca më pak në dijet albanologjike. Por, nëse këto fusha po zbulohen me radhë dhe në disa prej tyre madje janë shpallur arritje të çmuara, ajo pjesë e trashëgimit letrar të Mid’hat Frashërit që mban brenda vetes njeriun, letërkëmbimi, mund të thuhet se thuajse ka qenë jashtë kërkimeve.

Deri vonë letërkëmbyesit më të mëdhenj në historinë e korrespondencës shqiptare janë konsideruar Dora d’Istria dhe Jeronim de Rada, dy personalitete me nyja shquesie në emër. Por, tanimë dëshmohet se njeriu që ka shkruar dhe pritur më shumë letra në botën shqiptare deri në mesin e shekullit të kaluar është pikërisht Mid’hat Frashëri.

Janë mbi dy mijë letra të identifikuara një pas një, prej të cilave mbi 600 në gjuhën frënge. Ato letra që M. Frashëri ua ka dërguar miqve dhe të dashurve (apo të dashurave) të tij kanë mërguar me kohë drejt vendesh ku gjendeshin këta që prisnin e mezi prisnin kumte prej tij: kumte të gjithfarshme, politike, atdhetare, shkencore, historike, kumte personale, kumte shpirtërore. Askush s’e di sa janë këto letra që Mid’hat Frashëri ka dërguar në të gjitha anët e botës, por kjo mund të përfytyrohet prej letrave të përgjigjes që ka marrë.

Në disa qindra letra që Mid’hat Frashëri mori e dërgoi në duar zonjash evropiane, nga Bukureshti në Paris, nga Korfuzi e Janina në Stamboll, shihet qartë se ai nuk ishte aspak një bej anadollak për t’u përqeshur e satirizuar, por një burrë me stimë dhe me ndjesi të fisme, me ndjenja e emocione të përpunuara dhe sjellje kalorësiake.

Mid’hat Frashëri me syrin e zonjave nuk është bërë ndonjë herë çështje njohjeje, për të parë brenda tij atë që s’e sheh dot syri politik; atë galeri që ndoshta nuk mund të lexohet kurrë, thjesht vetëm mund të përftohet emocionalisht. Gjatë gjithë jetës së tij, Mid’hat Frashëri shihet i rrethuar prej pasionesh e dashurish të vrullshme, të pafre, ndoshta asnjëherë të plotësuara ashtu si ndihen në letra (siç dihet, ai nuk u martua kurrë).

Mid’hat Frashëri kishte letërkëmbim për një kohë të gjatë me zonjat e mirënjohura të albanologjisë: E. Durham dhe M. Hasluck. Por, krahas tyre ai mban letërkëmbim me aq shumë zonjusha e zonja që i kishte njohur së afërmi dhe që kishin me të thjesht lidhje vetjake ndjenjash. Disave prej tyre u dihet vetëm emri, disa të tjerave edhe iniciali i mbiemrit apo qyteti ku jeton, ndonjëherë edhe mbiemri.

Ne nuk e dimë nëse Mid’hat Frashëri iu përgjigj dashurive të këtyre zonjave që vuajnë dhe janë gati të marrin zët gjithë botën për të dashurin që u ka munguar. Por, sytë e këtyre zonjave, edhe pse të verbuar pakëz nga dashuria, siç ndodh gjithnjë me dashuritë e vërteta, shohin brenda Mid’hat Frashërit një brishtësi njerëzore prekëse, një shpirt të butë dhe të dhembsur, një botë ndjenjash të trazuar, që edhe kur hesht, përsëri nuk zgjon idhtësi dhe prapësim.

Letrat intime të Mid’hat Frashërit, qofshin ato të pritura, qofshin të dërguarat, janë një çelës që ende nuk e ka provuar askush për të kuptuar thelbin e këtij personaliteti jashtë rreshtimeve politike. Ndoshta ky lexim i munguar është më i rëndësishmi prej të gjitha leximeve për të kuptuar kush qe në të vërtetë Mid’hat Frashëri: një bej i prapambetur e autonomist apo një fytyrë evropiane, një personalitet rreth të cilit vrundollojnë tallaze shpirtërore romantike.

Një shkallë tjetër njohjeje rreth Mid’hat Frashërit njeri e burrë do të kishim nëse do të tentohej një lexim psiko-frojdist i këtyre letrave, lexim që me sa duket do të vonojë sepse ende mungon leximi sipërfaqësor: teksti si njoftim.

Duke shfletuar letrat e tij mund të gjendet një përgjigje e denjë edhe për pyetjen gjithnjë me përgjigje të paplotë se sa kanë fuqi të dashurojnë burrat shqiptarë. Si kudo në botë, edhe midis shqiptarëve ka me shumicë të tillë që lindin e ikin nga kjo botë pa e ditur nëse kanë dashuruar vërtet.

Letërkëmbimi i Mid’hat Frashërit është i shkëlqimtë për sa i përket fuqisë për të ngjallur adhurim midis zonjash.

Nëse një i huaj do të pyeste se si dashurojnë shqiptarët, Mid’hat Frashëri do të ishte një përgjigje (jo vetëm) për t’u mburrur.

Kjo letër më poshtë na e jep një përfytyrim të tillë.

– Lolotte i shkruan Mid’hat Frashërit –

I adhuruari im Mimi,

A mund ta përfytyrosh se në ç’gjendje jam? Do ishte ngushëllim i madh për mua të të kisha ty pranë, ty që më je kaq i mirë.

Mimi i shtrenjtë, dashuria ime e vetme,

Unë as guxoj dot ta përfytyroj atë çast të ëndërruar, sikur po të pres në aeroport apo stacion, sepse i trembem, i trembem shumë zhgënjimit. Megjithatë, unë jetoj vetëm për atë çast, që është e vetmja shpresë që më mban, sepse, siç e sheh, jeta për mua është shumë e trishtë dhe pa ty nuk provoj asnjëlloj kënaqësie, asnjë gëzim, veç lutjes në kishë – do të thoja një lutjeje të papërmbajtur, me pasion të zjarrtë – sepse gjithnjë je ti që më ndjek dhe më mbështjell me brerore hyjnie.

Lolotte.

Paris, 8 tetor 1920.