(Anna Di Lellio “Jugosllavia u shemb në Trepçë”, botues Kosovo Oral History Initiative forumZFD (Forum Ziviler Friedensdienst e. V./ Forum Civil Peace Service), Prishtinë, 2025)

Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha

Ditë më parë, angazhimet e mia më kishin larguar nga Kosova, duke më çuar në një rrugëtim përtej kufijve, ku detyrimet dhe koha e vrullshme më kishin mbajtur të lidhur me punën. Por në mbrëmje, kur më në fund pata çastin tim të qetësisë, lundrova mes kanaleve televizive, duke kërkuar diçka që të më rikthente në prehjen e vendit tim, qoftë edhe përmes një ekrani.
Dhe aty, papritur, më tërhoqi një lajm: në Bibliotekën Kombëtare të Kosovës ishte bërë promovimi i një vepre të autores së njohur, Anna Di Lellio. Ajo çfarë më tronditi e më bëri të ndalem ishte titulli i librit: “Jugosllavia u shemb në Trepçë”. Ishte një titull që në vete mbante një histori të tërë, një rrëfim të mbështjellë me simbolikën e rëndë të një epoke që kishte lënë gjurmë të pashlyeshme në qenien tonë kolektive.
Një rrëqethje më përshkoi trupin. Mendja ime nisi të endet nëpër labirintet e kujtesës historike, të minierave që dikur ishin zemra e industrisë, të fuqisë së punëtorëve që kishin ngritur krye në vitet e errëta, të zërit të shpresës dhe qëndresës që ishte ngritur nga nëntoka. Titulli nuk ishte thjesht një fjali; ishte një thirrje për reflektim, një pasqyrë e një të kaluare që ende tingëllonte e gjallë.
E ndjeva një padurim të pashpjegueshëm, një etje për të prekur fletët e librit, për të depërtuar në mendimet dhe analizën e autores, për të parë se si e kishte ndërtuar këtë histori, si e kishte shpalosur atë rrëfim të madhërishëm të shembjes dhe ringritjes. Dhe në atë moment, një dëshirë e madhe më kaploi – të kthehesha sa më parë në Prishtinë, të ecja drejt Bibliotekës Kombëtare dhe të siguroja këtë libër, këtë dëshmi të një të kaluare që nuk duhej harruar.
Dy ditë më vonë, më në fund, u ktheva në Prishtinë. Ajri i qytetit më përqafoi si një mike e vjetër, ndërsa ritmi i jetës më rrëmbeu pa më lënë kohë të ndaloj. Puna më thirri nga një angazhim në tjetrin, detyrimet më mbërthyen në vorbullën e përditshmërisë, dhe dëshira ime për të siguruar librin mbeti e pa përmbushur, e shtyrë në një qoshe të mendjes, aty ku dëshirat që presin radhën flenë në heshtje.
Por fati, si një dorë e fshehtë që lëviz fijet e jetës në mënyra të papritura, kishte përgatitur një surprizë për mua. Para dy ditësh, në një pasdite të zakonshme, Albina, nusja e djalit tim, më erdhi me një buzëqeshje të butë dhe një paketë të vogël në dorë. “Kam një dhuratë për ty,” më tha, dhe sytë e saj shkëlqyen me një dritë që paralajmëronte diçka të veçantë.
E kapa dhuratën me kureshtje, duke ndjerë në gishta peshën e diçkaje që ende nuk e dija, por që tashmë më dukej e dashur. Kur e hapa, para syve të mi u shfaq pikërisht ai – libri që kisha dëshiruar aq shumë, ai që për ditë të tëra kishte mbetur në mendjen time si një premtim i pa realizuar.
Një ndjenjë e ngrohtë më përshkoi, një përzierje kënaqësie dhe befasie e ëmbël. Nuk ishte thjesht një libër. Ishte një takim i vonuar me një dëshirë që tashmë kishte ardhur vetë tek unë, përmes një gjesti të thjeshtë, por të mbushur me kujdes e dashuri. Dhe aty, mes faqeve të atij libri, e ndjeva se disa gjëra, sado që vonohen, vijnë pikërisht atëherë kur duhet.
Me një entuziazëm të brendshëm, mezi prita të shfletoja faqet e para. Libri që kisha dëshiruar aq shumë më në fund ishte në duart e mia. Pesha e tij dukej më e madhe se ajo e letrës dhe bojës – ishte pesha e historisë, e fjalëve të mbetura në kohë, e një rrëfimi që duhej lexuar me vëmendje dhe ndjeshmëri.
Me mendjen e përgatitur për një vepër të ngarkuar me referenca, analiza arkivore dhe dokumente të nxjerra nga skutat e arkivave ndërkombëtare, prisja një strukturë të ngurtë akademike, të mbushur me fakte të ftohta dhe argumente të llogaritura me saktësi shkencore. Por, sapo fillova të shfletoja fletë pas flete, një befasi e papritur më ndaloi për një çast—libri nuk ishte ajo që prisja. Nuk ishin dokumentet, raportet dhe analizat sterile ato që përbënin thelbin e tij ( e që edhe ato nuk mungonin), por aty ishin vetë zërat e atyre që kishin qenë dëshmitarë dhe pjesëmarrës të drejtpërdrejtë të atyre ngjarjeve.
Ishte si të dëgjoja vetë minatorët, ata burra të heshtur, me fytyra të nxira nga pluhuri i thellësive, që më rrëfenin historinë e tyre, jo si një fakt të largët e të studiuar, por si një kujtim që ende jetonte në sytë dhe zërat e tyre. Ishte histori e rrëfyer me zërin e dhimbjes, të qëndresës, të shpresës. Ishin fjalët e tyre që ndërtonin këtë libër, të ruajtura jo në arkiva të pluhurosura, por në kujtesën e atyre që kishin mbajtur mbi supe barrën e një epoke të tërë.
Befasia që ndjeva nuk ishte zhgënjim, por një ndjenjë e thellë respekti. Një histori e shkruar nga vetë ata që e kishin jetuar, e jo vetëm nga ata që e kishin studiuar. Dhe kjo e bënte librin jo vetëm një burim të çmuar njohjeje, por edhe një testament të fuqishëm të atyre që dikur kishin luftuar, shpresuar dhe rezistuar nën errësirën e minierave, në thellësitë e dheut të Kosovës.
Ishte një befasi e këndshme, një zbuluese që më ngazëlleu dhe më bëri të reflektoj thellë. Sepse kush tjetër do të mund të fliste për Trepçën me më shumë peshë, më shumë ndjeshmëri dhe më shumë të vërtetë sesa ata që e kishin jetuar atë nga afër? Kush do të mund ta rrëfente më saktësisht se çfarë ndodhi në ato ditë të grevës historike përveç vetë minatorëve, burrave që e kishin ndjerë mbi lëkurë peshën e vendimeve të tyre, që e kishin përjetuar në errësirën e nëntokës atë betejë për dinjitet dhe liri?
Asnjë dokument arkivor, sado i detajuar, nuk mund të bartte gjurmët e pluhurit të xeherores, djersën e mundimit dhe dhimbjen e shpresës që mbijetonte në zemrat e tyre. Asnjë raport, sado i hollësishëm, nuk do të mund ta përshkruante heshtjen e rëndë të një greve që nuk ishte thjesht një akt rebelimi, por një thirrje për drejtësi që jehonte nga thellësitë e tokës.
Ishte një libër i ndërtuar mbi zërat e tyre, jo mbi përshkrime të largëta të historianëve. Një rrëfim i mbështetur në fjalët e atyre që kishin kaluar orë të pafundme në galeritë e errëta, që kishin parë shokët e tyre të gjunjëzuar nga lodhja, por jo nga frika. Ishte historia që ata e mbartnin në shpirt, jo thjesht një seri datash dhe ngjarjesh të renditura me rregull shkencor.
Dhe kjo e bënte librin më të çmuar, më të gjallë, më të vërtetë. Sepse historia e minatorëve të Trepçës nuk është vetëm një kapitull i shkruar nga studiuesit; ajo është një kujtesë kolektive, një rrëfim i gdhendur në vetë jetën e atyre burrave që guxuan të sfidonin të pathyeshmen, që u bënë simbol i një epoke të tërë. Ata nuk ishin vetëm dëshmitarë – ishin vetë historia.
Që në faqen e parë, para se të hyja në thellësinë e rrëfimeve dhe dëshmive, u ndala te një detaj që më befasoi dhe më emocionoi njëkohësisht: motoja e librit. Me një kujdes të veçantë, autorja kishte zgjedhur që ta vendoste këtë përkushtim që në fillim, si një fener që ndriçon udhën e lexuesit përmes historisë që do të pasonte. Nuk ishte një fjali e zakonshme, por një thirrje, një amanet që kumbonte si një jehonë nga e kaluara: “Brezit të ri, që ta kujtojnë me krenari historinë e tyre.”
Ky mesazh më mbërtheu, sepse në të shpalosej një e vërtetë thelbësore për ne shqiptarët – një e vërtetë që shpesh e harrojmë, por që duhet ta mbajmë të gjallë në çdo çast: ne kemi nevojë të kujtojmë. Jo thjesht për të mos harruar, por për të mbajtur gjallë atë që jemi, për ta parë veten tonë në pasqyrën e historisë pa drojë dhe me dinjitet.
Historia jonë nuk është thjesht një grumbull datash dhe ngjarjesh të vendosura nëpër libra; ajo është gjaku që ka rrjedhur nëpër damarët e brezave, është zëri i atyre që luftuan, shpresuan dhe qëndruan. Është kujtesa që nuk guxojmë ta lëmë në harresë, sepse harresa është ftesë për përsëritje, dhe ne nuk mund të lejojmë që sakrificat e së kaluarës të shndërrohen në hije të zbehta pa domethënie.
Motoja e librit nuk ishte thjesht një dedikim, por një udhërrëfyes – një thirrje për brezat që vijnë, që të mos e shohin historinë e tyre si një barrë, por si një trashëgimi të vyer. Një trashëgimi që duhet mbajtur me krenari, jo me mall, me forcë, jo me drojë. Dhe ndoshta ky ishte mesazhi më i fuqishëm i librit – që të kujtojmë jo vetëm atë që ka ndodhur, por ta mbajmë atë kujtim si një pishtar që ndriçon të ardhmen tonë.
Ashtu si çdo libër që ndjek atë rregull të pashkruar të botimeve serioze – atë traditë të gjatë që i paraprin çdo rrëfimi me një parathënie që i jep lexuesit çelësin për të kuptuar thellësinë e tekstit – edhe ky libër e kishte një hyrje të denjë, një udhërrëfyes të shkruar me mjeshtëri dhe ndjeshmëri. Kjo detyrë i ishte besuar Korab Krasniqit, nga Forumi ZFD, programi në Kosovë, dhe ai e kishte kryer me një stil të veçantë, me një mendim të thelluar dhe një strukturë që i jepte peshë gjithë rrëfimit që do të pasonte.
Parathënia nuk ishte thjesht një hyrje formale, një urë e zakonshme drejt librit, por një rrëfim në vetvete, një dritare e hapur drejt procesit të lindjes së kësaj vepre. Duke e lexuar me vëmendje, njeriu mund të ndjente peshën e historisë që fshihej në secilën faqe, mund të kuptonte përmasat e saj dhe temat kryesore që trajtonte. Ishte si një dorë e zgjatur drejt lexuesit, një ftesë për të hyrë në një botë të ndërtuar nga zëra, kujtime dhe dëshmi të gjalla.
Zoti Korabi, me një përpikëri dhe një ndjenjë të thellë respekti për këtë histori, na rrëfen se si lindi ideja për të shkruar dhe përgatitur këtë libër. Ai e ndan me ne jo vetëm motivin e tij, por edhe rrugëtimin e gjatë që kjo vepër kishte bërë deri në formën e saj përfundimtare. Çdo libër ka një histori të vetën, jo vetëm në përmbajtje, por edhe në procesin e krijimit të tij, dhe kjo parathënie e bënte të qartë se ky libër nuk ishte shkruar thjesht si një analizë akademike, por si një dëshmi e ndërtuar me kujdes, përkushtim dhe një sens të lartë përgjegjësie.
Në këto rreshta hyrës, lexuesi gjen një pasqyrë të qartë të asaj që e pret brenda librit- një rrëfim të fuqishëm, të bazuar jo vetëm në fakte, por në zërat e atyre që e kanë përjetuar historinë nga afër. Dhe në këtë mënyrë, parathënia bëhet jo vetëm një udhëzim i parë, por edhe një garanci që ky libër nuk është një rrëfim i zakonshëm, por një thesar i kujtesës kolektive, një pasuri që duhet lexuar me kujdes dhe respekt.
Rrënjët e këtij libri shtrihen thellë në kohë, duke u kthyer pas në vitin 2020, kur nisi një udhëtim i gjatë e i kujdesshëm për të mbledhur dëshmitë e atyre që kishin qenë në zemër të ngjarjeve – vetë minatorëve të Trepçës, protagonistëve të një greve që nuk ishte thjesht një akt rebelimi, por një gur themeli në historinë e shembjes së një perandorie.
Ishte një proces që nuk nisi thjesht si një projekt arkivor, por si një përpjekje për të mbledhur zërat e heshtur të historisë, për t’u dhënë jetë rrëfimeve që koha mund të kishte fshirë në harresë. Greva e minatorëve e vitit 1989 nuk ishte vetëm një ngjarje që tronditi themelet e sistemit politik jugosllav, por një moment që përshpejtoi rrjedhën e historisë, një çarje e vogël në një mur që, me kalimin e viteve, do të shembej plotësisht.
Ishte një grevë e mbushur me qëndresë dhe sakrificë, e ngjizur në zemrat e atyre burrave që, nën errësirën e minierave, kishin ndezur një dritë që do të shndriste më tej se kufijtë e Kosovës. Ishte një ngjarje që nuk mbeti e izoluar, por u shndërrua në një pikë kthese për gjithë rajonin, një sinjal i qartë se koha e regjimeve të shtypjes po i afrohej fundit. Dhe, ashtu si një gur i vogël i hedhur në ujë krijon valë që përhapen larg, kështu edhe ai akt i guximshëm do të bëhej një nga elementët kyç që, me kalimin e viteve, do të shpinte në shpërbërjen përfundimtare të Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë.
Ky libër lindi nga dëshira për të ruajtur kujtesën e asaj ngjarjeje, për të sjellë para syve të brezave të rinj zërat e atyre që u rreshtuan në ballë të historisë, jo me armë, por me vendosmërinë e tyre të palëkundur. Dhe kështu, ai nuk është vetëm një përmbledhje intervistash, por një dëshmi e gjallë e një epoke që nuk duhet harruar, një pasqyrë e një të kaluare që ende jeton në ndërgjegjen tonë kolektive.
Nuk mund të mos theksohet se rrëfimet e minatorit Gani Osmani, bashkë me dëshmitë e 24 bashkëbiseduesve të tjerë, ishin jo vetëm të frytshme, por edhe të rrëfyera me një sinqeritet të thellë, një ndershmëri që vetëm ata që e kanë përjetuar historinë në lëkurën e tyre mund ta bartin. Nëpërmjet fjalëve të tyre, situata politike e atyre viteve merr formë të gjallë, duke dalë nga kornizat e ftohta të dokumenteve dhe duke u shfaqur në gjithë peshën e saj tragjike e të padrejtë.
Aty zbulohet një realitet i hidhur—një Kosovë e nëpërkëmbur, ku diskriminimi ndaj popullit shqiptar nga ana e Serbisë nuk ishte vetëm një politikë, por një mekanizëm shtypës që synonte të nënshtrojë e të fshijë identitetin e një populli. Fjalët e minatorëve nuk janë thjesht dëshmi, por klithma të atyre që u përdorën, u mashtruan dhe më pas u lanë në harresë. Tradhtia dhe dredhitë e pushtetit, të maskuara pas premtimeve boshe, e kishin bërë edhe më të rëndë barrën që ata bartnin, duke i lënë të zhgënjyer e të braktisur nga një sistem që u kishte marrë djersën dhe mundin, por që nuk u dha as respektin më të vogël.
Dhe pastaj, një statistikë therëse, një numër që flet më shumë se çdo fjalë: nga mbi 2.860 minatorë shqiptarë që punonin në Trepçë para grevës, pas saj, në galeritë e errëta të Santërgut mbetën vetëm gjashtë shqiptarë. Një zbrazëti që nuk ishte vetëm numerike, por një boshllëk i një epoke të tërë që u zhduk me dhunë, një shenjë e heshtur e një spastrimi të pamëshirshëm që synonte të zhbënte gjithçka shqiptare brenda atyre galerive të nëndheshme.
Këto rrëfime nuk janë thjesht një retrospektivë e së shkuarës, por një pasqyrë që na fton të reflektojmë mbi sakrificat, mbi padrejtësinë dhe mbi të vërtetat që nuk duhen harruar. Janë fjalët e atyre që dikur zbresin nën dhe për të mbajtur gjallë një ekonomi, por që përfunduan duke mbajtur mbi supe peshën e një lufte të pashpallur, një lufte që i la pa punë, pa të drejta, pa zë—por jo pa kujtesë. Dhe kjo kujtesë, e ruajtur në këtë libër, është një dëshmi që i jep zë atyre që dikur u përpoqën t’i heshtnin.
Teksa udhëtoj përmes faqeve të këtij libri, ndjej se nuk po lexoj thjesht një rrëfim, por po zbërthej një mozaik të kujtesës kolektive, të ndarë me kujdes në 13 njësi, si gurë themeli të një ndërtese të fuqishme historike. Secila pjesë është një dritare e hapur drejt një periudhe që la gjurmë të pashlyeshme, një udhërrëfyes që të çon drejt një të vërtete që shpesh është përpjekur të mbetet në hije.
Këto 13 njësi nuk janë vetëm kapituj; ato janë dëshmi të gjalla, pasqyrime të sakta të një kohe të trazuar, të një epoke ku çdo fjalë, çdo veprim, çdo akt rezistence kishte peshën e një historie që do të ndryshonte fatin e një kombi. Brenda tyre gjenden zërat e minatorëve që sfiduan errësirën e nëntokës dhe atë të pushtetit, jehona e një revolte që nuk ishte thjesht sindikaliste, por një klithmë për liri, për dinjitet, për një të ardhme që nuk do të mbahej peng nga dhuna dhe padrejtësia.
Ato faqe përshkruajnë me saktësi jo vetëm momentet kyçe të atyre ditëve dramatike, por edhe pasojat e rënda që pasuan, dhimbjen që u shtri si një hije mbi jetët e atyre burrave dhe familjeve të tyre. Çdo faqe më duket si një hapësirë ku historia nuk është vetëm e shkruar, por e ndjerë, e përjetuar, e thënë me zërin e atyre që ishin dëshmitarë të një kohe që nuk guxon të harrohet.
Dhe kështu, ndërsa vijoj këtë rrugëtim mes faqeve, më bëhet e qartë se ky libër nuk është vetëm një arkiv i ftohtë faktesh, por një testament i një epoke që ndryshoi rrjedhën e historisë. Një thirrje për të mos harruar, për të mos lënë në heshtje ata që patën guximin të sfidonin një sistem që po shembej mbi ta. Një ftesë për të parë të shkuarën jo si diçka të largët, por si një pasqyrë në të cilën duhet të soditim të ardhmen tonë.
Çdo njësi e këtij libri shpaloset si një rrëfim i pavarur, një dritare më vete drejt asaj kohe të trazuar, ku politika jugosllave po dridhej në themelet e saj. Nuk janë thjesht kapituj të zakonshëm, por pjesë të një mozaiku historik, secila duke ndriçuar një aspekt të ndryshëm të ngjarjeve që përshpejtuan rënien e një sistemi të ngurtë, të një regjimi që po përpiqej me çdo kusht të ruante kontrollin mbi një realitet që tashmë kishte nisur të shkëputej prej tij.
Në këto faqe, historia nuk rrëfehet si një ngjarje lineare, por si një seri momentesh kyçe, ku çdo pjesë ndërton një segment të rëndësishëm të një tabloje më të gjerë. Politika jugosllave nuk është thjesht një sfond në këtë rrëfim, por një arenë e përplasjes së forcave, ku tensionet etnike, represioni shtetëror dhe aspiratat për liri ndërthuren në një dramë që nuk ishte thjesht vendore, por pjesë e një krize më të madhe që do të shpërthente me gjithë fuqinë e saj në vitet që pasuan.
Çdo pjesë e librit sjell një qasje të veçantë ndaj kësaj historie – herë përmes zërave të dëshmitarëve, herë përmes analizave të ngjarjeve që shënuan kthesat vendimtare, e herë përmes reflektimeve mbi pasojat e atij momenti. Në këtë mënyrë, libri nuk është vetëm një kronikë e fakteve, por një eksplorim i thellë i një epoke ku kufijtë midis qëndresës dhe shtypjes, midis shpresës dhe zhgënjimit, midis fuqisë dhe rënies ishin më të mjegullt se kurrë.
Dhe pikërisht në këtë ndarje të kujdesshme, ku secila pjesë funksionon si një rrëfim më vete, lexuesi mund të kuptojë më qartë jo vetëm mekanizmat e politikës jugosllave, por edhe mënyrën se si një protestë e heshtur, e lindur në thellësitë e një miniere, mund të bëhej një goditje fatale për një sistem që kishte ndërtuar vetë themelet e tij mbi shtypjen dhe frikën.
Le të ndalemi te një nga pjesët më domethënëse të librit, ajo e titulluar “Trepça është Trepçë”. Këtu, lexuesi bëhet dëshmitar i një rrëfimi që shpalos jo vetëm historinë dhe zhvillimin e kësaj miniere ikonike, por edhe shpirtin e atyre që dikur e përshkonin nëntokën e saj me dinjitet dhe krenari. Në çdo rresht ndihet pesha e një historie të madhe, e ndërtuar mbi djersën dhe mundin e brezave të tërë që e panë Trepçën jo thjesht si një vend pune, por si një simbol, një zemër rrahëse të ekonomisë dhe të vetë identitetit të Kosovës. Trepça nuk ishte vetëm një minierë, por një mit, një hapësirë ku forca fizike dhe qëndrueshmëria shpirtërore bashkoheshin për të nxjerrë nga thellësitë jo vetëm xeherorë, por edhe shpresën për një jetë më të mirë.
Të gjithë ata që kanë dhënë dëshmitë e tyre në këtë pjesë e ndiejnë veten në një mënyrë apo në një tjetër të privilegjuar që kanë punuar atje. Nuk ishte një punë e zakonshme – ishte një mision, një përkushtim ndaj diçkaje më të madhe se vetja. Ata e konsideronin veten pjesë të një mekanizmi që lëvizte jo vetëm ekonominë, por edhe historinë. Ndërsa minatorët zbrisnin në galeritë e errëta, ata nuk mbanin mbi supe vetëm barrën e xeherores, por edhe krenarinë e një vendi që jetonte përmes punës së tyre.
Dhe kjo është ajo që e bën këtë pjesë kaq të fuqishme – ajo nuk është vetëm një përshkrim i një industrie, por një reflektim mbi identitetin dhe përkatësinë. Për minatorët, Trepça nuk ishte thjesht një vend pune, por një shenjë e gjallë e qëndrueshmërisë, një dëshmi e asaj se edhe në errësirën e nëntokës mund të ndriçojë një ndjenjë e thellë përkatësie dhe krenarie. Kjo ndjenjë nuk shuhet me kohën, as me ndryshimet politike, sepse Trepça mbetet – Trepça është Trepçë.
Por vitet ecin dhe me to ndryshon edhe rrjedha e historisë, duke sjellë kthesa të reja në skenën politike të Jugosllavisë dhe Kosovës. Asgjë nuk mbetet e pandryshueshme, as pushteti, as politika, as zemërimi i një populli që e ndien peshën e padrejtësisë mbi supe. Dhe kështu, nuk ishte aspak e çuditshme që studentët, ata të njëjtët që në vitin 1981 kishin dalë në rrugë duke sfiduar regjimin me kërkesat e tyre të guximshme, riktheheshin sërish, duke ngritur zërin në mbështetje të një të vërtete të hidhur dhe të pamohueshme: “Trepça punon, Beogradi ndërton.”
Ishte një thirrje që shpërfaqte thelbin e një realiteti të pabarabartë, një klithmë kundër shfrytëzimit të pasurive të Kosovës për të mbushur arkën e një shteti që i merrte gjithçka, por nuk i kthente asgjë. Minatorët derdhnin djersën e tyre në galeritë e errëta, duke nxjerrë xeherorë që ushqenin ekonominë e një federate që, në vend të mirënjohjes, u kthente vetëm shtypje dhe përjashtim. Ndërsa në Kosovë, njerëzit përballeshin me mungesën e mundësive, me diskriminimin e hapur, me një të ardhme të pasigurt, në Beograd ndërtoheshin rrugë të reja, ngriteshin kulla, investohej në zhvillimin e një metropoli që jetonte në kurriz të pasurive të një treve që trajtohej si periferike dhe e pavlerë.
Kjo parullë nuk ishte thjesht një slogan i një demonstrate – ishte një diagnozë e saktë e padrejtësisë sistematike, një pasqyrë e një ekonomie të projektuar për të mbajtur Kosovën në prapambetje dhe varësi. Ishte një thirrje që vinte nga brendësia e një populli që nuk po kërkonte lëmoshë, por të drejtën për të gëzuar frytet e punës së vet. Dhe studentët, si gjithmonë, ishin ata që i dhanë zë kësaj të vërtete, duke e shndërruar një shqetësim ekonomik në një akt politik, në një kërkesë për drejtësi, në një tregues të qartë se pakënaqësia nuk do të shuhej në heshtje.
Në këtë mënyrë, demonstratat nuk ishin më vetëm revolta të momentit; ato ishin jehona e një padrejtësie që po kthehej në vetëdije kolektive, në një zjarr që, me kalimin e viteve, nuk do të mund të shuhej më. Ishte një paralajmërim që historia nuk mund të injoronte.
Pas këtyre kapitujve, historia vazhdon të shpaloset në një ritëm të fuqishëm, duke sjellë episode që përbëjnë gurët kilometrikë të një periudhe të stuhishme, ku çdo akt është një hap drejt një përplasjeje të pashmangshme.
“Revolucioni i jogurtit” nuk është thjesht një episod politik, por një simbol i mënyrës se si nacionalizmi serb përdori popullizmin për të tronditur themelet e federatës jugosllave, duke e shtyrë atë drejt një shpërbërjeje të dhunshme. Ishte një lëvizje që, nën maskën e revoltës popullore, fshehte një plan më të thellë për centralizimin e pushtetit dhe eliminimin e autonomisë së Kosovës.
“Marshi” sjell në skenë hapat e vendosur të atyre që, me shpirtin e tyre të pathyeshëm, nuk pranuan të dorëzohen përballë represionit. Ishte një lëvizje simbolike, një shfaqje force morale që dëshmonte se në luftën për dinjitet, nuk kishte hapësirë për frikë.
“Greva” na kthen në thellësitë e minierave, atje ku qëndresa nuk kishte nevojë për fjalë të mëdha, por për veprime të guximshme. Ishte një akt i heshtur, por i zhurmshëm në ndikimin e tij, një thirrje që vinte nga nëntoka për të tronditur themelet e një regjimi që mendonte se mund të sundonte me frikë dhe përjashtim.
Në “Vizita e Stipe Shuvarit,” lexuesi bëhet dëshmitar i përpjekjeve të pushtetit për të shuar revoltën, për të mbuluar plagët e thella me fjalë boshe e premtime të vonuara. Por minatorët nuk ishin më ata që do të pranonin mashtrime; ata e dinin se historia tashmë kishte marrë një drejtim tjetër, dhe ky takim nuk ishte gjë tjetër veçse një përpjekje për të ndalur një stuhi që tashmë kishte nisur të shpërthente.
“Solidariteti dhe reaksioni” janë dy anët e një medaljeje – njëra, dëshmi e mbështetjes që minatorët gjetën nga populli, intelektualët dhe të gjithë ata që e shihnin këtë grevë si një kauzë të drejtësisë; tjetra, një shfaqje e forcës shtypëse, e kundërgoditjes që erdhi si një përpjekje e dëshpëruar për të mbajtur pushtetin me çdo kusht.
Në “Kundërrevolucionarët,” historia zbërthen propagandën e pushtetit, që përpiqej t’i paraqiste minatorët si armiq të shtetit, si tradhtarë e përçarës. Ishte një narrativë e ndërtuar mbi frikën, por ajo nuk arriti të shuante zërat e atyre që kishin guxuar të ngrinin krye.
“Lufta vazhdon” dëshmon se kjo nuk ishte një betejë e izoluar, por një lëvizje që do të vazhdonte të frymëzonte rezistencën edhe në vitet e ardhshme, duke ndikuar drejtpërdrejt në ngjarjet që do të pasonin në dekadën e fundit të shekullit të XX.
“Historia dhe kujtesa” bëhet një reflektim mbi atë që ndodhi dhe mbi mënyrën se si këto ngjarje nuk duhen lënë të zhduken në harresën e kohës. Sepse një popull që harron, rrezikon të përsërisë gabimet e së kaluarës. Kujtesa nuk është thjesht një arkiv i së shkuarës, por një udhëzues për të ardhmen.
Dhe krejt në fund, si një homazh për ata që ndanë zërat e tyre, vijnë biografitë e shkurtra të rrëfimtarëve. Në disa rreshta, përmblidhen jetët e tyre—jo vetëm si individë, por si dëshmitarë të një kohe që nuk guxon të mbetet e pashkruar. Ata janë ata që e mbajtën historinë gjallë, duke e shndërruar këtë libër në një testament të fuqishëm të qëndresës dhe të së vërtetës.
Leximi i këtij libri nuk është thjesht një përvojë intelektuale, por një udhëtim i vërtetë nëpër rrjedhën e kohës. Çdo faqe hap një derë drejt një epoke të rëndë, ku hijet e robërisë shtriheshin mbi një popull që kërkonte të drejtën për të qenë i lirë. Nuk është një histori e lexuar nga distanca, por një realitet që, përmes fjalëve të protagonistëve, të përfshin aq thellë saqë ndihesh sikur po e përjeton atë sërish—një rikthim i gjallë në ditët kur çdo veprim kishte peshën e një sfide, kur çdo fjalë mund të bëhej revoltë, kur çdo njeri qëndronte në kufirin e frikës dhe guximit.
Ky libër nuk të lejon të mbetesh thjesht një vëzhgues pasiv; ai të tërheq brenda atmosferës së asaj kohe, të detyron të ndiesh ankthin që rëndonte mbi minatorët e Trepçës, të përfytyrosh zërat e tyre që jehonin në galeritë e errëta, të ndash barrën e tyre të heshtur, por të pamat. Aty, në errësirën e nëntokës, nuk kishte vetëm xehe, por edhe shpresë të ndrydhur, një qëndresë që përplasej me realitetin e një pushteti që nuk ndalonte së shtypuri.
Dhe ndërsa lexuesi përparon nga një kapitull në tjetrin, ndjen se ai nuk po lexon vetëm një histori të kaluar, por po e jeton atë përmes kujtimeve të atyre që e përjetuan. Fjalët bëhen gjallë, personazhet nuk mbeten thjesht emra në letër, por shndërrohen në figura që ecin krah për krah me të. Leximi i këtij libri është si një udhëtim në një kohë të ngrirë mes dhimbjes dhe qëndresës, një dëshmi e fortë se e kaluara nuk është kurrë e largët për ata që e mbajnë mend dhe e kujtojnë me peshën e saj të plotë.
Ky libër ka një thjeshtësi magjepsëse në rrjedhën e tij, duke u lexuar lehtësisht, pa barrën e fjalëve të ndërlikuara apo të analizave të tepërta akademike. Por pas leximit, ai lë pas një peshë të rëndë në shpirt, një ndjenjë të thellë reflektimi që nuk të lëshon lehtë. Është një rrëfim që të hyn në mendje si një histori e thjeshtë, por që qëndron gjatë brenda teje, duke të kujtuar se e kaluara nuk është vetëm një arkiv i largët, por një dëshmi që kërkon vëmendje dhe kujtesë të përhershme.
Profesorja Anna Di Lellio ka bërë më shumë sesa thjesht të shkruajë një libër për minatorët e Trepçës – ajo ka gdhendur një pjesë të historisë sonë në fjalë të cilat nuk mund të shuhen. Ajo ka dhënë një zë të fuqishëm për ata që dikur u heshtën, duke i sjellë përpara syve të botës si dëshmitarë të një ngjarjeje që jo vetëm tronditi Kosovën, por i dha goditjen fatale një perandorie që mendonte se ishte e pathyeshme. Jugosllavia u shemb në Trepçë, dhe ky libër nuk lë hapësirë për ta harruar këtë të vërtetë.
Më shumë se një dokument historik, ky libër është një amanet. Ai na kujton se liria nuk është një dhuratë e fituar një herë e përgjithmonë, por një flakë që duhet ruajtur, mbrojtur dhe çmuar si gjëja më e shtrenjtë për popullin tonë. Ai na paralajmëron se çdo brez ka detyrën të mos e lërë këtë histori të venitet në harresë, sepse ajo nuk është thjesht një fragment i së shkuarës, por një udhërrëfyes për të ardhmen.
Ky libër është një kujtesë e gjallë se betejat për të drejtat, për dinjitetin dhe për të vërtetën nuk janë vetëm ngjarje të së kaluarës—ato janë themelet mbi të cilat ndërtojmë të ardhmen tonë. Dhe mbi të gjitha, ai na kujton se liria nuk është vetëm një e drejtë, por një përgjegjësi—një përgjegjësi që duhet mbajtur me kujdesin dhe përkushtimin e atyre që e fituan me sakrificë dhe e mbrojtën me guxim.
Mbi të gjitha, mirënjohja ime shkon për autoren, e cila nuk është ndalur vetëm në krijimin e një vepre me vlera të jashtëzakonshme shkencore, por ka bërë diçka edhe më të rëndësishme – e ka sjellë këtë histori përtej kufijve gjuhësorë, duke e përkthyer edhe në anglisht dhe italisht. Ky akt nuk është thjesht një shërbim ndaj lexuesit të huaj, por një kontribut i çmuar për vetë historinë tonë, sepse e bën atë të dukshme, të kuptueshme dhe të pranueshme për botën akademike ndërkombëtare.
Për ne historianët, ky përkthim ka një domethënie të veçantë. Historia jonë ka kaluar shumë sprova, ka dëshmuar dhimbje, rezistencë dhe sakrifica të mëdha, por ajo shpesh ka mbetur brenda kufijve të një gjuhe, e palexueshme për ata që nuk e njohin shqipen. Në këtë aspekt, përkthimi i veprave shkencore historike mbetet një nga mungesat më të ndjeshme në studimet tona, një boshllëk që na ka privuar nga mundësia për të rrëfyer të vërtetat tona në gjuhën e botës.
Dhe pikërisht këtu, ky libër nuk është vetëm një rrëfim për minatorët e Trepçës dhe shembjen e Jugosllavisë – është një dritare që i hapet botës, një përpjekje për ta nxjerrë të vërtetën tonë nga kornizat lokale dhe për ta vendosur në qendër të historisë së Evropës dhe më gjerë. Sepse historia nuk është vetëm ajo që ndodh, por edhe ajo që tregohet. Dhe kur një histori mbetet e pashkruar në gjuhët e mëdha, ajo rrezikon të mbetet e pazbuluar, e pa adresuar, e heshtur.
Prandaj, ky përkthim nuk është vetëm një proces teknik – ai është një akt i vetëdijshëm për të ruajtur dhe shpërndarë kujtesën historike. Ai është një përpjekje për të siguruar që bota të mos na shohë vetëm përmes lenteve të të tjerëve, por përmes zërit tonë, përmes rrëfimit tonë, përmes fjalëve që bartin dhimbjen, krenarinë dhe qëndresën tonë. Dhe për këtë, falënderimi ndaj autores nuk është vetëm një mirënjohje formale – është një vlerësim për një vepër që ka bërë diçka që shpesh ka munguar në historiografinë tonë: të na bëjë të dëgjueshëm për botën.
Të falënderojmë nga zemra, profesore Anna Di Lellio.