Ismail Syla, Sfinksi pyet sërish, poezi, publikuar nga Ndërmarrja botuese ”Gjon Buzuku”, Prishtinë, 2019.

Shkruan: Hajdin Abazi, PhD.

Ismail Syla edhe më herët, po sidomos nga viti 2015 me veprën poetike Religjioni i pikëllimit, ka shënuar një kthesë në krijimtarinë e tij, në mënyrë të veçantë, në atë poetike, kthesë e cila i ka dhënë drejtim, përmbajtje dhe artikulim, me të cilat shënon ngjitje në qiellin e madh poetik, e që sot, me veprën Sfinksi pyet sërish, jo vetëm shpreh kontinumin artistik, por edhe arrin nivele të larta shprehjeje, sa që më duket se prek majat poetike të sotme të gjuhës shqipe. Sigurisht kjo arritje e tij duhet kuptuar në kontinuumin e publikimeve të tija poetike [Libri i epeve(2015), Libri i tiranive(2016), Atdheu im i ngrysur(2017) dhe Qeni i priftit nuk kafshon(2018)].

Ismail Syla që herët është shquar për kapjen e nuancave të pranishme por të pavërejtshme nga të pavëmendshmit. Kështu, ai sfidohet në eseistikë Duke kërkuar esencat(1997) për të hapur horizonte disi ndryshe nga ç’jemi mësuar. Pastaj, në publicistikë, ai depërtoi në thelb të realitet, përmes një këndvështrimi të ndërthurur prej poeti e atdhetari, duke e tipizuar atë si Joplotënia e lirisë(2000), me çka, de facto, karakterizoi një gjendje e cila ende, në shumë aspekte, është aktuale. Ismail Syla e sprovoi vetëm edhe në kritikë letrare e në monografi, duke treguar specificitet qasjeje dhe shtjellimi. Këto aspekte të krijimtarisë së Ismail Sylës meritojnë vëmendje të posaçme, nga studiuesit e fushave, për të shquar vlerat që ato sjellin.

Por, pa fije dyshimi, është poezia ajo ku shkëlqen Ismail Syla. Ky është logu i tij intelektual, ku ai e shpërfaq veten me një begati idesh, konceptesh, perceptimesh, motivesh, e gjetjesh artistike, duke lënë mbresën e një gurre të pashtershme poetike. Poezia është shpirti i Sylës, është impulsi i zemrës që i bën rrahjet e saj të jenë përçuese të frymëzimeve, ashtu sikurse indet nervore përçojnë përmes censorëve impresionet, që bëjnë të njohshëm realitetin, për aq sa ai mund të njihet.

Poezia e Ismail Sylës vazhdimisht shquan, percepton, njeh dhe i artikulon realitetet e ndryshme, që janë shumë shtresore dhe të panumërta, si një metafizicien i cili sheh ato që të tjerët i shohin vetëm pasi që ai t’i shprehë ato. Këtë na e shpreh edhe vepra më e re poetike Sfinksi pyet sërish, të cilën po e përurojmë sot. Struktura kompozocionale e kësaj vepre realizohet përmes katër kapitujsh: “Dilemat e Sfinksit”, “Heqja e dushkut të fjalës”, “Pandryshueshmëri” dhe “Thesi i shpuar i lumturisë”. Poezitë e përfshira në këtë strukturë ju ngjajnë dallgëve të detit, po qe se më lejohet të shprehen metaforikisht, sigurisht të një deti poetik,të trazuar me brenga e shqetësime, me pyetje e dilema, me sfida e (pa)mundësi, me rebusë e me udhëkryqeintelektuale, ku nuk ka receta apo busulla orientimi të gatshme apriori.

Dilemat e Sfinksit

Sinfksi pyet sërish, fund e krye është një poetikë që duket si një epistemologji e panjohur, gërsheton pa e humbur në asnjë çast brumin poetik, filozofinë, traditën, aktualitetin, mendimin, logjikën, perceptimin, gjykimin, larushinë e pashtershme të motiveve. Nëpër vargjet e këtij libri duket sikur autori na tërheq në një odisejadë përplot të panjohura dhe befasi, kurthe mendoree sfida intelektuale, që, pa e zënë fare në gojë, na e kujton Cogito, ergo sum-in e Réne Descartes-in, që për individin mbetet një e vërtetë e patejkalueshme.

Ndërkaq, historia shfaqet në një trajtë tjetër, pa deskriptivizëm dhe narrativitet. Asaj, autori i fshinë kufijtë ndarës. Ecejaket nëpër këto vargje duken si një udhëtim në kohë ku autori, na tërheq me kureshtjen për të njohur, para e pas në kohë, duke kaluar nga antikja te e sotmja, nga e sotmja te e ardhmja, dhe duke na bërë disi të ndjejmë se koha është të menduarit tanë, veprimi ynë, sjellja jonë, përgjegjësia dhe virtyti. Pavarësisht tematikave të shumta, që ngjajnë në vilet e hardhisë, në vend të rrushit aty shndrisin metaforat poetike, shprehjet, fjalori, artikulimi mbi truallin e autoktonisë shqiptare.

Duke qenë se Sfinksi pyet sërishi ngjanë një vreshti me vile të shumta rrushi, për shkak të kohës, është e pamundur që të shijohet secila. Mjafton të shkoqiten disa. Qysh në titull, kjo vepër është kureshtjezgjuese dhe provokuese. Sfinksi, si qenie mitike, dihet se i përket një realiteti të lashtë, antikitetit egjiptian dhe atij grek. Por, ç’e bën poetin t’ia vërë këtë titull veprës së tij?

S’do mend, ai dëshiron ta tërheq vëmendjen dhe t’i vë në sprovë njerëzit tanë, përballë sfidave dhe kurtheve të një tranzicioni ende të papërfunduar. Këtu qëndron lidhja me Sfinksin e lashtë egjiptian, i cili, sipas mitologjisë greke, u shtronte gjëegjëza kalimtarëve, dhe prej përgjigjeve varej jeta e tyre. Sfinksi këtu mund të merret si Koha, ajo që mban shënim për veprimet, sjelljet dhe (mos) kontributin e secilit, duke skalitur emrin e secilit sipas meritave. Kështu, që në titull, autori gërsheton dilemën tipit hamletian “Të rrosh a të mos rrosh” përmes Sfinksit. Ngre pyetjen e mëdyshjes filozofike përballë përgjegjësinë publike, morale e atdhetare. Sfidon dinjitetin e njeriut, virtytshmërinë, angazhimin dhe indiferencën. Sprovon relacionin e përballje – tërheqje, sinqeritet – shpifje, hipokrizi – drshmëri etj.

Sfinksi i Ismailit nuk shtron pyetje dosido. Ato janë si enigma, që kërkojnë të vihet mendja në punë, madje me shumë mprehtësi, që të gjendet një përgjigje. Autori Syla dëshiron ta bëjë secilin njeri të mendojë, të mendojë dhe të mendojë thellë dhe gjerësisht, ashtu sikurse Sokrati një jetë të tërë ia kushtoi këtij qëllimi. Përderisa Sokrati këtë e bëri përmes filozofisë, poeti ynë e bën këtë përmes poezisë, që është disi më aristokratike dhe më rebele njëherësh, më e hapur dhe më e pakontrolluar, më tekanjoze dhe më estetike.

Sa për ilustrim, le të merret poezia që i dha titullin kësaj vepre

Në një shteg të ngushtë, në shkretëtirë apo kudo në botë

jeta të shtrëngon të fqinjërosh mes dy njerëzve patjetër,

Kë do të zgjedhësh ti: atë që i ka pëlcitur perdja e turpit

Apo atë që në trupin e pemës së butë shorton pip të egër.

Të gjendesh para kësaj dileme të Sfinksit, përkatësisht të autorit Ismail Syla do të thotë të kuptohet thellësia shqetësuese e kohës sonë, e cila duket se është e mbarsur me zgjidhje jo gjithherë të këndshme. Pyetjet e tilla, mund të jenë absurde e krejt të pakuptimta, sa që edhe vetë Sfinksi hutohet nga enigma e vet dhe mbetet në mjegull (Dilema e trungut të ullirit), që domethënë se nganjëherë edhe koha mund të ngatërrojë vetveten dhe të mos ketë ndonjë zgjidhje.

Dilema tjetër te Eigma ditore e Sfinksitshtrohet me pyetjen se Bota ndërroi për së keqi a për së miri/ Kur qeni i sokakut u bë qen zinxhiri? Vetëkuptohet, se fjala qen këtu nuk referon te vetë kjo krijesë e dashur e besnike për njeriun, por është metaforë që tregon kur askushët paraqiten si dikushët, ose thënë më troç, kur ata që kanë bredhur jetës pa ndonjë cak a qëllim madhor pas të vjelave paraqiten si të tillë, duke marrë përsipër një përgjegjësi për të cilën as  kanë merita as përgatitje e as janë të denjë dhe këtu duket e goditur analogjia, përmes krahasimit të qenies fisnike dhe qenies bredharake. Sigurisht, në parim, askush nuk është i privuar të sprovojë veten, por paraprakisht duhet të tregohet se është transformuar, është kalitur, është brumosur me edukatë, dije, karakter dhe virtyte të duhura, që t’i dalë zot përgjegjësisë së re që pretendon të marrë. Është gjë e mirë kur një e keqe kthehet për së mbari, por në këtë metamorfozë nuk ka barasvlerësi midis të mirës permanente dhe të keqes së përmirësuar. Ndryshe, njëmend mbetet enigmë epistemologjike si ndërron para kësaj dileme.

Diamanti (poezia Brenga e diamantit) është një nga gurët më të çmuar që njihet, por poeti na tregon, duke na bërë të kuptojmë diçka përtej vlerave statike, që ia tejkalojnë çdo vlere të pajetë. Qarja, rënkimi, rrëqethja janë ndjesi të qenies njerëzore. Pra, ndjeshmëria njerëzore ka sipëri mbi çdo strukturë të botës materiale.

Shpesh flitet për ëndrrat, duke u përdor ato si metafora, për ideale, synime. Edhe këtu, poeti thyen tabutë, duke shkuar përtej dhe duke shquar dy lloje ëndrrash. Është një realizim i bukur poetik, por edhe zbulues i një dallimit të thelbit të ëndrrave ( Ëndrra e gjumit dhe ëndrra e zgjuar):

1.

Bota e ëndrrave të gjumit

E lirë nga forca e rëndimit

Bredh si makinë pa timon

Me karburant të mendimit.

2.  

Ndërkaq, tjetra, e zgjuara

Me timon fjalësh koncize

Si Range Rover terreneve

Hyn dallash e del precize.

Këtu, me anë të fuqisë poetike Ismail Syla ka shtruar një bukuri filozofike, me çka disi na e kujton artikulimin poetik të filozofisë së Platonit, kurse këtu kemi disi të kundërtën – artikulimin e filozofisë poetikisht. Madje, këtu ngërthehet edhe shkenca e fizikës(domethënë gravitacioni që e zbuloi Isac Newton dhe që është ende fjala kryesore në shkencë edhe sot e kësaj dite), teknologjia inteligjente(makina pa timon) dhe një llojkarburanti tepër i veçantë( mendimi). Kurse te ëndrra e zgjuar, e cila për timon ka fjalët koncize, që domethënë me kuptim të qartë e pa mëdyshje, e që sinkronizohet me veturën e tipit Rang Rover, e dizajnuar enkas për terrene të vështira, që duket sikur ka hyrë gabim në shtigje të pakalueshme por që del saktësisht aty ku duhet.

Edhe poezitë Dilema e dy mollëve, Në shtratin e një lumi nuk ka vend për tjetër, Një shtytje e vogël…, Nyja brenda e jashtë fytit, Lukthi dhe luksi, Ku rritet vallë myshku i dashurisë së njeriut, Një etje e dy zhuritje, Epi për tipin e dyfytyrësisë së grave, Epi për debatin dhe heshtjen, Autostrada e dashurisë dhe korsitë e urrejtjes, Dilema e dyfytyrësisë dhe shumë të tjera duket si vile dilemash që sapo t’i shijosh nxisin mendimin për të kuptuar, për të asociuar, për të gjetur analogji, për të perceptuar më ndryshe dukuritë e ngjarjet, përjetimet e emocionet, reagimet dhe sjelljet, ashtu që të mos merren me paragjykim apo rutinë si paradigma të dhëna njëherë e përgjithmonë.

Heqja e dushkut të fjalës

Provokimet poetike vazhdojnë edhe në poezi të tjera si Para një pasqyre të madhe, Epi për fuqinë planetare të fjalës, Epi për heqjen e dushkut të fjalës, Veta e katërt, Gjuha e pleqnarit si thikë e Zvicrës, Epi për origjinën e marketingut nga një shprehje frazeologjike, Diktatura e kuptimësuar në Abetare, Thupra ironike faqe publikut, Parfumi i gabuar dhe mendimi mëkatar, e të tjera. Kur lexon këto poezi të duket sikur je duke shëtitur në një kopsht mendorku frutat poetike befas të shfaqen, të tërheqin vëmendjen, të bëjnë të reflektosh, të kuptosh gjëra që më parë nuk i ke çuar nëpër mend, të zgjerosh perspektivat, të shquar horizonte të reja të panjohura por të kapshme,ku ti bëhesh një Amerigo Vespucci që zbulon galaktika të reja semantikee qasjesh, rrugë të këndshme mendimi e shqyrtimi, dhe përnjëherësh e sheh veten se nuk je më ai që ishe para se të ishe futur në këtë kopsht të Edenit Poetik të Ismail Sylës.

Pandryshueshmëri

Por ngadalë. Ende nuk është e tëra. Ka dhe befasi të tjera. S’do mend, të një natyre tjetër. Kështu disa poezi të tjera, si Toka sillet njëjtë si para dhe si pas zbulimit kopernikan, Pandryshueshmëri, Njeriu dhe Natyra, Dashi dhe ujku, …Se larva metamorfozohet në dy drejtime, Epi për dëmet e shkaktuara nga njeriu, Dy duar të ndryshme, Epi për ndryshimet klimatike, Si aparati i tensionit që matë gabimisht, rreken për tematika me përmasa tej planetarë, ku poeti Ismail Syla, vjel fryte të ndryshme poetike nga frymëzimet e tij, dhe i kthen ato në vargje, me të cilat sjellë risi të pafundme perceptimi, artikulimi dhe mprehtësi të mendimeve filozofike të mëveshur me petk poetik, që secilin njeri që dëshiron të mos mbetet autsajder po të integrohet dhe të inkorporohet në problemet shqetësuese të kohës sonë e bën të shoh kah vetja e vet dhe të pyetet se ku është ai/ ajo dhe ç’po bën për të sotmen e të nesërmen, për brezat e tashëm e të ardhshëm, për natyrën si shtëpi të gjithsecilit dhe kujdesin e secilit për këto kondita të jetës.

Thesi i shpuar i lumturisë

Vetë titulli i këtij kapitulli është një metaforë që në shikim të parë tingëllon absurde, por që merr kuptimësinë që i referohet një realiteti të turbullt. Nëse ka thes të lumturisë, ç’lumturi mund të përmbajë një thes i shpuar, meqë kjo domethënë se përmbajtja rrjedh dhe thesi mbetet bosh. Në një rrjet të tillë, si në një matricë idesh, poezitë si Brenga, Përse jeta nuk është si në përrallë, Epi për thesin e shpuar të lumturisë, Lumturia e ftohur për dy gradë celsius, Epi për ikjen e avionëve të lumturisë, Perime e lumtur, Pas 2016 vitesh Krishti ç’tha, Të pafuqishmit e të lënët, vetëm Nëna Tereze dhe toka i pranonin, I dua fëmijët që rriten pa ombrella etërish, Epi për petullën e helmuar, I militarizuar, Antitepsia, Epi i korrigjimit total të botës, Murale etike, Për aq sa pauzon parlamenti, Epi për pushtimet e suksesshme, Monolog i pensionistit në kafenenë e bërë çajtore e poezi të tjera, paraqesin një lidhje thuajse neurologjike të aspekteve të ndryshme që secili, në mënyrën e vet, përballet me aspirata e vështirësi, me lakmi dhe dëshira, me synime e aspirata, me kurthe e lakadredha, me mashtrime e me dinakëri, me veprime të duhura e të gabuara, me brenga e shqetësime të kohës e të atdheut, të njerëzve e të rrjedhave, ku secili, dashje pa dashje, luan rolin e vet, është i përfshirë në vorbullën e zhvillimeve dhe ka një pozicion që mund të ndihmojë ose të pengojë, të shtyjë përpara ose të frenojë, të bëhet shembull për të mirë ose për të keq.

E çfarë nuk duhet të jetë askush, nuk e thotë shkoqur, por kjo poezi është aludim i qartë:

Fytyra hipokrite ndër qime është e ngulitur thellë

E nuk e heq asnjë brisk rroje, me shkumë a xhell.

Edhe kur mjegulla e banjës largohet nga pasqyra,

Njëra faqe hyn nën lëkurë e nuk shihen dy fytyra.

(Fytyrën hipokrite nuk e heq asnjë brisk gillette sensitive a asnjë xhell)

Poeti Ismail Syla, jo vetëm ma larushinë e ideve, nuancave, gjetjeve, referencave, pragmatikës tematike të jetës, estetikës që të përpin me të panjohurat e bukura, shpalos një realitet me nënshtresat e larmishme, duke i portretizuar ato pa hezitim e pa zbukurim, duke i nxjerrë në dritë e duke i vënë në spikamë, për të krijuar një epistemologji e cila kërkon secili të mendojë e të logjikojë, të rezonojë e të vlerësojë, të gjykojë e të zgjedh veprimet e veta, duke u rreshtuar kështu me veprimet, mendimet dhe sjellët, dhe vargjet e tij, me forcë poetike të bëjnë të gjesh forcë e të mendosh, të ndërgjegjësohesh dhe të veprosh me përgjegjësi.

Në një farë mënyre, poeti Ismail Syla është shumë militant, jo në kuptimin e ideologjik por filozofik të fjalës, i cili në fushëbetejën poetike, shpërfaq përditshmërinë me të cilën njerëzit bashkëjetojnë, dhe përmes poezive si përmes yjesh shndritësh përpiqet të ndriçojë errësirat dhe humnerat, që të shmangemi e të mos biem dhe të shohim më mirë se si të ecim. Dhe pa fije dyshimi, kushdo që do ta lexojë me vëmendjen e duhur veprën “Sfinksi pyet sërish” do të shohë botën më ndryshe, dhe mbase do të fitojë njohuri të reja se si t’i shquajë sfidat e çdo hapërimi.

Në këtë pikë, duket se shohim të shkrirë poetin Ismail Syla i cili nuk resht për të na bërë të ndjejmë më qartë, të mendojmë më mprehtësisht, dhe të kuptojmë dredhitë e sfidave që t’ia dalim sa më mirë. Këtu dallon, Ismail Syla si funksionar i lartë shtetëror, i cili, pa zhurmë por me përkushtim, vepron me pendë e me këshilla, që të fisnikërojë mendimin politik për të ecur sa më mirë në detyrat e shtetbërjes dhe në rrjedhat vendore, regjionale, kontinentale e globale. Në të dyja, duket se Ismail Syla vepron me sinqeritet, me transparencë, me cilësi intelektuale, dhe ekuilibër që priret nga e mira madhore për atdheun, shtetin, kombin, lirinë dhe të ardhmen. S’do mend, të dyja këto veprimtari kondencionohen. Por përderisa veprimtaria e nivele të larta shtetërore në politikë mbetet për t’u njohur më vonë, poetika e Ismail Sylës është një flamur i ngritur lart, një thirrje dhe jehonë që të ecim në mënyrën e duhur në hap me kohën. Krejt në fund, dua të tërheq vëmendjen për secilin që donë të lexojë Sfinksi pyet sërish: nuk di se kur ka ndodhur Bing Bengu poetik i Ismail Sylës, por tashmë ai ka krijuar universin e tij, univers i cili shkon duke i zgjeruar e sapo të përfshihesh në shtjellën e tij, nuk del dot më sepse nuk të lejon kureshtja për të njohur enigma, mistere, të panjohura në udhëtimin e me Enterprise-in poetik të Ismail Sylës.

(7-11 maj 2019, Fushë Kosovë)