Nga: Tanjil Rashid / The Financial Times

Kur isha fëmijë dhe po mësoja bazat e fesë, më treguan një përrallë interesante nga tradita islame. Tre të verbër, që ishin kurthuar në xhungël, u ndeshën me atë që, pa e ditur ata, ishte një elefant. Njeriu i parë, pasi preku feçkën e tij, mendoi se ishte një grykë uji. I dyti, pasi u përplas te veshët e elefantit, besoi se kishte gjetur një freskuese. I fundit hipi mbi elefant dhe tha se po qëndronte ulur në një fron. Mësimi është ky: ka vetëm një Zot, por, në përpjekjen për ta perceptuar Atë, jemi si njerëzit e verbër përpara atij elefanti.

Për lashtësinë e kësaj shëmbëlltyre mësova kohët e fundit. Historiani i vlerësuar me shumë çmime, William Dalrymple, na rrëfen një version të saj në Rrugën e Artë [The Golden Road], që është një histori e jashtëzakonshme e pushtimit kulturor të globit nga India e lashtë. Ky “tregim nga sufizmi” rreth të verbërve dhe elefantit, në fakt, u bart në Islam nga budizmi, përkthyer nga burimet indiane për jetën e Budës, një mijë apo më shumë vjet para Muhamedit.

Ata që kanë pasur një fëmijëri tipike perëndimore do të gjejnë gjithashtu momente zbulimi në Rrugën e Artë. Kumaraxhiva, për shembull, ishte një murg me origjinë indiane që përktheu Sutrën e zambakut të bardhë [Lotus Sutra], një tekst kyç budist, nga sanskritishtja në kinezisht. Ai përmendi se si një kritik e krahasoi idenë e tij me endësin, i cili kishte për detyrë të thurte fillin më të mirë të mundshëm. Kur çdo përpjekje binte poshtë, endësi tregoi ajrin, duke e bindur klientin e tij të vështirë se ai kishte thurur një fije aq të hollë saqë syri nuk mund ta shihte atë. Është, thotë Dalrymple, një “version i hershëm i Rrobave të reja të Perandorit”.

Rruga e Artë është një histori tërheqëse letrare, një tregim me tregime, dhe sipas Dalrympleit, kjo u arrit kryesisht përmes përhapjes së fjalëve – përfshirë idetë dhe doktrinat e dhëna në formë narrative – me të cilat India e lashtë “transformoi botën”. Përafërsisht midis viteve 250 para Krishtit dhe 1200 pas Krishtit, përrallat indiane si Ramajana, epika e lashtë hinduiste, mbërthyen imagjinatën e pothuajse çdo qytetërimi në botën e vjetër.

Ato u përkthyen në shumë gjuhë dhe u përshkruan në dorëshkrimet që gjendeshin në bibliotekat e Bagdadit dhe Aleksandrisë. Disa nga fabulat e Ezopit kanë origjinën në antologjitë e lashta të tregimeve indiane, si dhe në Netët arabe. Nëpërmjet përkthimeve në arabisht, jeta e Budës në krishterim u bë historia e shenjtorëve Varlam dhe Jozafat. Dalrymple ndalet pak te ata studiues indianë që thonë se edhe historia e lindjes së Krishtit është me origjinë budiste, por ai citon gjithashtu pretendimin interesant se personazhi i Djallit, “i cili mungonte në judaizmin e hershëm”, mund të ketë ardhur nga India.

Këto tregime, të ndryshuara me kalimin e kohës, hedhën një magji, fuqia e së cilës vazhdon dhe shtrihet në të gjithë Azinë. “Më shumë se gjysma e popullsisë së botës sot jeton në zonat”, thotë Dalrymple, “ku perënditë indiane sundonin imagjinatën dhe aspiratat e burrave dhe grave”. Për shembull, linja ajrore kombëtare e Indonezisë, Garuda, është emëruar sipas malit të Vishnus, ndërsa qyteti tajlandez Ajutaja, kryeqyteti i lashtë i vendit, është emëruar sipas Ajodhjas së Indisë, vendlindjes legjendare të Ramës.

Talentet e Dalrympleit përfshijnë udhëpërshkrimin dhe kritikën e artit, dhe ai na ndihmon të përfytyrojmë madhështinë e kësaj trashëgimie kulturore, duke na çuar në një turne në vende si Angkor Vat dhe Borobudur, përkatësisht tempujt më të mëdhenj të hinduizmit dhe budizmit në botë. Asnjëri prej tyre nuk është në Indi, ku të dy fetë kanë origjinën. Angkori – nga sanskritishtja “nagara”, që do të thotë qytet mbretëror – ishte ish-kryeqyteti i madh i Kamboxhias, ndërsa stupat piramidale të Borobudurit shtrihen në Indonezi. Si vende adhurimi dhe pelegrinazhi, ato ende na tregojnë se si India u ngulit jashtë vendit.

Prova të tilla fizike mbështesin rastin e Dalrympleit për rolin qendror të Indisë në historinë e lashtë. Vendi, në fund të fundit, ishte burim mallrash dhe idesh, të cilat u përhapën përgjatë të njëjtave rrugë tregtare. Sumerët, qytetërimi më i hershëm në botë, përdorën drurin e tikut dhe mermerin indian. Lukset e tilla si xhenxhefili, piperi dhe indigoja (fjalë me rrënjë indiane) u tregtuan për ar, duke bërë që Plini Plaku ta quante Indinë “lavamani i metaleve më të çmuara në botë”. India ishte, siç tregon Dalrymple, partneri më i madh tregtar i Romës së lashtë.

Të gjitha këto janë fakte të njohura nga historia, dhe bibliografia me 50 faqe, përmblidhen në një sintezë mjeshtërore, përfshirë punën e historianëve nacionalistë indianë të mesit të shekullit XX nga Bengali – megjithëse Dalrymple paralajmëron se ata përsëritën disa nga paragjykimet kolonialiste. Ai merret me identifikimin e rrjetit që lidhi pasurinë dhe mençurinë e Indisë me botën përtej brigjeve të saj, me shtigjet e “rrugëve të lundrueshme detare dhe rrugëve tregtare” që Dalrymple i quan “Rruga e Artë”, të cilës “deri tani nuk i ishte vënë kurrë një emër”.

A është kjo një ekzagjerim? Analiza e Dalrympleit sjell krahasimin me “tregtinë e erëzave”, rrugët detare midis Azisë dhe Evropës që historianët i kanë krahasuar prej kohësh me Rrugën tokësore të Mëndafshit drejt dhe nga Kina. Dalrymple e vendos Rrugën e tij të Artë përballë “konceptit joshës sinocentrik” të Rrugës së Mëndafshit, i cili “pothuajse nuk ekzistonte në antikitet”,

Kina e Xi Jinpingut sot është shumë më e aftë në promovimin e vetvetes si zemra e Azisë. Por, në fund të fundit, nuk mund të krahasohet me dhuratën fillestare të Indisë për mitin dhe tregimin, dhe kjo është ajo që Dalrymple ka kanalizuar me kaq sukses në Rrugën e Artë. Përmbajtja, veçanërisht për aziatikët e Jugut, mund të jetë e vjetër, por ky është ritregimi më bindës që kemi pasur ndër breza. /Telegrafi/