E duartrokas Salman Rushdie-n si qenie njerëzore: aftësinë e tij për të vazhduar luftën për liri, madje dhe për atë liri të cilën García Márquez tani nuk mund ta gëzojë, sepse po botojnë diçka të cilën ai nuk dëshironte që njerëzit ta lexonin

Nga Carlos Flores

Ta botosh apo jo romanin e fundit që Gabriel García Márquez shkroi përpara se të vdiste? Edhe pse përgjigjja duket e thjeshtë dhe logjike: PO… në fakt nuk është as e thjeshtë dhe as logjike; është më e ndërlikuar dhe më ka bërë të reflektoj për shumë tema… kjo përtej faktit që personalisht nuk jam admirues i veprës së shkrimtarit kolumbian. Por më duhet të them se jam një lexues i madh i një shkrimtari i cili, kur u përball me dilemën e botimit ose jo të librit të García Márquez-it, u përgjigj me një JO vendimtare, dhe ky shkrimtar është Salman Rushdie.

Nuk e dija se në mars 2024, dhjetë vite pas vdekjes së García Márquez-it, do të botohej një roman me titullin “En agosto nos vemos” (Shihemi në gusht). As nuk e dija se dorëshkrimin e kishin gjetur në Qendrën Harry Ransom në Austin, Teksas, e cila mban arkivin letrar të tij, apo se shumë vepra të pabotuara të Salman Rushdie-s mbaheshin në po të njëjtin vend. Aq më pak nuk dija se revista The New Yorker botoi një fragment të këtij romani në vitin 1999. Atëherë, përse Salman Rushdie e kundërshton me kaq forcë botimin e këtij romani të “Gabo-s”?

Disa ditë më parë u mbajt festivali Kosmopolis 2023 në Barcelonë, ku Salman Rushdie solli një intervistë me video nga rezidenca e tij në New York. Sipas Rushdie-s, García Márquez nuk dëshironte që lexuesi ta kishte në duar këtë vepër, meqenëse e shkroi me vështirësi prej demencas që vuante. “Më shqetëson që do të shkojë nëpër librari”. Gjithashtu ai shtoi: “Nga këtej e tutje, mund të them se tek Universiteti i Austin-it kam disa dorëshkrime voluminoze, të cilat nuk dua të shpërndahen”. Për Rushdie-n, kjo vepër nuk tregon më të mirën e García Márquez-it dhe botimi i saj nuk ka asnjë kuptim.

A është në fakt i domosdoshëm?

Djemtë e García Márquez-it, Rodrigo dhe Gonzalo García Barcha, e miratuan botimin e romanit. Në një deklaratë, ata iu referuan romanit “Shihemi në gusht” si përpjekja e fundit e shkrimtarit për të vazhduar krijimtarinë pavarësisht vështirësive, dhe se teksti kishte plot vlera. Jo për t’u treguar negativ, por nuk duket si përshkrim i diçkaje vërtet të paharrueshme, të paktën jo në nivelin madhështor të arritur prej García Márquez-it (sërish, nuk jam admirues i veprës së tij, megjithëse nëse tregohem vërtet i sinqertë, kam admiruar gjithnjë punën e tij gazetareske dhe ia kam lexuar të gjithë romanet, por problemi im është se romani “Njëqind vjet vetmi” nuk më ka pëlqyer asnjëherë, kaq është e gjitha).

Procesi i shkrimit të këtij romani (një histori dashurie, pasioni, apo diçka e tillë), siç duket ishte paralel me përkeqësimin e gjendjes mendore të García Márquez-it. Dhe duke menduar për të gjitha vështirësitë e pandashme që e shkruara sjell për çdo shkrimtar, përveç makinerive si Stephen King apo së fundmi këtyre shkrimtarëve të rinj të BookTok-ut, të cilëve nuk u intereson “letërsia”, por gjenerimi i “shkrimeve” që reklamohen, shiten dhe botohen lehtë e shpejt, unë bie dakord me Rushdie-n; nëse García Márquez nuk donte që romani të botohej, çfarë ua jep djemve të tij të drejtën morale për ta bërë këtë gjë?

Krijimi i artit dhe letërsisë është diçka aq private, aq personale, sikur bën dashuri me esencën tënde. Të gjithë shkrimtarët e dinë se ajo që shkruajnë e nuk botojnë, përfshin shumë më shumë se ajo që lexon publiku. Sepse odiseja e madhe e të shkruarës është.. e shkruara; është arritja e momentit kur një paragraf të mbush me diçka të cilën mund ta shpjegosh vetëm përmes magjisë së fjalëve. Kjo ishte magjia që shkrimtarët si Rushdie dhe García Márquez i shtuan historive të tyre të vërteta, për të krijuar realizmin magjik.

Si rrjedhojë, çfarë mund t’i shtojë trashëgimisë së dikujt si García Márquez botimi i këtij romani? Asgjë veçse një spektakli ekstravagant për dikë që e ka urryer gjithmonë këtë gjë. Libri do të botohet në ditën e lindjes së tij, dhjetë vite pas vdekjes. Dikush mund të thotë se është festim ose përkujtim; një dhuratë për lexuesit e tij. Për çfarë? Nëse lexuesit nuk u ngopën me veprën e madhe që ky njeri shkroi, atëherë nuk meritojnë asgjë, madje as një libër të cilin ai nuk donte që ta shihnin.

Çdo shkrimtar ka kërkimin e vet të brendshëm, personal. Si i Salman Rushdie-s, ashtu edhe i García Márquez-it, kanë qenë në mënyrë të natyrshme intime. Dhe është interesante që këta dy shkrimtarë nuk janë takuar asnjëherë bashkë. Salman e zbuloi ekzistencën e García Márquez-it pasi botoi romanin e vet të parë, gati të harruarin “Grimus” (1975). Një mik i sugjeroi të lexonte “Njëqind vjet vetmi”. Pas paragrafit të parë, Rushdie e gjeti veten brenda të njëjtës botë.

Pa e kuptuar, Salman po shkruante realizëm magjik. Ai pa veten në pasqyrën e Macondo-s, dhe kjo e çoi në fëmijërinë e tij mes Indisë dhe Pakistanit. Ngjashmëritë ishin të mëdha; kolonelët dhe gjeneralët që i mbante mend me pak afeksion; bimësia tropikale që e mbushte kaq shpesh me gëzim; kolonizimi që, pavarësisht se ku apo si ndodh, gjithmonë është mbërritja e të tjerëve që nuk i përkasin atij vendi; dallimet në klasat shoqërore, varfëria dhe ëndrrat për ta kapërcyer… feja… Po, feja, Zoti… dhe fuqia që bindjet kanë në jetët tona.

Njëherë Rushdie udhëtoi për në Meksikë dhe donte të takonte García Márquez-in, i cili jetonte në Mexico City. Rushdie po hante darkë në shtëpinë e shkrimtarit Carmen Boullosa. Një tjetër shkrimtar i madh i shoqëronte: Carlos Fuentes, i cili i tha se García Márquez ishte në Kubë me mikun e tij Fidel Castro. Megjithatë, ai shkoi në një dhomë dhe bëri një telefonatë. Në linjë ishte García Márquez, që priste të fliste me Salman-in.

Me pak spanjisht, anglisht e frëngjisht, Salman-i me Gabriel-in u kuptuan me njëri-tjetrin për mrekulli. Salman nuk e harroi kurrë komplimentin më të bukur që një shkrimtar tjetër i ka bërë: “Në moshën time”, tha García Márquez, “nuk lexoj shumë libra që nuk janë në gjuhën spanjolle. Megjithatë, ka dy shkrimtarë që i lexoj në anglisht, për të cilët mendoj dhe dua të di se ç’po bëjnë. Një prej tyre është J. M. Coetzee dhe tjetri je ti”.

E duartrokas Salman Rushdie-n si qenie njerëzore: aftësinë e tij për të vazhduar luftën për liri, madje dhe për atë liri të cilën García Márquez tani nuk mund ta gëzojë, sepse po botojnë diçka të cilën ai nuk dëshironte që njerëzit ta lexonin. /Exlibris