Peshku, duhani dhe burokratët: Histori e çmendur dhe e mahnitshme e Evropës Qendrore
Recension nga: Noel Malcolm (përkitazi me librin The Middle Kingdoms / Mbretëritë e Mesme, të autorit Martyn Rady)
Përktheu: Daut Dauti
Ky libër është histori e Evropës Qendrore, por ku dhe çka është kjo [Evropë]? Për ne që jemi rritur gjatë Luftës së Ftoftë, kanë qenë vetëm dy Evropa: Lindore dhe Perëndimore. Të vetmit njerëz që flitnin për Evropën Qendrore kanë qenë intelektualët në Pragë, Varshavë dhe Budapest, të prirë në theksimin e një identiteti që i bënte të dukeshin më shumë evropianë – pasi që termi përfshinte Gjermaninë dhe Austrinë – kishte më pak gjasa të tëhuajesoheshin si Lindje. Pra, a është ‘Evropa Qendrore’ vetëm term i ndjenjës së mirë apo pjesë e mençur e PR-it?
Në fakt, koncepti ka një pedigre të gjatë dhe përfaqëson një histori që shumica prej nesh e kanë humbur nga shikimi: shtrirja e supra-shtetit të Perandorisë së Shenjtë Romake; ekspansioni i madh i fuqisë së Habsburgëve në lindje të Austrisë; dhe përhapja e kulturës romako-katolike në botën sllave. Duke e lexuar këtë libër, mund të filloni që ta kuptoni se një ukrainas nga Lvivi nuk është aq ‘lindor’. Po ashtu, mundeni të filloni të mendoni se a është një gjerman nga Berlini aq ‘perëndimor’ sa e keni imagjinuar.
Tokat gjermane kanë histori primare në këtë tregim. Ato e kanë formuar bërthamën e Perandorisë së Shenjtë Romake dhe në Mesjetë kanë qenë tërësisht të feudalizuara; Gjermania e sotshme ka jo më pak se 25 mijë kështjella mesjetare. Por, kufijtë në Lindje kanë qenë me vrima, që kanë mundësuar një ekspansion të vazhdueshëm të fuqisë gjermane. Kjo është penguar nga ardhja e mbretërive jogjermane – Hungaria, Polonia, Bohemia – të cilat, pak a shumë, e kopjuan Gjermaninë se si bëheshin gjërat.
Feudalizmi ushtarak ka qenë një gjë natyrale për huazim, pasi që hungarezët dhe polakët duhej t’i mbronin kufijtë e tyre të pasigurt lindorë ndaj mongolëve, tatarëve dhe turqve. Dhe, një faktor tjetër i rëndësishëm ka qenë krishterimi katolik, që u mor me zell. Një mbret i Bohemisë të shekullit XV, mblodhi një koleksion të relikteve të shenjta, përfshirë jo vetëm një gjemb nga kurora gjembore e Krishtit, por edhe një mbulesë të tavolinës nga Darka e Fundit, plus edhe pjesë të trupit të Abrahamit, Isakut dhe Jakobit.
Rady, ekspert i Hungarisë dhe Habsburgëve, është një udhërrëfyes i mrekullueshëm i këtij tregimi kompleks. Ai është vigjilent ndaj të metave të sunduesve individualë, që nga Vladisllav Bërryl-Larti [Władysław I Łokietek] dhe Venceslasi në shekullin XIV e deri te Perandori Frederik III (1415-1493), i cili e trashëgoi pamjen e bukur të biondit nga nëna gjysmë litaneze, ‘së bashku me reputacionin e saj për nguljen e thonjve në tavolina të drurit’. Dhe, Rady ka dëshirë të hedh dritë në vendet e papritura e të errëta, duke e përshkruar mënyrën se si frizianët, në vendet e tyre moçalore të bregut të Detit të Veriut, e udhëhiqnin shoqërinë e tyre në bazë të së drejtës zakonore. (“Në rastet e vrasjes, kufoma e të vrarit ndaj të cilit nuk është marrë haku, qëndronte e mumifikuar në një skaj të shtëpisë si përkujtim se ekzistonte një punë e pakryer.”)
Gjatë tërë kohës, Rady e zhvillon një argument të thellë dhe struktural. Një faktor kryesor është lajmërimi i ndarjes Lindje-Perëndim ku ishin të rëndësishme kushtet e jetës së zakonshme. Në lindje të lumit Elba, aty ku kalorësit dhe kolonistët kishin zaptuar toka të mëdha, fshatarët gradualisht reduktoheshin në robër. Ata kishin fare pak raste të iknin në një jetë tjetër, pasi që qytetet ishin të vogla. Prandaj, këto rajone ranë në prapambeturi ekonomike dhe shoqërore.
Në rajonet perëndimore, tentativat e sunduesve lokalë për të stimuluar përparimin, patën pasoja të mëdha – mbi të gjitha, në ndërrimin e marrëdhënieve mes sunduesve dhe të sunduarve. Pas shkatërrimit që erdhi nga Lufta e Tridhjetë Viteve (1618-1648), u zhvillua një lëvizje e re e mendimit, e cila quhet Kameralizëm, dhe që synonte t’i shtonte të ardhurat e sunduesve duke i ndryshuar kushtet ekonomike dhe jetën sociale – promovimi i industrisë, standardizimi i tarifave, e kështu me radhë. Shumë gjermanë u kthyen në laboratorë të reformave nga lart, kurse shtetet e mëdha filluan ta ndiqnin këtë shembull.
Karl Theodori i Palatinatit (1742-1799), nxori 120 mijë dekrete, ‘përfshirë rregullat bizare të pesë mënyrave të pranueshme për matjen e peshkut’; Perandoresha e Austrisë, Maria Tereza (1717-1780), nxori rregulla për dizajnin e llullës së duhanit dhe mënyrën se si duhet të fryhet briri. Edhe më e rëndësishme, administrata shtetërore punonte në mënyrën e saj të fabrikës së jetës së përditshme, duke i shndërruar fisnikët lokalë në burokratë dhe duke e shpërndarë idenë se qytetari i ka vetëm ato të drejta ligjore të veprimeve që i janë dhënë në mënyrë specifike. (Në Britani, po ashtu edhe në Francë, supozimi ka qenë i kundërt: ke të drejtë të bësh gjithçka që nuk ndalohet me ligj.)
Prusia kësaj përzierje ia shtoi edhe shërbimin e detyrueshëm ushtarak dhe me këtë e krijoi detyrimisht makinerinë shtetërore. Siç thot[ Rady, derisa fisnikët u absorbuan nga shteti në tokat gjermane, u gëlltitën nga armata në Prusi. Më tutje në Lindje, në Poloni dhe në Hungari, fisnikët e morën shtetin dhe u dobësuan; kështu që shteti u shtyp lehtë ose u nënshtrua nga fuqitë e jashtme. Më 1795, në mënyrë famëkeqe, Polonia u fshi nga harta.
Siç vazhdon Rady me tregimin nga Napoleoni te Hitleri e Stalini, historia e përgjithshme bëhet më e kuptueshme. Perandoria Austro-Hungareze mbijetoi për një kohë me divergjencën e elementeve lindore dhe perëndimore, por ishte gjithmonë përzierje jostabile. Nëse një gjë vërtetë i ka bashkuar këto shoqëri të ndryshme, ka qenë kultura e tyre urbane gjermanofone me kafehanet, dyqanet, bankat, operën grandioze e madje edhe me madhështinë e stacioneve të trenit, diçka ngjashmërisht e njohur që nga Lituania e deri në Lubjanë.
Shumë gjermanofonë kanë qenë hebrenj. Ata kanë qenë pjesë e ngjitësit që e mbante të bashkuar strukturën e Evropës Qendrore. Rady argumenton se Holokausti në vete ka qenë produkt i Evropës Qendrore – një vend në të cilin, strukturat e shtetit nuk kishin evoluar për t’i rezistuar etno-nacionalizmit të papërpunuar. Në anë tjetër, dukej normale për burokratët profesionistë që t’i trajtonin individët si dhëmbëza të makinës shtetërore. Dhe, kështu e vjetra Evropë Qendrore e shkatërroi veten kur thelbi i evropianëve qendrorë, hebrenjtë, u vranë.
Ky është një libër tejet mahnitës, origjinal në mënyrë të çuditshme, por edhe shkollar dhe autoritativ për t’u lexuar më kënaqësi dhe për reflektim serioz, pa marrë parasysh nëse në pijetore birre në Pragë apo në dyqan të ëmbëlsirave në Vjenë – ose në strehimore të luftës në Kiev.
