Njeriu nuk ka nevojë të bëjë ndonjë gjë të pazakontë ose të flasë me një person të rëndësishëm për të parë shqetësimin e botës se ku po shkojmë si njerëzim. Frika e lindur nga mendimi se jemi në prag të një Lufte të Tretë Botërore është e përhapur dhe qartësisht e dukshme kudo që shkojmë.

Njerëzit e sjellin këtë reflektim në çdo bisedë që bëjnë, qoftë në një kontekst akademik, një panel politik, një bisedë mes miqsh apo një përshëndetje me nëpunësin në furrën e lagjes. Shoqëria jonë duket se po “vlon” dhe stresi po rritet.

Jo pa arsye, pasi në një dekadë e gjysmë të fundit ka pasur rirregullime globale, aq domethënëse sa të shkaktojnë një valë mosbesimi krejtësisht të justifikuar në racionalizimin “Gjithçka do të jetë mirë”. Një frazë që duket se nuk ka më të njëjtën fuqi qetësuese që kishte dikur. Vetëm mendoni për krizën financiare të vitit 2008 dhe pasojat e saj, konfliktet e mëdha në Sudan, Lindjen e Mesme, Ukrainë dhe tani Gaza dhe sigurisht “qershia mbi tortw”, pandemia globale COVID-19. Shpesh, pra, si përgjigje dhe përpjekje për të parashikuar të ardhmen, shumë komentues përdorin krahasimin e epokës që po kalojmë me atë pas vitit 1945, duke thënë se po hyjmë në një Luftë të re të Ftohtë.

Por çfarë nga e gjithë kjo është e vërtetë në realitet? A jemi në prag të kësaj apo më afër kolapsit katastrofik të rendit botëror të viteve 1930, siç beson David Ekbladh, profesor universitar i historisë.

Kthim vështrimi në vitet ‘30

Vitet 1930 dëshmuan kolapsin e plotë të rendit botëror të krijuar pas Luftës së Parë Botërore, pasi krizat ekonomike, politike dhe sociale u konvergjuan për të destabilizuar marrëdhëniet ndërkombëtare dhe për ta zhytur botën në një konflikt të ri global. Dekada filloi në mes të Depresionit të Madh, një rënie ekonomike shkatërruese që copëtoi ekonomitë në mbarë botën dhe çoi në papunësi, varfëri dhe trazira sociale të përhapura. Kjo krizë ekonomike minoi besimin në demokracitë liberale, duke detyruar shumë vende të kthehen nga brenda dhe të miratojnë politika proteksioniste, të cilat vetëm sa e thelluan shqetësimin ekonomik global. Rënia e tregtisë dhe bashkëpunimit midis kombeve e tendosi më tej paqen e brishtë pas Luftës së Parë Botërore dhe çoi në rritjen e zhgënjimit me sistemet ekzistuese politike.

Në Evropë dhe Azi, regjimet totalitare agresive përfituan nga kaosi dhe pakënaqësia për të sfiduar status quo-në. Gjermania naziste, nën Adolf Hitlerin, ndoqi një politikë riarmatimi dhe zgjerimi territorial, duke sfiduar hapur Traktatin e Versajës dhe duke rimilitarizuar Rheinland-in në 1936. Kjo u pasua nga aneksimi i Austrisë në 1938 dhe copëtimi i Çekosllovakisë. Ndërkohë, Italia nën Benito Musolinin pushtoi Etiopinë në 1935, duke sinjalizuar ambiciet e saj perandorake, ndërsa Japonia u zgjerua në mënyrë agresive në Kinë, duke filluar me pushtimin e Mançurisë në 1931 dhe duke u përshkallëzuar me pushtimin e gjithanshëm në 1937.

Këto kaluan kryesisht të pakontrolluara nga komuniteti ndërkombëtar, veçanërisht Lidhja e Kombeve, e cila rezultoi e paefektshme në zbatimin e paqes dhe frenimin e agresionit për shkak të mungesës së vullnetit politik, fuqisë ushtarake dhe kohezionit midis shteteve anëtare.

Politika e zbutjes e miratuar nga Britania dhe Franca përballë agresionit fashist, veçanërisht në Konferencën e Mynihut të vitit 1938, minoi më tej rendin botëror. Kjo qasje, e nxitur nga një dëshirë për të shmangur një luftë tjetër, në mënyrë efektive inkurajoi Hitlerin dhe fuqitë e Boshtit, duke i bindur ata se demokracitë perëndimore nuk do të ndërmerrnin veprime vendimtare për të ndaluar ambiciet e mëtejshme territoriale. Në të njëjtën kohë, tensionet ideologjike midis komunizmit, fashizmit dhe demokracive liberale thelluan mosbesimin dhe ndanë kombet. Rënia e Republikës Spanjolle në Luftën Civile Spanjolle (1936-1939), e cila u shndërrua në një konflikt midis përfaqësuesve të këtyre ideologjive konkurruese, theksoi më tej rendin ndërkombëtar në shpërbërje. Nga fundi i dekadës, paqja e brishtë botërore e pas Luftës së Parë Botërore u shkatërrua thellësisht dhe u krijua skena për shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore.

Të jetosh në të sotmen

Ekbladh, si historian i pozicionit të SHBA-së në botë, shpjegon në artikullin e tij se tashmë në vitin 2024 bota duket më shumë si ajo e viteve ‘30, sesa Lufta e Ftohtë e viteve ‘45 – ‘90. “Modeli i zhvillimit ekonomik autoritar sot i Kinës dhe imazhi i njeriut të fortë të mishëruar nga Orbán, Putin dhe të tjerët – jo vetëm në pjesë të ‘Jug Global’, por edhe në pjesë të Perëndimit – i bën jehonë viteve 1930”, shpjegon ai.

Ai thekson se Depresioni i viteve 1930 intensifikoi një grup ideologjish të etiketuara “totalitare”: fashizmi në Itali, komunizmi në Rusi, militarizmi në Japoni dhe, mbi të gjitha, nazizmi në Gjermani. E rëndësishmja, ai u dha këtyre sistemeve një nivel legjitimiteti në sytë e shumë njerëzve në mbarë botën, veçanërisht kur krahasohej me qeveritë liberale të lëkundura që dukeshin të paafta për t’iu përgjigjur krizave. Pra, vëzhguesit sot, ndërsa mund të shprehin tronditje nga rikthimi i luftës në shkallë të gjerë dhe sfida që ajo paraqet për stabilitetin global, në fund të fundit kanë një paralele të qartë me vitet e depresionit.

Nëse e mendojmë, ne vetë mund t’i shohim këto ngjashmëri si në skenën politike, ku partitë me bindje dhe ideologji ekstreme janë vazhdimisht në pushtet, ashtu edhe në konfliktet rajonale dhe fundin e tyre të vetëm substancial.

E ardhmja apo e shkuara?

Ekbladh thotë se është dëshpëruese të krahasosh situatën tonë aktuale me atë të së kaluarës, e cila përfundoi në luftë botërore. “E ardhmja jonë nuk duhet të jetë as një përsëritje e luftës së nxehtë që përfundoi në vitet 1930, as e Luftës së Ftohtë që pasoi,” thekson ai. Megjithatë, ne duket se po jetojmë atë që vëzhguesit francezë dikur e përshkruan si një periudhë “pa paqe, pa luftë”, duke shpresuar se e ardhmja jonë nuk do të jetë një përsëritje e së shkuarës sonë.