Demonstrata e vitit 1981 në Kosovë – disa parulla që u përdorën gjatë demonstratave (8)

Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha

Në çdo epokë, në çdo betejë për liri, ka një zë që vjen nga thellësia e dhimbjes, një britmë që nuk është vetëm fjalë, por plagë, një pyetje që i drejtohet historisë, pushtetit, fatit të padrejtë: “Deri kur në bodrume?”
Kjo nuk është thjesht një thirrje për të dalë nga një hapësirë e errët. Nuk është vetëm një ankesë për mungesën e dritës, të ajrit, të hapësirës për të jetuar. Kjo është një metaforë e fuqishme për të gjithë ata që janë detyruar të jetojnë të fshehur, të mbyllur, të shtypur—për ata që e kanë përjetuar frikën në formën e mureve që nuk lejojnë as lirinë, as shpresën të hyjë.

Bodrumet nuk janë vetëm hapësira të ftohta me lagështi dhe errësirë. Ato janë vendet ku janë fshehur jetë njerëzish që nuk u lejuan të shohin dritën e ditës. Janë kujtimet e një populli që u detyrua të jetojë në margjinat e historisë, të struket, të mos guxojë të dalë hapur. Ato janë vendet ku zërat e fëmijëve u heshtën që të mos dëgjohej se dikush ekzistonte. Janë vendet ku frymëmarrja është bërë më e ngadaltë, ku shpresat janë tkurrur bashkë me trupat, ku nata ka qenë e vetmja mike.

Në bodrume janë fëmijët që kanë pritur t’u tregojnë prindërit se një ditë do të dalin në dritë. Në bodrume janë ata që nuk mundën të ecin të lirë në tokën e tyre, që nuk mundën të thërrasin emrin e vet me zë të lartë, që nuk mundën të valëvisin flamurin që ndjenin në zemër. Në bodrume janë ëndrrat e shtypura, janë tregimet e pathëna, janë jetë të mbyllura si në varr, ende të gjalla, por pa dritë.
Deri kur? Kjo është pyetja që godet ndërgjegjen e çdo kombi të robëruar. Deri kur do të jetojmë si fantazma në shtëpinë tonë? Deri kur do të lejojmë që frika të na mbyllë në errësirë? Deri kur do të presim që dikush tjetër të na japë të drejtën për të jetuar të lirë?
Asnjë popull që ka njohur dritën nuk mund të pranojë të jetojë përgjithmonë në errësirë. Asnjë njeri që ka ëndrra nuk mund të pranojë të rrijë i strukur, i heshtur, i detyruar të mos guxojë. Dhe një ditë, kur pyetja “Deri kur në bodrume?” të mos jetë më vetëm një klithmë, por një vendim, atëherë muret do të shemben, drita do të hyjë dhe zërat që dikur ishin të heshtur, do të ushtojnë me fuqinë e të vërtetës.
Historia ka treguar se ata që jetojnë në bodrume, nuk do të rrinë gjithmonë aty. Se ata që shtypen, një ditë do të ngrihen. Se ata që janë detyruar të fshihen, do të dalin me kokën lart dhe do të kërkojnë atë që u është mohuar.
Dhe atëherë, errësira nuk do të jetë më strehë e të shtypurve, por kujtim i një kohe që nuk duhet të përsëritet kurrë.

“Poshtë gazdallaret”

Kjo parullë ishte një thirrje që nuk kishte nevojë për shpjegim, një britmë që jehonte nga thellësia e shpirtit kolektiv. “Poshtë gazdallaret!” – një parullë e thjeshtë në fjalë, por e stuhishme në ndjenjë, e ngjizur nga përçmimi ndaj atyre që mbanin duart mbi fatin e një populli, si hije të zymta që rëndonin mbi tokën që nuk u takonte.

Kjo nuk ishte vetëm një fjalë e hedhur në erë. Ishte një sfidë e hapur, një kryengritje e gdhendur në gur e në zemër, një britmë që gdhendi historinë me shkronja zjarri. Ajo rridhte si një lumë i furishëm nga buzët e atyre që nuk pranonin të ishin skllevër në vendin e tyre, nga sytë e atyre që shihnin tokën e djegur, shtëpitë e plaçkitura, fëmijët që rriteshin nën hijen e dhunës.
“Gazdallaret” – ata që ngufatnin tokën me çizmen e pushtuesit, ata që e shihnin popullin si një turmë të heshtur, si një masë që mund të thyhej, të shtypej, të drejtohej sipas urdhrave të dhunës. Por ky popull nuk mund të thyhej. Ata që menduan se frika do t’i mbante të përkulur, gabuan. Zëri i popullit u ngrit mbi rrugë e mure, mbi gurë e mbi zemra, duke u bërë një melodi sfide që nuk mund të shuhej.
Në secilën parullë të shkruar me duar të dridhura, në secilën britmë të shqiptuar me shpirt të ndezur, ndjehej era e lirisë. Ishte era e një agimi të ri, ku dhuna dhe shtypja do të shembeshin përballë forcës së vullnetit të popullit. Ata që u përpoqën të shuanin këtë zë, panë se zëri i së vërtetës jehon më fort se plumbat, më gjatë se perandoritë, më thellë se dhuna. Dhe kështu, “Poshtë gazdallaret!” mbeti më shumë se një parullë. U bë testamenti i atyre që nuk e pranuan kurrë zinxhirin në duart e tyre. U bë kënga e heshtur e atyre që dhanë jetën për lirinë. U bë një kujtesë e pashuar për brezat që vijnë, që të mos harrojnë se liria nuk falet – ajo fitohet, me guxim, me sfidë, me shpirt të paepur.

“Poshtë burokracia”

Kjo parullë ishte një klithmë e dalë nga shpirti i një populli të lodhur, një zë që përplasej mbi muret gri të një sistemi të ngurtë, të pashpirt, të pandjeshëm. “Poshtë burokracia!” – nuk ishte thjesht një parullë e shkruar mbi pankarta apo e thirrur në sheshe me grushtin lart. Ishte një revoltë kundër një mekanizmi që e kishte zëvendësuar drejtësinë me urdhra, lirinë me letra pa vlerë, të vërtetën me stampat e heshtura të zyrtarëve të mbyllur pas tavolinave të ftohta.

Burokracia, ky rrjet i dendur letrash dhe rregullash, nuk ishte më thjesht një strukturë administrative, por një burg i padukshëm që i mbante peng shpresat dhe ëndrrat e një populli. Ishte si një lumë që nuk rridhte më, i mbetur në vend, i mykur nga dekretet, i përmbytur nga vula të kuqe që shtrëngonin çdo lëvizje, çdo dëshirë për ndryshim.

Dhe ata, populli shqiptarë, që dolën në rrugë e dinin mirë se çfarë donin. Ata nuk luftonin kundër rregullit, por kundër një rendi të sëmurë, kundër një aparati që kishte harruar njerëzinë dhe kishte kthyer gjithçka në një procedurë të pafund, një udhëtim të mundimshëm për një leje, për një përgjigje, për një të drejtë që duhej të ishte e natyrshme. Ata e dinin se burokracia nuk ishte më thjesht një sistem – ishte një kështjellë ku pushtetarët strukeshin, duke e bërë popullin një turmë që priste urdhrat e tyre.

Por populli nuk mund të priste më. Nuk mund të priste letrat që vonoheshin me muaj, nuk mund të priste vulat që nuk vinin kurrë, nuk mund të priste përgjigjet që ishin gjithmonë të njëjta: heshtje, refuzim, shtyrje. Dhe kështu, sheshet gumëzhitën nga zërat e atyre që kërkonin drejtësi të vërtetë, një qeveri të popullit, një sistem që nuk e trajtonte njeriun si një numër në një formular.
Kjo parullë “Poshtë burokracia!” – u bë një simbol i një nevoje të madhe, i një zgjimi që nuk mund të ndalej më. Ishte një thirrje për një kohë të re, ku liria nuk do të kishte nevojë për leje, ku drejtësia nuk do të vonohej, ku e drejta nuk do të varej nga një zyrë e errët. Ishte një këngë revolte që nuk u shua, por mbeti në ajrin e kohës si një testament për të gjithë ata që besojnë se sistemi duhet të shërbejë njeriun, e jo ta sundojë atë.

“Poshtë eksploatimi i Kosovës”

Kosova, një tokë e bekuar me pasuri të fshehura nën rrënjët e maleve, një djep i lashtë që përkundte historinë e një populli të palodhur. Dhe mbi këtë tokë, duar të huaja, duar të pamëshirshme, kishin zgjatur kthetrat, duke rrjepur pasuri pas pasurie, duke e shtrydhur si një frutë të pjekur për ta shijuar vetë lëngun e saj e për t’i lënë bijtë e saj në etje e varfëri.

“Poshtë eksploatimi i Kosovës!” – nuk ishte një parullë e thjeshtë, ishte një thirrje e mbushur me dhimbje dhe zemërim, një britmë që shpërthente nga gjoksi i një populli që nuk pranonte më të ishte skllav në truallin e vet. Ishte kushtrimi i atyre që panë si nëntoka e tyre pasuronte të tjerët, ndërsa vetë mbeteshin pa bukë. Ishte zëri i atyre që ndjenin peshën e zinxhirëve të një ekonomie të robëruar, të një pasurie të vjedhur, të një fati të prerë në mes nga ata që sundonin, duke marrë gjithçka dhe duke mos lënë asgjë veçse pluhur dhe varfëri.
Toka e Kosovës kishte dhënë gjithçka – qymyrin e saj, minierat e saj, arin e saj të zi dhe të bardhë – por nuk kishte marrë asgjë në këmbim. Populli i saj kishte punuar, kishte derdhur djersë dhe gjak për të nxjerrë atë që e bekonte këtë vend, por që nuk mbeti kurrë për të. Me një dorë i merrnin pasuritë, me tjetrën i vinin kufij të rinj varfërisë. Ata që duhet të ishin zotë të shtëpisë së tyre, ishin kthyer në punëtorë të paguar me skamje, në njerëz që shihnin si toka e tyre humbiste përpara syve, ndërsa të huajt ndërtonin pallate mbi djersën dhe mundin e tyre.

Por populli nuk mund të qëndronte më i heshtur. Ata që ngritën grushtet lart e thirrën “Poshtë eksploatimi i Kosovës!” e dinin se kjo tokë nuk mund të mbetej më nën hijen e uzurpatorëve. Ata e dinin se asnjë pushtet nuk mund ta mbajë përgjithmonë në pranga atë që është e lirë në shpirt. Ata e ndienin se zëri i tyre, edhe pse për momentin një britmë në errësirë, do të bëhej një këngë lirie që do të jehonte në male dhe fusha, duke sjellë një agim të ri, një ditë kur pasuritë e Kosovës do t’i përkisnin më në fund atyre që i ruanin me gjak dhe shpirt.
E ajo ditë do të vinte. Sepse toka e Kosovës mund të rrjepjet, mund të vidhet, por nuk mund të shterojë. Dhe një popull që nuk e harron thirrjen e vet për liri, do të jetë gjithmonë më i fortë se ata që e shkelin.

“Poshtë hegjemonizmi”

Hegjemonizmi – ai makth i kohëve që ndryshon maska, por kurrë fytyrën e tij të vërtetë. Ai qëndron i lartë, si një hije e rëndë mbi popujt e vegjël, si një dorë e padukshme që drejton fatet e të tjerëve, si një mur i ngritur për të ndarë ata që duhet të jenë të lirë. Por zëri i popujve nuk mund të mbytet përgjithmonë. Dhe nga zemrat e atyre që nuk pranojnë të jenë të përkulur, nga shpirtrat që nuk pranojnë të jenë skllavë të dikujt tjetër, lindi një thirrje që dridhi themelet e tiranisë: “Poshtë hegjemonizmi!”

Kjo nuk ishte vetëm një parullë e thjeshtë. Ishte një klithmë kundër padrejtësisë së kohërave, kundër fuqive që e mbështesin veten mbi të tjerët, kundër atyre që mbajnë në duar fatin e një bote që duhet të ishte e barabartë. Ishte jehona e një populli që kishte parë si vendi i tij shndërrohej në një fushë loje për interesat e të tjerëve, si vendimet e tij nuk i përkisnin më atij, si toka e tij bëhej monedhë këmbimi për ata që e quanin veten të mëdhenj.

Hegjemonizmi nuk ishte vetëm një armik i jashtëm – ai futej në mendjet e njerëzve, në sistemet që e pranonin nënshtrimin si normë, në ligjet që nuk ishin më të popullit, por të atyre që shkruanin historinë për interesin e tyre. Ai nuk kishte nevojë të vinte me ushtri; ai vinte me dekretet e tij, me ndikimin e tij, me fuqinë që rridhte jo nga drejtësia, por nga kontrolli. Dhe ky ishte armiku më i rrezikshëm – sepse ai nuk mbërrinte me britma, por me heshtje. Nuk pushtonte me dhunë, por me urdhra të shkruar në letra të ftohta.

Por një popull që ka ndjerë peshën e hegjemonizmit mbi supe nuk mund të heshtë përgjithmonë. Ata që mbushën sheshet me këtë parullë e dinin se liria nuk dhurohet, por fitohet. Ata e dinin se askush nuk ka të drejtë të vendosë mbi jetën e një kombi tjetër, mbi fatin e një populli tjetër, mbi lirinë e një individi tjetër. Ata e dinin se sa herë historia kishte heshtur, ajo kishte qenë e shkruar nga të fuqishmit, por tani ishte koha që historia të shkruhej nga ata që refuzonin të ishin të nënshtruar.

Parulla “Poshtë hegjemonizmi!” – një britmë që jehonte përtej kufijve, një thirrje që nuk i përkiste vetëm një populli, por të gjithëve që kishin ndjerë peshën e padrejtësisë mbi vete. Sepse nuk mund të ketë liri të vërtetë derisa një dorë e padukshme drejton fatin e të tjerëve. Nuk mund të ketë drejtësi të vërtetë, derisa disa kombe shihen si të vegjël dhe disa si të mëdhenj. Nuk mund të ketë paqe të vërtetë, derisa fuqia sundon mbi të drejtën.

Dhe një ditë, kjo parullë do të mbetet jo si një thirrje e një kohe të trazuar, por si një testament i një bote që zgjodhi lirinë mbi shtypjen, barazinë mbi arrogancën, të drejtën mbi forcën. Sepse popujt që refuzojnë të nënshtrohen, shkruajnë historinë e së nesërmes me fjalët e tyre, me gjakun e tyre, me shpirtin e tyre të pathyeshëm.

“Duamë Pavarësi”

Ishte më shumë se një parullë, më shumë se një kërkesë. Ishte një betim i pashuar, një zë që vinte nga thellësia e shqiptarëve që nuk mund të pranonte më prangat, që nuk mund të duronte më robërinë, që nuk mund të përkulej më nën peshën e padrejtësisë. “Duamë pavarësi!” – një britmë që shpërtheu nga shpirti i një kombi të shtypur, një jehonë që përshkoi rrugët, fushat, malet, duke u ngulitur në historinë e përjetshme.

Pavarësia nuk ishte luks, nuk ishte privilegj që mund të jepej nga të tjerët. Ishte e drejtë e lindur, ishte fryma e lirisë që rritej brenda çdo zemre që refuzonte të ishte nënshtruar. Ishte ajo dëshirë e papërkulshme për të qenë zot në shtëpinë tënde, për të vendosur për fatin tënd, për të mos jetuar më me frikën e një urdhri që vinte nga të huajt, për të mos pritur miratimin e dikujt tjetër për të qenë vetvetja.
“Duamë pavarësi!” – një klithmë që përshkonte shekujt, që vinte nga gjaku i derdhur, nga ëndrrat e shkelura, nga mijëra shpirtra që nuk u dorëzuan kurrë. Ishte një zë që nuk mund të mbytej me kërcënime, me ndëshkime, me burgje të mbushura plot, me plumba që qëllonin në sheshe. Ishte një e vërtetë që asgjë nuk mund ta shkatërronte, sepse ajo jetonte brenda çdo prindi që nuk donte të rritej fëmija i tij si rob, brenda çdo të riu që refuzonte të jetonte pa shpresë, brenda çdo plaku që nuk donte të mbyllte sytë pa e parë flamurin kombëtar të valëvitej i lirë.

Ata që e thirrën këtë parullë nuk e bënë me frikë, por me një vendosmëri që nuk mund të thyhej. Ata që dolën në rrugë e dinin se pavarësia nuk jepej – ajo merrej, fitohej, mbahej me sakrificë. E ata që menduan se mund ta ndalonin këtë zë, se mund ta fshihnin këtë kërkesë pas raporteve dhe ligjeve të tyre, gabuan. Sepse populli që kërkonte lirinë nuk kthehen më prapa.
Dhe kështu, “Duamë pavarësi!” nuk mbeti vetëm një thirrje – u bë një realitet. U bë testament i të rënëve, u bë mesazh për brezat që vinin, u bë një betim që mbeti i pashuar në çdo gur, në çdo flamur, në çdo zemër që rreh për lirinë. Sepse një popull që ka kërkuar pavarësinë me shpirt, me gjak, me dashuri të pamat për vendin e vet, nuk mund të jetojë ndryshe veçse i lirë.

“Duamë Barazi”

“Duamë barazi!” – ishte një thirrje që shpërtheu si dritë në errësirën e padrejtësisë, një jehonë që nuk ishte thjesht një kërkesë, por një e drejtë e mohuar për shumë gjatë. Nuk ishte një dëshirë, as një favor që duhej dhuruar nga ata që kishin pushtetin – ishte një borxh i historisë, një premtim i vonuar, një e vërtetë që nuk mund të fshihej më.

Barazia nuk është luks, nuk është privilegj që i jepet vetëm një grushti njerëzish, nuk është një miratim që vjen nga lart. Ajo është themeli i drejtësisë, fryma e lirë e një shoqërie që nuk bën dallime mes të fortëve dhe të dobëtëve, mes të pasurve dhe të varfërve, mes atyre që janë të lindur me të drejta dhe atyre që luftojnë për t’i fituar ato.

Pse duhet të ketë një popull që komandon dhe një popull që dëgjon? Pse disa duhej të jetonin në pallate, ndërsa të tjerët jetonin nën çati që pikonin? Pse një fëmijë lindte me privilegjin e shkollave të mira, ndërsa një tjetër mësonte në klasa të rrënuara? Pse një punëtor duhej të vdiste në minierë për të pasuruar një tjetër që nuk kishte zbritur kurrë nën tokë? Kjo padrejtësi nuk mund të zgjaste përgjithmonë. E ata që dolën në rrugë, ata që ngritën zërin, ata që shkruan “Duamë barazi” në muret e qyteteve të tyre, nuk kërkonin mëshirë. Kërkonin të drejtën për të qenë të barabartë, për të ecur me kokën lart në një vend ku askush nuk është mbi të tjerët vetëm sepse ka lindur në anën e duhur të historisë.

“Duamë barazi” ishte më shumë se një kërkesë – ishte një betim. Një revoltë kundër një bote që kishte ndarë njerëzit në zotëri dhe shërbëtorë, në të parë dhe të fundit, në të denjë dhe të padenjë. Ishte një klithmë për të thyer prangat e një shoqërie që ndante njerëzit jo sipas meritës, por sipas lindjes, jo sipas drejtësisë, por sipas pushtetit. Dhe kjo thirrje nuk mund të ndalej. Sepse një popull që kërkon barazi nuk është më i heshtur, nuk është më i trembur, nuk është më i nënshtruar. Ai është një popull që ka zgjedhur të jetojë me dinjitet, që ka zgjedhur të ecë përpara pa pranuar më të shohë të tjerët nga poshtë.

“Duamë barazi!” – një britmë që do të vazhdojë të ushtojë derisa të mos ketë më njerëz që rrinë në hijen e të tjerëve. Sepse barazia nuk është një ëndërr, por një e drejtë që duhet të jetë e shkruar jo vetëm në letra, por në vetë jetën e secilit. Dhe një popull që e kërkon atë me shpirt e me guxim, një ditë do ta bëjë të vërtetë.

“S’ka paqe pa liri”

Në çdo epokë të historisë, në çdo cep të botës ku padrejtësia ka mbjellë rrënjë, një e vërtetë e thjeshtë, por e pamposhtur, është pëshpëritur mes buzëve të heshtura dhe është brohoritur mes zërave të zemëruar: “S’ka paqe pa liri!” Por ç ‘është paqja pa lirinë?
A është ajo një heshtje e detyruar, një qetësi e rreme që varet mbi supet e të shtypurve? A është ajo një marrëveshje e shkruar mbi gjakun e atyre që nuk u lanë të flisnin? A mund të quhet paqe një botë ku njeriu nuk guxon të ngrejë kokën, ku hija e frikës mbulon çdo fjalë, ku çdo hap matet me kujdes nga frika e një dore të fshehtë që kontrollon gjithçka?

Paqja nuk është thjesht mungesa e luftës, as heshtja e armëve. Një shoqëri mund të jetë e qetë, por nëse zemrat janë të prangosura, ajo qetësi është vetëm një iluzion. Paqja e vërtetë nuk mund të ndërtohet mbi frikën, mbi nënshtrimin, mbi një harmoni të detyruar që i ngjan më shumë një burgu të stolisur me fjalë të bukura.

Liria është fryma e vërtetë e paqes. Një popull që jeton i shtypur, nuk mund të njohë paqen, ashtu siç një zog i mbyllur në kafaz nuk mund ta ndiejë qiellin. Liria është ajri i pastër i qenies njerëzore, forca që e bën njeriun të qëndrojë i drejtë, të flasë pa frikë, të ecë pa zinxhirë.
Historia ka treguar se çdo regjim që ka kërkuar ta ruajë qetësinë duke shkelur lirinë, ka përfunduar duke ndezur flakë më të mëdha. Sepse një zemër e robëruar nuk mund të durojë pafundësisht, një komb i shtypur nuk mund të jetojë përgjithmonë në heshtje. Nga revoltat e skllevërve në Romën e lashtë, te luftërat për pavarësi të popujve të robëruar, nga barrikadat e Parisit deri në sheshet e Evropës Lindore – çdo epokë e ka provuar të njëjtën të vërtetë: kur liria mohohet, paqja është vetëm një mashtrim që s’do të zgjasë.

Kushdo që kërkon të vendosë paqen pa dhënë lirinë, ndoshta mund të sigurojë një heshtje të përkohshme, një qetësi që duket e qëndrueshme. Por nën sipërfaqen e saj, mllefi vlon, shpirtrat trazohen, ëndrrat bëhen prush. Një ditë, zëri i tyre do të shpërthejë, si lumi që çan shtratin e vet, si zjarri që ndizet nga një shkëndijë e vogël.

Prandaj, “S’ka paqe pa liri” nuk është vetëm një parullë – është një paralajmërim. Një popull që dëshiron lirinë nuk do të ndalet derisa ta fitojë, dhe një pushtet që kërkon ta mbajë atë të robëruar, herët a vonë do të shembet nën peshën e vet. Sepse liria nuk është një privilegj që mund të jepet apo të merret – ajo është e drejtë e lindur e çdo njeriu, dhe kur ajo mohohet, gjithçka tjetër bëhet e pakuptimtë.
Një botë e lirë është një botë në paqe. Dhe një botë e shtypur është një fuçi baruti që pret të shpërthejë. Historia e ka treguar këtë të vërtetë – dhe kushdo që e harron, e mëson atë në mënyrën më të dhimbshme. (Vijon)