Të shkruash për jetën dhe veprën e nobelistit austriak, Peter Handke, është si të prekësh me dorë “barutin”, që ndez “fitilin” e polemikave të zjarrta dhe kontraversale, në rrafshin politik dhe atë të fushës së letrave

Nga Sejdo Harka

Nga njëra anë qëndron jeta e tij me qëndrimet dhe veprimtaritë thellësisht nacionaliste, ndërsa nga ana tjetër vepra e tij artistike me prirje moderniste, tipike ekzistencialiste, kundër shtypjes, shfytëzimit dhe degradimit të njeriut nga njeriu, në shoqëri dhe sisteme të ndryshme monarkisto-moniste. Polemikat antinomike, për vlerat dhe antivlerat e kësaj figure kontradiktore të letrave moderne të kohës u bënë më të zjarrta sidomos vitet e fundit, pasi Akademia Suedeze e vlerësoi atë me çmimin “Nobel” për letërsinë, për vitin 2019.

Në këto polemika të ashpra, Peter Handke, nga njëra anë shënjestrohet si admirues dhe përkrahës i Millosheviçit, politikanit nacionalist më të egër serb, në luftë kundër Kosovës dhe Bosnjës dhe si kritik i ashpër kundër bombardimeve të NATO-s mbi masakruesit çnjerëzorë të civilëve, që luftonin për mbrojtjen e të drejtave të tyre në trojet dhe shtëpitë e tyre. Ndërsa, nga ana tjetër, një institucion me autoritet në botë e vlerëson me një çmim të madh për artin e fjalës së tij të shkruar. Në vorbullën e kësaj antinomie vlerash dhe antivlerash shoqërore dhe krijuese artistike, ku noton kjo figurë kontraversale, ndoshta duhet shtruar pyetja kuptimplote:

A duhet ndarë jeta nga vepra e një shkrimtari nobelist?!

Polemistë të shumtë të artit dhe të sociologjisë kësaj pyetjeje iu përgjigjën në mënyra të ndryshme, herë-herë me mendime diametralisht të kundërta. Pati dhe nga ata, që i kërkuan Akademisë Suedeze ta tërhiqte çmimin për Peter Handken. Po ç’përgjigje do t’i jepte kësaj pyetjeje vetë krijuesi i këtij çmimi të madh, shkencëtari Alfred Nobel, po të ishte gjallë sot?! Këtë askush nga ne nuk mund ta mendojë. Por, po të shfletosh testamentin e tij të vitit 1895, ai thekson se çmimi “Nobel” për letërsinë i jepet shkrimtarit që ka krijuar “veprën më të veçantë me prirje idealiste për njerëzimin”, ai që me fjalën e tij letrare lë vulë në thesarin e kulturës botërore.

POR, KUSH ËSHTË SHKRIMTARI AUSTRIAK PETER HANDKE?

Ai lindi më 6 dhjetor të vitit 1942, në Griffen të Austrisë. Nga viti 1961 e deri në vitin 1965 ai ndoqi studimet për jurisprudencë në Universitetin e Grazit. Si rezultat i punëve dhe veprimtarive të ndryshme që ka kryer ai jetoi dhe punoi në shumë vende dhe qytete të botës, si: Graz, Duseldorf, Berlin, Paris, Frankfurt, Kronberg, SHBA. Ndërsa në vitin 1987, udhëtoi përmes Jugosllavisë, Greqisë, Egjiptit dhe Japonisë. Që prej vitit 1991, jeton në Paris. Peter Handke konsiderohet nga kritika letrare botërore si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të kohës.

Ai shquhet veçanërisht si romancier, por dhe dramaturg, përkthyes, poet, regjisor filmash dhe skenarist. Disa nga veprat e tij më të njohura, të përkthyera në shumë gjuhë të botës janë: “Letër e shkurtër për ndarjen e gjatë”, “Ora e ndjenjës së vërtetë”, “Gruaja mëngjarashe”, “Kthehem i ngadalshëm për në shtëpi”, “Kinezi i dhimbjeve”, “Pasditja e një shkrimtari”, “Historia e fëmijës”, “Mangësia” etj.

Është fitues i disa çmimeve kombëtare e ndërkombëtare, por çmimi më i madh është çmimi “Nobel”, të cilin e mori në vitin 2019. Është e vërtetë, që ky shkrimtar tërhoqi vëmendjen e evropianëve, falë procedurave për “fyerje publikut”, por ai e rifitoi përsëri lexuesin, veçanërisht me romanin e shkurtër, me tipare moderne “Një brengë përtej ëndrrave”, botuar në vitin 1972 dhe përkthyer që herët në shqip nga gjuha angleze. Ndërsa në vitin 1997, ky roman shqipërohet përsëri, kësaj radhe nga gjermanishtja prej përkthyeses Elda Ymeri. Romani “Një brengë përtej ëndrrave” është konsideruar si vepra më e pëlqyer dhe më e mirë e Peter Handkes, kushtuar fatit të trishtë të nënës së tij, prandaj e kemi bërë objektin kryesor të këtyre shënimeve tona të shkurtra.

Ndonëse në qendër të romanit është tregimi i autorit për vetëvrasjen e dëshiruar të nënës së tij, nga mënyra sesi e ndërton karakterin e kësaj protagonisteje, mesazhet marrin vlera universale. Përmes një narracioni të ngrohtë për një ngjarje të trishtë, autori do t’i tregojë lexuesit se njeriu është produkt i natyrës, i jetës familjare e shoqërore dhe shprehje konkrete e ekzistencës së tyre. Një karakter i tillë, ndoshta i papërsëritshëm ishte dhe nëna e shkrimtarit, e cila për shkak se u rrit dhe u edukua në një familje, shoqëri e mjedis me një varfëri të tejskajshme, ku mungonte frymëmarrja për një jetë të lirë, pasi ka bërë gjithçka që mundej dhe ashtu siç dinte ta bënte, më në fund, e bindur se nuk mund të bënte më shumë, i jep fund jetës me vetëvrasje të dëshiruar, e cila në penën e autorit tingëllon si një vdekje natyrore.

Po le ta analizojmë më poshtë se si shfaqet para lexuesve portreti i papërsëritshëm i kësaj gruaje, në luftë me varfërinë dhe vdekjen dhe se si ajo, e bindur se ka bërë aq sa mundej, i jep fund jetës me dëshirën e saj. Sidoqoftë kjo vetëvrasje është edhe një akuzë sarkastike ndaj sistemit, varfërisë, pabarazisë dhe mungesës së lirisë, që ishin shkaktarët kryesorë, të cilët i detyronin njerëzit t’i jepnin fund jetës, si ato lulet e shkretëtirës, të cilat i vyshkin furtunat dhe thatësira. Narracioni i romanit rrjedh natyrshëm, larg tmerreve dhe agonisë që shoqëron shpesh tregimet për vetëvrasje. Ngjarjet e romanit lidhen me tregimin për një brengë, e cila i shfaqet autorit përtej ëndrrave.

Ja si e nis ai këtë roman: “Kanë kaluar 7 javë që nga dita kur nëna ime ka vdekur. Nganjëherë më akullon mendimi i asaj vetëvrasjeje. Është një tmerr që më bën të ndihem mirë… Më në fund mërzia zhduket… Kallëzimet për vdekjen nuk më prekin fare. Momentet e tmerrit janë kalimtare dhe të shkurtra, janë më shumë ndjesi të një irealiteti, se sa momente të vërteta tmerri” (5). Kur Peter Handke përshkruan ato situata të trishta, i duken të largëta që i përkasin vetëm së shkuarës. Përfytyrimet për atë vetëvrasje shpërbëhen nga ndërgjegjja, deri në dhimbje. Dëshiron të shkruajë për vetëvrasjen e nënës, por është i ndërgjegjshëm se po shkruan për diçka që s’është e pranishme. Prandaj, këtë vetëvrasje, ai e tregon si diçka të zakonshme, sepse për të, edhe vetëvrasja, kur bëhet e vetëdijshme, është e zakonshme. Prandaj një tregim i tillë e ngroh shpirtërisht të tërin. Ja si e përshkruan këtë çast dramatik, por dhe të zakonshëm: “Ishte një ditë e kthjellët. Binte borë. Hanim supë me mëlçi”…

Një rrëfim i tillë nuk e detyron lexuesin të marrë pjesë në atë ngjarje si i ngujuar, por e lë të përjetojë e të gjykojë pa emocione çoroditëse. Më poshtë autori tregon natyrshëm shkaqet që e çuan nënën e tij të kryejë atë vetëvrasje. Ishin rrethanat shoqërore, pabarazia, trushpëlarja dhe varfëria, të cilat nis t’i tregojë dalëngadalë: “Çdo gjë filloi kur mamaja ime, para 50 vjetësh, lindi në të njëjtin vend, ku dhe vdiq. Gjërat me vlerë në ato anë i takonin kishës dhe aristokracisë. Ndërsa pjesën më të madhe e përbënin zanatçinjtë dhe fshatarët pa tokë, lindur e vdekur nëpër dhoma të huaja, me të vetmen pasuri kostumin e së dielës, të cilin në fund e merrnin me vete në varr.” (12) Mungonte liria e vërtetë e njerëzve, se në fund të fundit, liria e konkretizuar është prona. Mbretëronte pabarazia gjinore.

Të lindje femër në ato kohëra, ishte një fillim ogurzi i jetës. Ishte koha, kur në Austri arsimimi i femrave ishte një ëndërr e shuar. Punët e rënda dhe mungesa e kujdesit për shëndetin e tyre bënte t’u rëndoheshin këmbët, t’u dilnin damarët, të prekeshin nga tumoret…

Stacionet e stërmundimit të tyre gjatë gjithë jetës ishin: “të lodhura, të zbehta, të sëmura, me një këmbë në varr dhe më në fund, vdekja e pashmangshme”. (14) Protagonistja e romanit ishte e parafundit ndër pesë fëmijët e familjes. Edhe pse dëftesa e viteve të shkollës së detyruar ishte e shkëlqyer, askush nuk e motivoi të vazhdonte më tej. Ishte koha kur stacionet e gëzimeve dhe trishtimeve të jetës paradoksale të vajzave austriake të atyre viteve të kalonte përmes festave fetare, dackave, zilisë së vëllezërve dhe gëzimit për pjesëmarrjen në kor…Gjithçka tjetër për to mbyllej brenda një velloje mistike. Frika nga errësira dhe shtrëngatat i ndiqte kudo. Në të vërtetë, tregon autori, mamaja ishte një grua e hareshme.

Fjala “jashtë” për të ishte vetëm oborri i shtëpisë, ndërsa “brenda” ishte shtëpia pa dhomën e saj. Ndërsa mjedisi ku jetonte ishte dimri i ftohtë, vera e nxehtë, bretkosat dhe insektet e shumta që u nxirrnin sytë dhe shumëkëmbëshat dhe krimbat, që u ngjanin gjarpërinjve helmues.

Austriakët e kohës kishin krijuar disa norma konvencionale të çuditshme etiko-morale, si: “respekti ndaj të përfunduarës”, “shtatzënia”, “lufta”, “zakoni” dhe “vdekja”, të cilat konsideroheshin si ligje të pandryshuara. Kështu, tregon autori, kur mamaja, në moshën 15 apo 16-vjeçare u largua nga shtëpia për të punuar në një hotel, gjyshi e la të bënte atë që donte, sepse ajo kishte ikur me dëshirën e saj. Mamanë e kishte pushtuar mendjelehtësia. Të bredhurit, vallëzimet, puna dhe frika ndaj seksit, argëtimi pa kokëçarje, i pati krijuar mundësinë e një lirie absolute, por tepër absurde, që do ta dëmtonte shumë në të ardhmen. “Ishte koha, kur unë fluturoja, por që nuk dija se ku vija”, tregon mamaja.

Edhe mërzia e ditëve të punës iu stolis me një ndjesi të hidhur festeje, deri në orët e vona të natës. Motivi themelor i punës së saj u bë interesi i përgjithshëm mbi atë personal. Shpirti i solidaritetit mbyti egoizmin, malli për vendlindjen u tret si kripa në ujë. Politika absurde, krenaria abstrakte, ballot e lodhshme, festat e gjata po i shkaktonin një mpirje të madhe indoktrinuese. Ishin kohërat kur ndrydhja e njeriut kishte forcën e zinxhirit skllavërues dhe peshën e takës së çizmes shtypëse. Liria ishte kulmi i një morali dhunues, ndërsa sistemi ekonomik një oxhak që tymoste qetë-qetë. Sistemi shoqëror i kohës ishte një “bunker” në rrathët e perandorisë danteske ku “bashkëjetojnë perandorë, fisnikë, borgjezë, fshatarë, çirakë, lypsarë, varrmihës…”.

Ja, në këtë perandori danteske të “peshkopëve kokëbrejtës”, për t’u shpëtuar kthetrave të tyre lakmitare, mamaja e shkrimtarit vendos të vdesë nga duart e saj, me dëshirë. Ishte koha kur frika ndaj prekjeve ishte venitur. Buzëqeshja e njerëzve i shfaqej vetëm para kamerave. Lufta ishte numërimi i sukseseve nën sfondin e muzikës së dhunshme që dilte nga grykat e altoparlantëve që shndrisnin mistershëm në foltoret e zymta. Një jetë e tillë i bënte njerëzit të mos i shihnin qartë “xhunglat” e surealitetit të hidhur, por të shijonin vetëm bukurinë iluzore të tyre. Këto ishin ëndrrat, që po përgatisnin një fund të frikshëm të protagonistes së romanit. Ky realitet, sa i lirë aq edhe mashtrues do të fabrikonte fundin, sa të hidhur, aq dhe të paracaktuar të nënës së shkrimtarit. Në fund të fundit njeriu s’është gjë tjetër veçse produkt i familjes, shoqërisë dhe natyrës që e rrethon.

Dashuria e saj e parë u bë një gjerman, dikur nëpunës i një arke kursimi, tashmë arkëtar ushtrie. Por, ajo dashuri ishte një flakë kashte. Pa lindur fëmijën e parë, ajo u martua me një oficer, të cilin nuk e honepste fare, por u detyrua të martohej me të, vetëm që ta kishte mbështetje për fëmijën që ende mbante në bark. Kur plasi lufta, nisi të përkëdhelte fëmijën, duke harruar bashkëshortin e saj. Pas vdekjes së vëllezërve, vendin e lumturisë po e zinin meshat për të vdekurit, sëmundjet e fëmijëve, perdet e mbyllura, puna në kuzhinë, vrapimi i njerëzve të çoroditur për në zgavrat e shkëmbinjve që shërbenin si bunkerë, gropa e parë e shkaktuar nga lufta dhe plehrat…Ditët me drita u bënë më të mugëta. Ankthi i fëmijëve ishte shtuar. Megjithatë ishte bërë më e fortë. Çdo trishtim e mbyllte me një të qeshur. Ishte koha kur njerëzit vdisnin urie. E ndjenin veten të lirë, por në të vërtetë nuk e shihnin të konkretizuar në jetën e përditshme. Ndërsa fëmijët ishin të pandëshkueshëm, vetëm se ishin të mitur. Gruaja që donte të shprehte feminizmin e saj quhej e pafytyrë. Dashuria për jetën ishte vetëm një hap vallëzimi. Njerëzit jetonin vetëm për të dhënë shembullin moral për të tjerët

Protagonistes i kujtohet burri i saj vetëm pasi kishte mbaruar lufta. Dikur ata kishin qenë një çift i bukur, por bashkëshorti dalëngadalë, duke u bërë pijanec, kishte nisur ta dhunonte. Mamaja po kalonte të tridhjetat dhe deri tani nuk kishte bërë asgjë me mend. Edhe kur mundohej të vinte në punë arsyen, frenohej përsëri. Ndjesia e kursimit të tepruar e bënte të mendonte se këpucët e së dielës nuk duhen mbajtur çdo ditë. Kishte nisur të poshtërohej lehtë dhe të ligështohej. Fqinjët e donin shumë, sepse tek ajo nuk kishte ç’të kritikoje. Vuajtjet e ndërgjegjes e brenin. Nuk kërkonte asgjë, nga askush. Burrat me të cilët shoqërohej ishin kavalierë të mirë. Nuk lejonte askënd t’i afrohej (27). Por, sa vinte e po bëhej më e çuditshme. Në çdo çast shoqërohej nga të qeshura të thata dhe arratisje vështrimesh.

Kishte kuptuar se, në këtë botë çdo gjë ishte e shtirur, ishte një maskë e neveritshme. E kuptonte që jeta e saj s’ishte jetë, por s’dinte ta ndryshonte atë. Kënaqësia ime, thotë autori, është që karakteret t’i paraqes ashtu si janë në të vërtetë, por jo si insekte. Qëllimi i tij është t’i zhbirojë ata, për të zbuluar individualitetin e tyre të papërsëritshëm. Ai nuk dëshiron të ndalet te ndodhitë personale, por kërkon të çlirohet prej tyre pak nga pak. Duke qenë në rolin e përshkruesit, nuk dëshiron të marrë edhe protagonizmin e të përshkruarit. Në brendinë e këtij romani ka vetëm copëza jete dhe jo histori të plota ngjarjesh, me një fund të parashikueshëm dhe ngushëllues. Historia e këtij romani deshifrohet në ëndrrat e jetës, sepse në to trupëzohen ndjenjat e tij, aq sa, siç thekson vetë autori: “Unë jetoj si sozi e identifikuar me to.” (35)

Në vitin 1948, tregon Handke, mamaja ime, së bashku me burrin dhe fëmijët e saj u larguan nga Austria Lindore, duke kapërcyer kufirin pa dokumente. Ishte koha kur fjala “individ” përdorej si fjalë sharëse. Ishte turp të punoje për interesin personal. Rëndësi kishte shoqëria kolektive dhe festat si ajo e të korrave dhe e grave në vatrat popullore, vallëzimet, puthjet e natës së Vitit të Ri etj. Vetëm në festa të tilla kolektive shkarkoheshin brengat dhe hallet. Ishte e ndaluar të bëje dashuri, të pije ndonjë gotë, ose të bëje një veprimtari jashtë interesave të shoqërisë. I gozhduar në prani të kolektivit njeriu bëhej i turpshëm, një qenie e ngurtë dhe e harruar nga vetvetja. Njeriu kthehej në hiç, pa ndjesi e emocione.

Qëllimi ishte që njerëzit t’i ngjanin njëri-tjetrit si dy pika uji, si dy sende pa shpirt e ndjenja. Rëndësi kishte varri i ëmbël i Jezusit të përvuajtur, i cili predikonte se vetëm malli për vdekjen ëmbëlson hallet e përditshme të njerëzve. Ndërsa vetë njeriu çarmatosej nga çdo forcë e vlerë individuale. Ishte koha kur propagandohej se kureshtja nuk ishte karakteristikë e njeriut të zakonshëm, por një lajthitje femërore. Por mamaja ime, vazhdon autori, ishte kureshtare dhe nuk donte t’ua dinte fetisheve. Shpesh protestonte, por nga që askush s’ia vinte veshin, bëhej e pakënaqur dhe e zymtë. I kishte pëlqyer të ishte mendjelehtë, e zhgënjyer. Në të vërtetë, jeta e saj ishte një majmunëri prej skllavi (38). Burri nuk u bë kurrë njeriu i saj i zemrës, megjithatë ajo nuk u largua prej tij, sepse priste të rriteshin fëmijët. Ishte koha dhe vendi kur fjala “varfëri” konsiderohej ndershmëri, fisnikëri, madje titull nderi.

Njeriu ishte kthyer në një qenie të neveritshme, ndërsa jeta në një absurditet diktature. Aq i madh ishte absurditeti dhe neveria, saqë sahani i vetëm i familjes natën tjetërsohej në uturak, ndërsa të nesërmen aty zihej përsëri brumi i bukës së gojës. Kjo ishte pandryshueshmëria e varfërisë. Ishte një varfëri formalisht e përkryer, një sforcim i përditshëm i njeriut, që dalëngadalë shpërfytytohej. Në ato anë ku jetonte protagonistja e romanit nuk kishte as proletarë, as njerëz vulgarë e prepotentë. Të shumtët ishin leckamanë strehësh varfnore. Varfëria ishte me të vërtetë një turp. Nëna e shkrimtarit nuk ishte nga ato që s’kishte parë asnjë ditë të bardhë me sy, sepse vështirësitë ekstreme ajo i fshinte me djersët e ballit. Por fatkeqësisht, ajo nuk ecte me kohën. Për të, e sotmja ishte e djeshmja dhe të djeshmen e konsideronte si mrekulli të së sotmes. Orenditë elektrike shtëpiake i konsideronte si mrekulli që i kishte ëndërruar gjithnjë. Por e brente pyetja: “Ç’kam bërë unë për t’i merituar këto mjete të domosdoshme për jetën?!”.

Ngaqë nuk mund t’i përgjigjej dot kësaj pyetjeje, shastisej deri në marramendje. E mërziste prania e vetvetes. Atë që e kishte humbur dikur nuk luftonte ta zëvendësonte kurrë. I kishte vënë kryqin çdo plani për të ardhmen, por kishte dhe çaste që i vinin ndjesitë e saj. Nisi përsëri ta donte të shoqin dhe të ndjente keqardhje për të. Ndjente të ftohtin, urinë dhe armiqësinë e njerëzve. Por, për të gjitha këto bënte përgjegjëse veten. Bashkëshorti nuk e rrihte më. Nuk e ndjenin më largësinë mes tyre, sepse nuk kishin jetuar kurrë bashkë si çift. Tërë jetën ndjeu një seksualitet të ndrydhur. Për të njerëzit përreth nuk ekzistonin. Menopauza kishte nisur t’i thellonte dhimbjet dhe zbrazëtinë shpirtërore. Filloi të mos njihte kërkënd. Nuk donte të shihte njeri me sy. Humbi çdo ndjesi trupore, aq sa thoshte me vete: “S’jam më njeri”. Fliste me zë të ulët, ndihej fatkeqe dhe nuk kishte fuqi të ankohej.

“E gjeta në shtrat, tregon shkrimtari, aty ku dergjej si një braktisje kafshërore, e kthyer në mish, gjithçka e hapur si një përshtjellim zorrësh. I ngjante kaldaistit të Kafkës, që dergjej i poshtëruar nga të gjithë. I trembur dhe i pezmatuar, u largova nga ajo dhomë, me një mendim të përcaktuar për mamanë time. Kisha ndjerë dhimbje për idiotësitë e saj, por tashmë ndihesha pjesë e dhimbjeve të saj. Tashmë ajo nuk ndjente asgjë. Kishte vetëm dëshirë për t’u rrëzuar përtokë. Nuk fliste dot me gojë. I trembej humbjes totale të mendjes. Lotët i rridhnin çurg. Ishte në kolaps mendor”. (59)

Në verë protagonistja e romanit shkoi në Jugosllavi. Për çudi, aty nisi të kuptojë lidhjet me njerëzit. Nuk kishte parë një varfëri të tillë ekstreme. Dhimbja e kokës nisi t’i lehtësohej, edhe pse veten e ndjente jashtë botës. Nuk dinte si ta kalonte kohën. Vetja i dukej si një makinë e ftohtë. Pret t’i kthehet burri, por nuk e di si do të jetojë me të. Nisi të mbyllej brenda. Ekzistenca e vetvetes po i shndërrohej në një torturë. Të njëjtin tmerr ndjente dhe nga vdekja. Në këtë gjendje të rënduar psikologjike nisi t’u shkruajë letra të afërmve. Ishte momenti që ajo e kishte kuptuar se ç’po bënte, sepse e dinte që nuk mund të bënte gjë tjetër. S’ia vlen të mendosh më për jetën, i thotë bashkëshortit, ndërsa djalit të saj, shkrimtarit, në letrën ekspres i shkruante këto fjalë: “Tashmë ndihem e lumtur, që më në fund mund të fle në paqe”. Mbrëmjen tjetër, vazhdon shkrimtari, u ktheva në Austri. Dhe gjatë gjithë udhëtimit nuk isha në vete, nga krenaria që ndjeva për faktin që ajo kishte vrarë veten. Ditën e varrimit qëndrova gjatë me kufomën e saj. Trupi i dukej tmerrësisht i vetmuar, por i dëshiruar për dashuri. Bora që binte ditën e varrimit mbulonte mbeturinat e vdekjes. Pylli dukej sikur fliste me gojë, ndërsa unë u ndjeva i braktisur dhe i tallur.

Ja, ky çast i trishtë, kjo brengë e veshur me një vello mistike gëzimi e nxiti autorin të fiksojë disa copëza jete nga nëna e vetëvrarë. Ishte ajo nënë, që kur gjithë familjarët e saj kishin mbaruar së ngrëni, fuste tërë naze në gojë koret e mbetura mbi sofrën e varfërisë. Portreti i një nëne të tillë, që bën gjithçka për të tjerët dhe asgjë për veten, përfundon autori, nuk mund të shkruhet vetëm me fjalë. Patjetër kërkon dhe nota muzikore që mpleksin trishtimin me gëzimin. Në fund të fundit, jeta ka kuptim, kur merr forcë vullneti për ta ndrequr dhe jetuar atë./Panorama