Shkruan: Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

Lëvizja studentore e 1 Tetorit 1997 është një nga ngjarjet më të rëndësishme në historinë e Kosovës gjatë viteve 1990, dhe simbolizon fillimin e një rezistence më të organizuar dhe masive kundër regjimit serb në Kosovë. Kjo lëvizje u zhvillua në një periudhë kur regjimi i Sllobodan Millosheviqit kishte ashpërsuar masat e tij represive kundër shqiptarëve të Kosovës, duke përfshirë edhe përjashtimin e tyre nga sistemi arsimor dhe uzurpimin e institucioneve arsimore, përfshirë Universitetin e Prishtinës.

Shtypja Serbe dhe izolimi i shqiptarëve. Pas shfuqizimit të autonomisë së Kosovës më 1989, nga ana e Millosheviqit, ndodhi një ndërhyrje e thellë në të gjitha institucionet publike në Kosovë, përfshirë edhe universitetet dhe shkollat. Shqiptarët u përjashtuan nga institucionet shtetërore dhe filloi një politikë e aparteidit arsimor dhe kulturor, ku studentët shqiptarë u dëbuan nga objektet e Universitetit të Prishtinës dhe të tjera shkolla. Mësimi për shqiptarët u bë në kushte të pamundshme, shpeshherë në shtëpi private ose ambiente të improvizuara. Në këto rrethana, popullsia shqiptare organizoi një rezistencë paqësore dhe paralelisht krijoi institucione të pavarura, të cilat përfshinin edhe arsimin e organizuar në formë të ashtuquajturit “sistem paralel”. Në këtë kontekst, universiteti u bë simbol i asaj që shqiptarët po përpiqeshin të mbronin: kulturën e tyre, të drejtat e tyre themelore dhe identitetin kombëtar. Një brez i ri studentësh, që ndjeu padrejtësinë dhe izolimin, filloi të organizohej dhe të kërkonte rikthimin e mundësisë për të ndjekur studimet në mënyrë të barabartë dhe pa diskriminim.

Organizimi i Lëvizjes Studentore. Lëvizja e 1 Tetorit 1997 ishte kulmi i përpjekjeve disa mujore të studentëve të Universitetit të Prishtinës për të organizuar një protestë masive. Në krye të kësaj lëvizjeje qëndronte një grup i organizuar studentësh, të cilët arritën të mobilizojnë mijëra studentë dhe qytetarë të Kosovës. Këta udhëheqës studentorë bënë thirrje për protesta paqësore për lirimin e objekteve universitare, duke synuar që mësimi të kthehej në kuadër të institucioneve të rregullta. Kërkesat kryesore të kësaj lëvizjeje ishin: Lirimi i objekteve universitare: Rikthimi i hapësirave të universitetit për përdorim nga studentët dhe stafi shqiptar. Barazi dhe të drejta arsimore: Një fund i diskriminimit dhe ndarja në baza etnike në arsimin publik në Kosovë.

Liri e shprehjes dhe e veprimit politik: Një apel për lirinë e shprehjes dhe të drejtën për të mbrojtur të drejtat themelore të shqiptarëve të Kosovës.
Protesta e 1 Tetorit 1997. Në 1 Tetor 1997, mijëra studentë dhe qytetarë të tjerë të Kosovës marshuan në rrugët e Prishtinës, duke mbajtur pankarta dhe duke kërkuar drejtësi. Protesta u përpoq të ishte paqësore, duke ndjekur frymën e rezistencës pasive që po udhëhiqej nga liderët politikë të kohës, si Ibrahim Rugova dhe Lidhja Demokratike e Kosovës (LDK). Megjithatë, regjimi serb nuk e toleroi këtë shfaqje të rezistencës dhe vendosi të përgjigjej me dhunë. Forcat policore dhe paraushtarake serbe u përleshën me protestuesit, duke përdorur gaz lotsjellës, shkopinj gome dhe metoda të tjera represive për të shpërndarë turmën. Qindra studentë u arrestuan, shumë prej tyre u plagosën, dhe dhuna e autoriteteve serbe u përhap shpejt në media, duke treguar ashpërsinë e regjimit kundër popullsisë shqiptare të Kosovës.

Rëndësia e Lëvizjes Studentore. Protesta e 1 Tetorit dhe lëvizja studentore më gjerë shërbyen si një pikë kthese në lëvizjen për çlirimin e Kosovës. Kjo protestë tregoi qartë se brezi i ri i shqiptarëve të Kosovës nuk do të dorëzohej përballë represionit dhe se kishte vullnetin dhe vendosmërinë për të kërkuar të drejtat e tij. Kjo lëvizje u bë një frymëzim për organizime të tjera të ngjashme dhe luajti një rol të rëndësishëm në krijimin e një fryme të përgjithshme të rezistencës paqësore në Kosovë. Në të njëjtën kohë, protesta e studentëve tërhoqi vëmendjen ndërkombëtare mbi situatën në Kosovë dhe dhunën e pashpjegueshme të regjimit serb ndaj shqiptarëve të Kosovës. Ajo kontribuoi në rritjen e presionit ndërkombëtar mbi regjimin e Millosheviqit dhe ndihmoi në forcimin e pozicionit të shqiptarëve në arenën ndërkombëtare.

Ndikimi në Lëvizjen për lirinë e Kosovës. Pas 1 Tetorit 1997, rezistenca në Kosovë filloi të marrë një formë më të organizuar dhe të vendosur. Ndërsa lëvizja paqësore dhe rezistenca institucionale vazhdonin, në të njëjtën kohë filloi të rritet edhe ndikimi i Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), e cila përdori mjete të tjera për të luftuar për lirinë e vendit. Brezi i studentëve dhe të rinjve që morën pjesë në protestat e 1 Tetorit ishin po ata që më vonë do të bashkoheshin me UÇK-në për të luftuar kundër forcave serbe. Lëvizja studentore, e kombinuar me organizatat politike dhe ushtarake, luajti një rol të rëndësishëm në përshpejtimin e përpjekjeve për pavarësinë e Kosovës. Me përshkallëzimin e dhunës nga ana e Serbisë, ndërhyrja e NATO-s më 1999 dhe çlirimi përfundimtar i Kosovës, lëvizja e 1 Tetorit mbeti një pikë referimi e rëndësishme për qëndresën e shqiptarëve dhe vendosmërinë e tyre për liri.

Trashëgimia e Lëvizjes Studentore sot. Lëvizja e 1 Tetorit kujtohet si një nga momentet më të rëndësishme të historisë së Kosovës moderne. Ajo është një dëshmi e forcës së popullit shqiptar, që përmes veprimeve paqësore dhe vendosmërinë kolektive, arriti të qëndrojë përballë një regjimi shtypës dhe diskriminues. Kjo lëvizje nuk ishte thjesht një përpjekje për lirimin e objekteve universitare, por një simbol i luftës së popullit shqiptar për liri, drejtësi dhe të drejta themelore, një rezistencë që kulmoi me shpalljen e pavarësisë së Kosovës më 2008.