Prof. asoc. dr. Myrvete Dreshaj-Baliu dhe  Prof. dr. Begzad Baliu

Abstrakti: Profesor Rexhep Qosja është albanolog në kuptimin e parë të këtij nocioni. Ai është njëri prej themeluesve të disa institucioneve albanologjike në Kosovë dhe konceptualizues i shumë proceseve e projekteve shkencore në kontekstin metodologjik, terminologjik e nocionor të tyre. Akademik Rexhep Qosja është historian i letërsisë shqipe dhe krijues i disa prej nocioneve e terminologjive themelore të saj, standardolog i gjuhës shqipe, kulturolog, historian dhe personaliteti më me ndikim në historinë e re shqiptare. Ai sot vlerësohet për kontributet e veçanta në fusha të caktuara të dijes, por në përmasën fundamentale të kontributeve të tij, ai mbetet njëri prej albanologëve më të shquar të shekullit XX dhe të këtij fillimshekulli që po e jetojmë. Duke qenë njëri prej studiuesve më të shquar të periudhës së romantizmit shqiptar dhe duke sjellë frymën homogjene të kësaj periudhe edhe në kohën më të re, Profesor Qosja me jetën dhe me veprën e tij nuk e përfaqëson vetëm idhullin e shqiptarizmës: Naim Frashërin, po sintezën e madhe të kësaj periudhe të lavdishme historike. Kjo, sigurisht është edhe arsyeja pse vepra e tij shkencore, letrare dhe politike e ka ndihmuar kalimin e popullit shqiptar në kapërcyell të shekullit XXI.

1. Përvoja e madhe

I njohur si historian i letërsisë, estet, kritik letrar, publicist, prozator e dramaturg, polemist e gojëtar, Rexhep Qosja, në të gjitha këto fusha bosht kryesor kishte fjalën shqipe, gjuhën shqipe dhe fatin historik të saj, gjuhën e letërsisë, filozofinë dhe dimensionin historik e stilistik të saj, rolin e gjuhës në formimin identitar dhe mbrojtjen e albanologjisë e përmasën kombëtare të saj. Profesor Qosja u lind më 25 qershor 1936 në Vuthaj të Malit të Zi. Gjimnazin e mbaroi në Ivangrad, Normalen në Prishtinë, studimet i vazhdoi në Beograd, ndërsa doktoratën në Prishtinë. Ishte bashkëpunëtor, anëtar dhe drejtues i pothuajse të gjitha institucioneve arsimore, shkencore dhe kulturore të Kosovës nga vitet ‘60 e këndej. Gjatë këtyre dekadave të jetës së tij, nga Vuthaj në Ivangrad, Prishtinë, Mitrovicë e Beograd e përsëri në Prishtinë, Profesor Qosja trashëgoi kujtesën e dhimbshme të historisë së familjes së tij, të qenit në kufi dhe në konflikt të përhershëm me sllavët e jugut (ruajtur në nëntekstin e eposit që nga antikitetit i vonë), kujtesën e të qenit në kufirin fundor të Perandorisë Osmane në rënie dhe në shtetin e zgjatur të Perandorisë Ruse që po formohej; kujtesën për krenarinë epike të formuar nën paradigmën e eposit shqiptar dhe të teksteve letrare e historike të bardit të kombit shqiptar Gjergj Fishta; përmbajtjen estetike dhe historike të literaturës së sllavëve të jugut në Ivangrad dhe të letërsisë e filozofisë evropiane, para se gjithash, franceze, gjermane e ruse në Beograd etj.

Do të vijnë më tej dekadat e tjera kur Profesor Rexhep Qosja për më shumë se 50 vjet do të shquhet për angazhimin e tij krijues në botën intelektuale, shkencore, arsimore dhe kulturore e politike shqiptare. Me tekstet e tij metodologjikisht antidogmatike, me gjuhën e tij polemizuese, me mendimin e tij kritik,  e largvajtës, me konceptet bashkëkohore të njohjes, fillimisht në fushë të mendimit kritik e më tej edhe mendimit kulturor, shkencor, historiko-letrar dhe politik, Rexhep Qosja, ka sjellë kurdoherë diskutime të gjera e të thella në opinionin e kohës. Veprat e tij me karakter teorik, historik, filozofik, estetik, antropologjik, historiko-letrar e kulturor dhe më në fund edhe ditari “Dëshmitar në kohë historike”, reflektojnë për angazhimet e tij në jetën qytetare, kulturore dhe institucionale të kohës, që më parë se sa prej koncepteve ideologjike të pranishme dendur në Prishtinë dhe mbretëruese në Tiranë, sundoheshin prej veprave të filozofëve klasikë: Zhan Zhak Rusosë, Erazmo Roterdamit, Konfuçies, Dëni Didrosë, Emanuel Kantit dhe filozofëve bashkëkohorë të kohës: Zhan Pol Sartrit, Klod Levi Strosit, Roland Bartit, Lui Benlevit, Anri Bergsonit, Roman Jakobsonit, Volflang Kajzerit, Soren Kjerkegorit, Ernst Robert Kurtiusit, Lesingut, Jurij Lotmanit, Sanktisit, Romen Rolanit, Fransua Shatabrianit, Ipolit Tenit, Filipvan Tigemit, Zhak Derridas etj; si dhe prej veprave të letërsisë së përbotshme (Eskilit, Dantes, Shekspirit, Gëtes etj.), por me referencë majat e letërsisë moderne europiane, ruse dhe amerikane: Dostojevskin, Marsel Prustin, Xhems Xhojsin, Uilliam Foknerin, Albert Kamyn etj. Veprat shkencore dhe letrare, dhe për më tej ditari, dëshmojnë për formimin e tij shkencor, letrar dhe intelektual pikërisht në këtë periudhë të pesë dekadave të para të jetës së tij. Nuk është e rastit prandaj pse që në periudhën e parë të veprimtarisë së tij shkencore do të zënë vend neologjizma, nocione e terma letrarë, historiko-letrarë e filozofikë, estetikë e antropologjikë, të cilët deri atëherë u kishin munguar letrave shqipe: estetika e imagjinuar, estetika e tejkaluar, hierarkia e kuptimit, kompozicioni i zgjeruar, paradokset e mitit, ekzotika e dialogut, struktura e rrjedhave, polisemia e tekstit, paradigmat e kritikës, semantika e rrudhur, poetika e konit, teori e iluzioneve, monologu i dialogizuar, ligjërimi oratorik etj. Duke u mbështetur në arritjet e gjeratëhershme të përvojës evropiane të filozofëve, gjuhëtarëve, letrarëve e antropologëve të kohës, qasjet teorike të tyre, në tekstet e tij kritike, letrare e historiko-letrare, filozofike e antropologjike, Profesor Qosja insistonte në përcaktimin e metodave moderne shkencore të kritikës, studimit të letërsisë, përcaktimit të koncepteve, nocioneve e termave të gjuhës letrare dhe të gjuhësisë së zbatuar, në të vërtetë, në përcaktimin e pluralizmit të metodave, si kusht për të çliruar gjuhën, kritikën, historinë, folklorin, letërsinë dhe shkencën e saj nga dogmatizmi. “T’i kishim të zhvilluara, të themi, kritikën filozofike, (mjerisht s’kemi akoma njerëz që mund ta shkruajnë), kritikën linguistike, kritikën stilistike, kritikën marksiste, kritikën tematike, kritikën strukturaliste, kritikën receptive, kritikën formaliste, e të tjera, që i thellojnë aspektet formale të fenomeneve artistike, do të ishte aq më mirë për krijimtarinë dhe kulturën tonë”.

1. Çështje të studimit: pluralizmi i metodave

Në këtë rrjedhë ai kontribuoi në ngritjen e shkollës letrare të ndërtuar mbi poetikën strukturale historike. Duke bërë një përmbledhje të arritjeve më të mira në fushë të studimit të letërsisë shqipe në institucionet universitare dhe shkencore në Prishtinë (1981), Profesor Qosja theksonte se “një numër i magjistrantëve janë orientuar në hetimin e të dhënave themelore për autorë, për vepra, për periudha letrare, që është kusht i studimeve të mëtejme, kurse numri tjetër, më i madh, janë orientuar në hetimin e strukturave të kësaj letërsie në sinkroninë dhe në diakroninë e saj. Theksi i specializimit shkencor historiko-letrar në studimet e shkallës së tretë të Degës së Letërsisë Shqipe, pothuaj, prej fillimit vihet mbi hetimin e poetikës strukturale historike të kësaj letërsie, të poetikës së autorëve të veçantë, të poetikës së zhanreve dhe të poetikës së periudhave, me ç’rast në nocionin poetikë (strukturale) historike, përpos çështjeve të njohura me të cilat sot merret poetika, inkuadrojmë edhe hetimin e semantikës së veprës, në njërën anë dhe të strukturës së procesit të zhvillimit historiko-letrar, në anën tjetër. Mendoj se sintezat e ardhme të letërsisë shqipe, para së gjithash, duhet të bazohen mbi studimin e poetikës strukturale historike të kësaj letërsie”.

Nëse në periudhën e parë, kryesisht deri në vitet ’80, kur ai përgatit për botim sintezën Tri mënyrat e shkrimit shqip (1979), nocionet dhe termat shfaqen më gjerësisht dhe më shumanshëm në përmasa letrare, shkencore, teorike dhe socioletrare, në periudhën e dytë, e cila kurorëzohet me projektin e madh Historia e letërsisë shqipe (Romantizimi I, II, III), 1984-1986, ato marrin dhe shquhen edhe për shqipërimin e tyre, për neologjizmin e tyre dhe më në fund për krijimin e nocioneve dhe termave të rinj. Në vëllimet e kësaj sinteze të madhe dhe në veprat e kësaj periudhe me karakter historiko-letrar, historik, polemizues, e antropologjik: Porosia e madhe (1986), Populli i ndaluar (1990), Çështja shqiptare – historia dhe politika (1994), Ligjërime paravajtëse (1996), Fjalor demokratik (1997), Paqja e përgjakshme (1999), Tronditja e shekullit I, II (2001), Shpërngulja e shqiptarëve sipas programeve kombëtare serbe (2005), Ideologjia e shpërbërjes (2006), Rilindja e dytë (2007), Semantika e ndryshimeve historiko-letrare (2009), etj., si dhe në ditarët e tij Dëshmitar në kohë historike, I-VII (2014-1916), do të shquhet për zgjerimin e horizontit të fjalësit të nocioneve, termave dhe togfjalëshave gjuhësorë, letrarë e historikë në dijen albanologjike. Në tekstet gjuhësore e historike, letrare e historiko-letrare, kulturore, sociologjike e antropologjike, të botuara në shtypin ditor e dituror, në intervista ditore apo të lexuara në konferenca shkencore, veç tjerash do të shqyhet edhe për nocionet, termat, togfjalëshat dhe neologjizmat, të cilat që më parë ishin shquar në veprën monumentale Historia e letërsisë shqipe: aforizmi – por edhe aforizmi i poetizuar; dialogu – por edhe dialogu i rrëfyer, estetizmi i gjuhës, estetizmi i historisë, europeizimi, figura e mendimit, fjalia çuditëse, fjalia pohore, foljezimi, funksioni kumtues, gjedha (modeli), gjuha diturore, gjuha nocionore, gjuha zmadhuese, kritika receptive dhe horizonti i pritjes (Jaus), kritika e rekonstruksionit, kritika e çndërtimit (Zhak Derrida); pluralizmi metodologjik, ortodoksizmi ideologjik, dogmatizmi ose stalinizmi, jetëshkrimi, kallëzimi mitologjik, letra-ese, lidhja jashtëtekstore, ligjërimi thirror, metagjuha iluministe, metagjuha romantike, modeli tingullor, nënteksti, njësia gjymtyrore, parastandardizimi (i gjuhës), përbashkësia e stileve, përbërësi dialektor, përkushtimi gjuhësor, procedimi stilistik, pyetja retorike, ritmi gjymtyror, rrafshi shqiptimor, rrafshi theksor, simetrizimimetriko-ritmik, sprova, stili epokës, stili hiperbolizues, struktura kohore, struktura retorike e tekstit, struktura theksore, shkalla sipërore, shqiptimi solemn, tendosja ritmike, tërësia theksore, thënia habitore, thënia sugjestive, thjeshtligjërimi, vetërrëfimi, visorja, visorja ideale, vjersha ëndërr, vjersha profeci, zotëruesja, zotëruesja rrokjesore etj. Le të theksojmë se fjala është për termat, nocionet, neologjizmat dhe togfjalëshat me të cilat Profesor Qosja ka studiuar dhe ka shpjeguar poetikën e letërsisë së romantizmit. Po të vazhdonin të hulumtonim termat dhe nocionet me të cilat Profesor Qosja ka studiuar disa aspekte të letërsisë së vjetër, të letërsisë së periudhës prej romantizmit deri te realizimi, të letërsisë së realizimit dhe letërsisë bashkëkohore, rrafshi i tyre do të ishte shumë më i gjerë, shumë më i pasur dhe shumë më i dendur.

Meqenëse objekt ynë në këtë studim është profili i Profesor Qosjes prej albanologu, temës sonë po i qasemi duke u nisur nga tri sprova bazë: Studimet albanologjike dhe institucionet e tyre, botuar së pari në gazetën Rilindja, më 28-29. IV. 1969; Mbledhja e lëndës dhe sintezat shkencore, fjalë rasti në shënimin e 10-vjetorit të Institutit Albanologjik, më 16. XII. 1977, si dhe në sintezën Studimet albanologjike në perspektivën evropiane, fjalë rasti në mbledhjen kushtuar problemeve të studimeve albanologjike, mbajtur në Institutin Albanologjik, më 18. IV. 1981. Fjala është, veç tjerash, për shtatë konceptet e Profesor Qosjes për organizimin e studimeve albanologjike, kërkesa që “të diskutohet mundësia e hartimit të enciklopedisë shqiptare” (1969) dhe disa prej projekteve të tij, të cilat për fat të keq nuk po arrijmë t’i sendërtojmë as sot, kur kushtet institucionale, praktike, teorike dhe teknologjike sjellin shumë më shumë hapësirë sot, seç mund të sillnin në vitin 1969, 1977 dhe 1981, kur i projektonte Profesor Qosja. (VIJON)