Demonstrata e vitit 1981 në Kosovë – disa parulla që u përdorën gjatë demonstratave (2)

Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha

Të “frymëzuar” nga ngjarjet e pranverës së vitit 1981, më 17 nëntor 1981, në Beograd u mbajt mbledhja e Komitetit Qendror të Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë (KQ i LKJ-së). Në këtë mbledhje, lidhur me situatën e krijuar në Kosovë, u miratua e ashtuquajtura “Platformë Politike e LKJ-së për Çështjen e Kosovës”.
Që në titull, kjo platformë, me përmbajtjen e saj të njëanshme, zbulonte të gjithë demagogjinë e politikës jugosllave ndaj Kosovës. Presioni i madh që po ushtrohej mbi popullin shqiptar shembi mitin e rremë të “vëllazërim-bashkimit”, duke zbuluar realitetin e shtypjes dhe diskriminimit të vazhdueshëm. Iluzioni i një Jugosllavie ku shqiptarët do të jetonin në harmoni me sllavët po shembej me shpejtësi, duke i kthjelluar edhe ata që kishin besuar në retorikën komuniste jugosllave.
Në këtë Platformë të Kryesisë së LKJ-së, demonstratat e rinisë studentore u etiketuan me termat më të ashpër dhe denigrues, si “demonstrata kundërrevolucionare”, “kundërrevolucion”, “ngjarje kundërrevolucionare”, duke i shpallur demonstruesit armiq të shtetit. Tezat e kësaj platforme ishin të paligjshme, johumane dhe plotësisht antishqiptare. Ato shërbyen si justifikim për represionin e ashpër që pasoi dhe i dhanë legjitimitet shtypjes sistematike të popullit shqiptar në Kosovë. Kjo i hapi rrugën një fushate të egër propagandistike në shtypin dhe intelektualët serbë, të cilët i cilësuan demonstratat si “kryengritje”, “agresion”, “agresion fashist”, “ballist” e çfarëdo tjetër që do të shërbente për ta kriminalizuar qëndresën shqiptare.
Megjithatë, intelektualët dhe masat e gjera shqiptare nuk i pranuan dhe nuk i përkrahën këto teza, duke ruajtur një qëndrim të qartë dhe të vendosur kundër kësaj politike diskriminuese dhe represive.

Jehona ndërkombëtare e Demonstratave të 1981-shit

Si ngjarje që ndodhën në zemër të Ballkanit dhe Evropës, aty ku takohen politika, ideologjitë, kulturat dhe interesat e ndryshme, demonstratat shqiptare të vitit 1981 patën një jehonë dhe rrezatim të madh politik në arenën ndërkombëtare. Shtypi i huaj u dha vëmendje të posaçme këtyre ngjarjeve, duke e quajtur “Pranverën kosovare” një moment vendimtar në historinë e rezistencës shqiptare.
Revista suedeze “Tempus”, ndër të tjera, raportonte: “Njerëz të pafajshëm qëllohen me armë. Më shumë se 300 veta janë goditur. Edhe fëmijë të vegjël janë qëlluar nga forcat e armatosura serbe. Asnjëherë pas Luftës së Dytë Botërore nuk ka ndodhur të përdoret një dhunë e tillë në Jugosllavi kundër një grupi njerëzish, siç ndodhi në këtë rast kundër shqiptarëve. Njerëzit qëlloheshin nga helikopterët vetëm pse protestonin kundër politikës së padrejtë të regjimit të Beogradit.”
Ndërkohë, më 27 prill 1981, gazeta gjermane “Frankfurter Allgemeine” raportonte: “Vrojtues të informuar jugosllavë e çonin numrin e të vrarëve në minimum nga 30-40 veta, ndërsa të plagosurit deri në 1,000 veta.” Ndërsa gazeta daneze “Arbeideren” e përshkroi ashpërsinë e represionit shtetëror me këto fjalë: “Këto masakra, ku janë vrarë me qindra veta dhe janë plagosur e burgosur mijëra të tjerë, paraqesin, pa dyshim, gjenocidin më të madh të kryer në Evropë pas Luftës së Dytë Botërore.”
Këto raportime dëshmojnë përmasat e dhunës brutale të ushtruar ndaj shqiptarëve dhe zbulojnë fytyrën e vërtetë të represionit shtetëror të Jugosllavisë, i cili u përpoq të shuante me forcë kërkesat legjitime për liri dhe barazi.

Nga prushi i rezistencës tek flaka e lirisë

Arrestimet e popullatës shqiptare vazhduan edhe në vitet e mëvonshme, por respekti dhe admirimi për aktivitetin e kësaj lëvizjeje patriotike nuk u shua kurrë, as në kujtesën kolektive, as në atë individuale. Nën hirin e këtyre ngjarjeve historike, që shënuan një epokë të rëndësishme të së kaluarës sonë të afërt, u ruajt i gjallë dhe gjithmonë i ndezur prushi patriotik.
Ky prush nuk u shua kurrë—përkundrazi, ai u mbajt gjallë vazhdimisht dhe më vonë u zgjerua, duke rrezatuar në mbarë popullin. Ky zjarr i fshehur nën hirin e kohëve të vështira u aktivizua dhe mori hov pikërisht atëherë kur okupatori shekullor serb mendonte se shqiptarët ishin pajtuar me një jetë pacifiste dhe se do të kënaqeshin me ato pak të drejta që Serbia dhe Beogradi ofronin me përçmim.
Mirëpo, pakënaqësia nuk mund të mbahej e heshtur. Ajo shpërtheu me forcë së pari në Prekaz dhe Drenicë, më pas përfshiu gjithë Kosovën, duke hapëruar drejt realizimit të synimeve dhe aspiratave shekullore. Nga prushi i ruajtur nën hirin e së kaluarës, lindi flaka e lirisë—Ushtria Çlirimtare e Kosovës (UÇK), si bijë e denjë e Lëvizjes Patriotike. UÇK-ja dëshmoi vazhdimësinë e rezistencës shqiptare, duke kurorëzuar sakrificat dhe përpjekjet e brezave në rrugën e saj të pashmangshme—Pavarësinë e Kosovës.

Thirrja e një pranvere që parashikoi luftën për liri

Në zërat popullit në rrugët e Prishtinës dhe qyteteve të tjera të Kosovës, në marshimet e studentëve dhe jehonën e protestave të atij marsi të zjarrtë të vitit 1981, u ngrit një parullë që nuk ishte vetëm thirrje, por betim, paralajmërim dhe dëshmi e një të ardhmeje që po vinte:
“Republikë, Kushtetutë – ja me hatër, ja me luftë!”
Ishte një varg i thjeshtë, por brenda tij fshihej një univers i tërë i qëndresës shqiptare. Ai nuk ishte një kërkesë që mund të anashkalohej, nuk ishte një klithmë që mund të heshtet me dhunë—ishte një e vërtetë që po shfaqej para botës, një vendim që nuk mund të thyhej me tanket e Beogradit.

Një betim i brezave të gjakosur

Kjo parullë nuk ishte thjesht një kërkesë politike, por një sinjalizim i qartë se nëse e drejta për të jetuar të lirë nuk do të jepej me paqe, ajo do të merrej me luftë. Ishte një thirrje që vinte nga thellësia e historisë, nga plagët e një populli që kishte duruar shekuj padrejtësi, nga ëndrrat e atyre që ishin rritur duke besuar se liria nuk mund të mbetet përgjithmonë një premtim i paarritshëm.
Brenda atyre fjalëve, në atë pranverë të vitit 1981, ndoshta ende të pakuptuara plotësisht nga ata që shpresonin në një zgjidhje paqësore, po rritej hija e një force të re, e një fuqie që nuk do të lejonte më që trojet shqiptare të mbeteshin të nënshtruara.

Një emër që do të mbetej në histori

Ajo bërthamë që po formohej në heshtje, ai zjarr që digjej nën hirin e viteve të shtypjes, do të merrte një emër të shenjtë për shqiptarët: Ushtria Çlirimtare e Kosovës – UÇK. Në momentin më të duhur historik, ajo do të shfaqej jo vetëm si një forcë ushtarake, por si mishërimi i një betimi të bërë dekada më parë, si përmbushja e fjalëve që studentët e ’81-shit i shkruan me gjakun e tyre në rrugët e Kosovës. UÇK-ja nuk lindi nga hiçi- ajo ishte bija e qëndresës, trashëgimtarja e një ëndrre të vjetër, dëshmia e një vendosmërie që nuk u shua kurrë.

Nga fjalët në vepra, nga protesta në çlirim

Thirrja e studentëve të vitit 1981 ishte jehona e së ardhmes. Ishte paralajmërimi i një populli që kishte vendosur të mos jetonte më në errësirë. Dhe kur koha e paqes nuk solli lirinë, atëherë fjalët u shndërruan në armë, parullat në luftë, dhe dëshira për republikë në një realitet të pashmangshëm. Republika nuk u dha me hatër – ajo u mor me luftë
Dhe kështu, një popull që kishte mbijetuar në shekuj u ngrit si kurrë më parë, duke e bërë të vërtetë atë që dikur ishte thënë si paralajmërim. Dhe historia e mbajti mend: parulla e asaj pranvere nuk ishte thjesht fjalë, ishte amanet.
Koha, me të gjitha vitet e saj të heshtura e të zhurmshme, ndonjëherë nuk mjafton për të shpalosur të vërtetat që historia ka mbyllur në dosje të pluhurosura. Dyzet e katër vjet mund të duken si një epokë e tërë, por në rrjedhën e historisë ato janë vetëm një pulsim i lehtë, një frymëmarrje e shkurtër që ende nuk e ka pastruar mjegullën e së shkuarës. Dyzet e pesë apo pesëdhjetë vjet ndonjëherë janë një hap i papërfunduar drejt drejtësisë, një hap që mbetet pezull midis harresës dhe kujtesës, midis dhimbjes dhe dëshmisë.
Megjithatë, disa përfundime mund të nxirren pa pritur që shekujt të japin gjykimin e tyre. Proceset gjyqësore-politike të organizuara kundër anëtarëve të grupeve ilegale shqiptare nuk ishin veçse skenarë të shkruar me bojën e dhunës dhe frikës. Ata nuk ishin gjykime të drejtësisë, por dënime të një shoqërie që kërkonte të lironte veten nga prangat e një shteti të huaj. Ishin procese të kurdisura, të projektuara si rrjeta të padukshme për t’i kapur ata që ëndërronin një të nesërme ndryshe.
Viti 1981, një vit që u ngulit në historinë e Kosovës si një përplasje mes shpresës dhe shtypjes, e gjeti popullin të ngritur, studentët në rrugë, intelektualët në krah të tyre, fshatarët që e ndjenin peshën e padrejtësisë mbi supet e tyre. Ishte një kohë kur britmat për liri mbushën rrugët dhe sheshet, kur fjala u kthye në një armë dhe zemra në një mburojë. Por sistemi nuk i dëgjoi ato si një thirrje për të drejta, por si një kërcënim për pushtetin e tij. Prandaj, përgjigja erdhi e pamëshirshme: burgje, tortura, gjyqe të montuara, akuza të fabrikuara.
Shumë prej atyre që marshuan për lirinë, të rinjtë me ëndrrat e tyre, intelektualët me idetë e tyre, nxënësit me guximin e tyre, përfunduan në qelitë e ftohta të kazamateve jugosllave. Aty, në ato mure të lagështa, u mbyll jo vetëm trupi i tyre, por edhe një pjesë e shpirtit të një kombi që kërkonte të bëhej zot i fatit të vet. Burgjet e tyre nuk ishin thjesht ndërtesa me hekur e gurë, por labirinte të errëta ku drita e shpresës u përpoq të shuhej me dhunë, ku mendimet u kthyen në aktakuza dhe fjalët në prova fajësie.
Por historia është një lumë që nuk ndalet. Edhe në errësirën e atyre viteve, zëri i Kosovës nuk u shua. Ai u ruajt në heshtjen e atyre që duruan, në pëshpëritjet e atyre që fshehurazi përcillnin mesazhet, në frymën e atyre që, edhe pas dhunës dhe burgut, mbetën të pathyeshëm. Dhe sot, kur kujtojmë ato kohë, nuk është vetëm për të numëruar vuajtjet, por për të rikujtuar që çdo hap drejt lirisë është një hap që nuk shuhet kurrë nga koha.

Gjyqësia e çeliktë dhe heshtja e burgjeve

Pas vitit 1981, një epokë e rëndë u ul mbi Kosovë, e stampuar me vula të hekurt dhe vendime gjyqësore që nuk njihnin mëshirë. Ishte periudha kur drejtësia u kthye në një mjet ndëshkimi, një armë e politikës që kërkonte të shuante zërin e një populli që kishte guxuar të kërkonte veten. Ishte koha e një gjyqësie të çeliktë, ku fjala “drejtësi” nuk ishte më një e vërtetë, por një farsë e kurdisur në sallat e errëta të sundimit jugosllav.
Por ky sistem nuk lindi papritur. Thellë në rrënjët e së shkuarës, hija e proceseve gjyqësore të montuara ishte tashmë një plagë e hapur për shqiptarët. Ishte viti 1945, kur dënimet u ulën mbi ata që guxuan të mos i përkulen pushtetit të ri, ndjekur nga viti 1947, kur anëtarët e NDSH-së u shpallën armiq në tokën e tyre. Në 1948, gjyqet e kurdisura ndëshkuan të gjithë ata që u shihnin si kërcënim ndaj regjimit të ri, ndërsa në 1954, edhe armët e fshehura u bënë pretekst për dënime të rënda. Dhe kështu, dekadë pas dekade, krimi nuk ishte një akt i vërtetë, por një emërtim i dhënë nga një pushtet që kishte frikë nga drita e lirisë.
Por viti 1981 solli një tjetër valë dhune, një tjetër pretekst për të zgjeruar burgjet dhe për t’i kthyer rrugët e Kosovës në fushëbetejë mes shpresës dhe shtypjes. Demonstratat, ato grumbullime të zemrave të rinj që rrahën njëkohësisht për liri, u interpretuan si vepra të rënda penale. Një popull që kërkonte drejtësinë, një brez studentësh që artikulonin qartë të drejtat e tyre, u shpallën armiq të shtetit, thjesht sepse kishin guxuar të kërkonin të vërtetën.
Si valë e re e ndëshkimit, pothuajse një e treta e popullatës shqiptare që jetonte nën Jugosllavi u tërhoq nëpër rrathët e skëterrës së burgjeve. Nuk mjaftonte që një brez të shtypej, duhej që fryma e lirisë të shuhej në rrënjë. Çdo fjalë e thënë me guxim, çdo hap që refuzonte heshtjen, u bë provë në gjykatat që dënonin jo krimin, por ëndrrën.
Por ky shpërthim nuk ishte i rastësishëm. Ishte hija e një padrejtësie që kishte nisur më herët, në vitin 1968, kur studentët për herë të parë shpalosën kërkesat e tyre, duke kërkuar atë që i takonte Kosovës me të drejtë – statusin e saj si Republikë. Por pushteti, me mjeshtëri të frikshme, ia doli t’i shtynte këto kërkesa, t’i maskonte me premtime të rreme, duke lënë një plagë të hapur, një plagë që nuk mund të shërohej, por vetëm të shndërrohej në revoltë.
Demonstratat e 1981-it ishin, pra, vetëm një pasojë logjike e kësaj padrejtësie të kahershme, një thirrje që vinte nga thellësia e një populli të lodhur nga premtimet e thyera, nga zhgënjimet dhe nga mohimi i identitetit të tij. Dhe për këtë, ndëshkimi erdhi i pamëshirshëm. Një sistem i tërë u ngrit për të heshtur zemrat që guxuan të flasin. Burgjet u mbushën, aktgjykimet u bënë në heshtje, ndërsa rrugët që dikur ushtonin nga thirrjet për liri, tani gjëmonin nga hapat e rëndë të atyre që mbartnin pranga.
Por historia nuk e harron atë që e ka përjetuar me dhimbje. Dhe zëri i Kosovës, i ngujuar për një kohë të gjatë, nuk u shua. Ai mbeti gjallë në heshtjet e natës, në pëshpëritjet e fshehta, në shikimet e atyre që e dinin se kjo nuk do të ishte fundi. Dhe vërtet, çdo ndëshkim vetëm sa e forcoi bindjen se liria nuk mund të mohohej përgjithmonë.

Kur ligji bëhej pranga

Historia shpesh shkruhet me peshën e padrejtësisë, me kapituj të errët ku fjala e lirë kthehet në akuzë dhe dënimi bëhet fati i atyre që guxojnë të ëndërrojnë ndryshe. Pas demonstratave të 26 marsit 1981, vetëm dy ditë më vonë, më 28 mars, makineria e shtypjes u vu në lëvizje me një egërsi të paprecedentë. Autonomia, e premtuar dhe e vulosur në Kushtetutën e vitit 1974, u bë një premtim i rremë, një mashtrim i madh politik, që Serbia dhe Federata e përdorën si perde për të fshehur ndërhyrjen e tyre të drejtpërdrejtë në çështjet e Kosovës.
Në valën e parë të ndëshkimeve, rreth 70 mijë shqiptarë u burgosën, disa për kundërvajtje, të tjerë për t’u dënuar me heqje lirie deri në 15 apo 20 vjet. Mbi 700 mijë të tjerë, pothuajse një e treta e popullatës, u përballën me policinë – disa në qelitë e hetuesisë, të tjerë në rrugët e qyteteve ku dhuna nuk linte shteg për asnjë zë kundërshtues. Arrestimet u bënë me valë, pa dallim, si një rrjetë e madhe që kapte çdo zë të shqipes, çdo mendim që guxonte të pyeste, çdo rini që ëndërronte për një ardhmëri ndryshe.
Këto nuk ishin ligje, por thjesht pranga të formuluara me gjuhën e pushtetit. Ligjet jugosllave nuk ishin mburojë për të drejtat e njeriut, por instrumente për të heshtur shqiptarët, për të shuar çdo thirrje që kërkonte drejtësi. Sistemi gjyqësor ishte një farsë e mirëorganizuar, ku vendimi dihej para se të fillonte gjyqi. Akuza të mjegullta, procese të kurdisura, dënime të rënda – të gjitha ndërtuar mbi frikën e një pushteti që dridhej nga vetë fjala “liri”.
Dënimet nuk ishin as për krime, as për shkelje ligjore; ato ishin për mendimin, për guximin e atyre që nuk pranuan të ishin vetëm numra në një shtet që nuk u takonte. Ishin për ata që me fjalë të pastra dhe me kërkesa të drejta artikuluan të drejtën e Kosovës për një status të qartë dhe të barabartë. Por sa herë që shqiptarët u shfaqën me kërkesa politike, sa herë që hapën dyert e dialogut pa planifikuar forcë, përgjigja ishte e njëjtë: arrestime të menjëhershme, brutalitet policor, dënime të rënda, qelitë që mbylleshin pa afat.
Gjykatat politike nuk gjykuan asnjëherë drejtësinë; ato ushtruan dhunën mbi mendimin e lirë, mbi zërat që kërkonin një vend për veten në hartën e historisë. Dhe kështu, viti 1981 mbeti jo vetëm një vit revolte, por edhe një dëshmi se sa e frikshme është për pushtetin kur një popull ngrihet jo me armë, por me fjalë, jo me dhunë, por me guxim. Sepse historia e shqiptarëve në Kosovë nuk është thjesht histori vuajtjeje; është histori e një qëndrese që nuk u thye as kur burgjet mbusheshin, as kur mendimi dënohej si krim. Dhe ajo që dikur u konsiderua “vepër penale”, sot është kujtesë e një lufte të heshtur, që nuk u zhvillua me pushkë, por me qëndresë të palëkundur. (Vijon)