Kronologji e ngjarjeve në Kosovë, 11 mars-31 maj 1981, sipas dokumenteve britanike (5)

Shkruajnë: Prof.dr.Sabit Syla & Prof.dr.Hamit Kaba

Jugosllavia: Kosova

1. Sipas udhëzimeve të Stoessel, Barry që është zëvendësasistent sekretar i Zyrës Evropiane të Shtetit, na tregoi sot mbi atë që amerikanët kishin dijeni për çështjen në Prishtinë. Ai nuk tha ndonjë gjë më shumë se Dolanc në konferencën e tij për shtyp dje.
2. Reagimi i policisë ka qenë i rreptë dhe më pas Beogradi ka përforcuar masat e sigurisë. Dukej tashmë se Jugosllavia kishte kontrollin në dorë. Megjithatë, shteti ka nxjerrë një njoftim zyrtar mbi udhëtimet ku rekomandonte që të mos udhëtohej për në Kosovë. Barry komentoi se jugosllavët ishin qartazi të predispozuar që të vinin gishtin tek influenca e jashtme si burim i trazirave dhe aludonin se pas gjithë kësaj mund të ishte BRSS-ja. Amerikanët nuk kishin prova për të mbështetur këtë pretendim dhe ishin më të prirur që ta shikonin këtë si një djegie spontane që e kishte origjinën në vështirësitë ekonomike dhe pakënaqësitë e pakicës shqiptare. Jugosllavët do të përpiqeshin që të ruanin dhe zhvillonin “marrëdhëniet strategjike” me Shqipërinë.
3. Mbase për ju këto janë të njohura, por dimensioni rus ishte i panjohur për ne. Ne dinim vetëm se Dolanc nuk e përjashtonte mundësinë e përfshirjes së huaj në konferencën e tij për shtyp. Ambasada jugosllave këtu, në kontakte me zyrën e kancelarit, pohonte se shkaku kryesor ishte vetëm aspekti ekonomik dhe ai i pakicës shqiptare.

Henderson                                                                             [Ky telegram nuk është përcjellë] -8-Për përdorim të kufizuar

1. Fergusson, 9 prill 1981- Çështja e Kosovës

1. Keni pyetur nëse në zhargonin jugosllav, termi “informbyroist” nënkupton sovjetik. Termat “kominformist” dhe “informbyroist” janë emra kode të këmbyeshme për elementët prosovjetikë në Partinë jugosllave. Në fakt, as ne dhe as amerikanët nuk kemi gjetur ndonjë provë që të tregojë se sovjetikët kanë gisht në trazirat e kohëve të fundit.
2. Zyra e Kabinetit do të nxjerrë sot më vonë një vlerësim aktual të situatës në Kosovë.
3. C. R. Gray

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore-9, Konfidenciale, GR 650,Fm Beograd 091450Z, maj, Direkt për FCO                                                                                            Kopje origjinale, Nr. tel. 049, datë 9 prill 81                                                                             13 prill 1981, Informacion për UKDEL NATO, Kopje për Washington (FCO PSE PASS), Telegrami im, nr. 45, Kosova

1. Siç mund të jetë pritur, Shqipëria ka kundërshtuar deklaratat e bëra nga udhëheqësit jugosllavë, të cilët ngjarjet e Kosovës ia atribuojnë kryesisht nacionalizmit dhe irredentizmit shqiptar, dhe ka reaguar përmes një kryeartikulli kritik në gazetën “Zëri i Popullit”, i datës 8 prill, i transmetuar edhe në Radio Tirana (natyrisht teksti ju është vënë në dispozicion nga BBC). Jugosllavët janë kundërpërgjigjur me shpejtësi përmes një kryeartikulli në gazetën e sotme “Rilindja”, gazeta kryesore e Kosovës, ku artikulli përkatës është riprodhuar edhe në gazeta të tjera.
2. Kritika e Shqipërisë është në disa vende jashtëzakonisht provokative dhe jugosllavët iu përgjigjen me zemërim: tjetërkund ajo prek një numër pikash të ndjeshme të cilat përgjigja e jugosllavëve ose i prek përkitazi ose i injoron krejtësisht.
3. Shqiptarët përsëritën pyetjen e bërë në disa nga parullat e demonstruesve se përse burimet natyrore të Kosovës po shfrytëzoheshin në dobi të të tjerëve, ndërkohë që Kosova kishte mbetur e prapambetur dhe e harruar. Jugosllavët u kundërpërgjigjen me sugjerimin se problemi i shqiptarëve ishte se ata i shqetësonte lulëzimi i Kosovës.
4. Mbështetja e gazetës “Zëri i Popullit” për ngritjen e Kosovës në statusin e Republikës në kuadrin e Federatës, irritoi gazetën “Rilindja” të përgjigjej se mbrojtja e saj e “bën gjithkënd të dyshojë se Shqipëria është vetë nxitëse ose kazani ku po gatuhen dhe nxiten këto tendenca armiqësore”.
5. Gazeta “Rilindja” i përshkroi si farsë deklaratat solemne të shqiptarëve për stabilitet dhe pavarësi në Jugosllavi dhe vlerësoi se dëshira e tyre për “ruajtjen e miqësisë me popujt vëllezër të Jugosllavisë” ishte edhe qesharake edhe sulmuese, ndërsa gatishmëria e tyre për të ndihmuar “vëllezërit e tyre shqiptarë” tingëllonte më shumë si kërcënim sesa si gatishmëri për bashkëpunim. Me gjithë “sulmet e rënda” të shqiptarëve, gazeta “Rilindja” pohoi gatishmërinë e Jugosllavisë për zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë, megjithëse ushqente dyshime për sinqeritetin e anës tjetër.
6. Por, jugosllavët e kaluan në heshtje fjalimin moralizues të shqiptarëve se “udhëheqja jugosllave duhet të tregojë maturi dhe të studiojë problemet e brendshme të saj me korrektësi në vend që t’u japë leksione me bollëk të tjerëve për maturinë, zgjidhjen paqësore të konflikteve, të drejtat e njeriut, të drejtat e kombeve e kështu me radhë”. Gjithashtu, jugosllavët nuk arritën t’i përgjigjen justifikimit të shqiptarëve mbi të drejtën e tyre për të ngritur zërin kundër “dhunës dhe shtypjes ndaj vëllezërve tanë” me argumentin e cituar kaq shpesh nga Jugosllavia se çdo shtet duhet të jetë i lirë “për të kërkuar dhe mbrojtur të drejtat e pakicave të tij kombëtare”.
7. Gazeta “Rilindja” i përmblodhi “mesazhet” e shqiptarëve si “të papranueshme, të palejueshme dhe keqdashëse”.
8. Të dyja palët kanë përdorur gjuhë të fortë dhe ka të ngjarë që ky të jetë vetëm fillimi i rishfaqjes së fyerjeve në të cilat ishin përfshirë shpeshherë përpara se të fillonin përpjekjet për përmirësimin e marrëdhënieve të tyre rreth 18 muaj më parë. Ndërkohë organizatat socio-politike në Kosovë dhe gjetkë po mblidhen çdo ditë dhe inkurajojnë mesazhe mbështetjeje mbi vlerësimin e situatës nga ana e autoriteteve dhe masat e marra në përpjekje për të vërtetuar se pjesa më e madhe e popullsisë së Kosovës është e kënaqur dhe se shpërthimet e kohëve të fundit ishin vepër e vetëm një grupi të vogël të poshtërish që i përkisnin bindjeve të ndryshme politike.

Bolland

[Përsëritet sipas kërkesës]

[Ky telegram nuk është përcjellë]

-10-

Konfidenciale

1. E. Montgomery Ambasada britanike

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore                                                         Beograd

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit, 15 prill 1981

I nderuar Alan, Kosova

1. Dy javë pas dhunës në Kosovë, më 1 prill, shtypi vazhdon të raportojë çdo ditë se jeta po i kthehet normalitetit në këtë krahinë, megjithëse ka pasur raporte për trazira të tjera, më 2 dhe 8 prill. Shumica e xhamave të thyer të dyqaneve janë riparuar dhe copëzat e thyera janë hequr nga rrugët e Prishtinës. Njerëzit po i kthehen punës së tyre normale, megjithëse ka mbetur në fuqi ndalimi i tubimeve publike, ndërkohë që qarkullimi i trafikut ka filluar sërish. Forcat e sigurisë kanë mbetur në pikat strategjike. Shkollat fillore janë rihapur më 13 prill, megjithëse mësimi nuk ka filluar ende në shkollat e mesme; ndërkohë Universiteti është duke pastruar dëmet e shkaktuara dhe po përgatitet për të kryer provimet e pranverës. Regjistrimi kombëtar i popullsisë është kryer në shkallë të madhe, megjithëse, kur çmohet e nevojshme, është lejuar shtyrja e afatit në Kosovë.
2. Lidhja Socialiste e Kosovës sapo ka nxjerrë statistika “përfundimtare” për të korrigjuar zërat që qarkullojnë mbi humbjet dhe plagosjet e njerëzve në këtë ngjarje. Tetë demonstrues dhe një milic janë vrarë; katër anëtarë të forcave të sigurisë janë plagosur dhe 12 janë lënduar; dhe nga demonstruesit 55 janë plagosur dhe 75 të tillë janë lënduar. Këto numra duket se janë të ulët dhe zërat e ushqyer me këmbëngulje nga ambasadori shqiptar këtu sugjerojnë që këto numra janë disa herë më të lartë në të gjitha kategoritë.
3. Sidoqoftë, situata e përgjithshme nuk i është kthyer ende normalitetit dhe jehona e ngjarjeve vazhdon të tingëllojë në takimet e shumta (Lidhja Socialiste pretendon për 10,000 të tillë deri tani) të organizuara nga organizata të ndryshme socio-politike në krahinë dhe më gjerë. Vazhdon të shprehet mbështetja popullore në shkallë të gjerë për vlerësimin zyrtar të situatës dhe kundërmasat e marra. Ndërkohë, organet më të larta të Federatës dhe të Republikave dhe të Lidhjes së Komunistëve po e shqyrtojnë me kujdes situatën. Sipas raporteve të shtypit, ato janë përqendruar kryesisht në dënimin e shpërthimit të nacionalizmit dhe irredentizmit dhe në thirrjen për nxitjen sërish të vëllazërimit dhe unitetit, por një vend më vete po i jepet nxjerrjes së mësimeve, veçanërisht në lidhje me dështimin e autoriteteve lokale për të vlerësuar me korrektësi seriozitetin e situatës dhe dështimin e komunistëve për të bërë detyrën e tyre jo vetëm për të ndaluar demonstratat, por gjithashtu edhe për të penguar njerëzit që të bashkohen me të! Sindikatat e Kosovës e pranojnë tashmë se një numër punëtorësh në Prishtinë, Podujevë, Mitrovicë dhe Ferizaj, janë përfshirë në mënyrë aktive për të ndihmuar organizatorët e demonstratave dhe se kundër tyre do të merren “masa konkrete”. Lidhja Socialiste në Kosovë e ka pranuar gjithashtu se ende vazhdojnë forma të ndryshme të aktivitetit armiqësor. Kështu, Kosova nuk e ka hedhur lumin akoma.
4. Ndoshta jeni informuar më mirë se unë mbi vërshimet e fundit të Radio Tiranës, por siç shihet që këtu, parashikimet për të sharat e dyanshme të bëra në telegramin tonë nr. 49 të datës 9 prill, pa dyshim që vazhdojnë. Editoriali i “Zërit të Popullit” vazhdon të evokojë komente të reja në media. Asllan Fazlia, kryetar i Komitetit Qendror të Prishtinës, iu referua këtij artikulli dhe një tjetri në gazetën “Bashkimi”, e përshkruar si organ i Frontit Popullor Shqiptar, më 11 prill, kur foli për “mbështetjen e tyre të hapur për demonstratat, metodat e tyre, përmbajtjen dhe karakterin armiqësor”. Ai i përshkroi ato gjithashtu si “thirrje për kryengritje të hapur të popullit shqiptar në Kosovë” dhe i akuzoi ata se kanë ofruar vetëm “një sistem stalinist për të rregulluar marrëdhëniet shoqërore dhe kombëtare”. Ai i përmblodhi ata “si dhënie e një mundësie ndaj forcave hegjemoniste dhe të tjera për të rirregulluar botën. Kjo mund të mos jetë më në interesin e Jugosllavisë sesa në interesin e vetë Shqipërisë”.
5. Ndërkohë që vazhdon polemika politike, është me vlerë të thuhet se marrëdhëniet tregtare dhe kulturore ndërmjet Jugosllavisë dhe Shqipërisë, vazhdojnë normalisht. Më 9 prill, Dhoma Jugosllave e Ekonomisë vlerësoi se volumi i tregtisë dypalëshe këtë vit do të arrinte në 135 milionë dollarë, d.m.th. 15 milionë dollarë më shumë se në vitin 1980. Më 8 prill, një grup akademikësh nga Tirana bënë një vizitë zyrtare në Titograd dhe nënshkruan një Marrëveshje bashkëpunimi. Më 10 prill, Akademia e Shkencave të Maqedonisë dhe ajo e Shqipërisë lidhën një marrëveshje për bashkëpunim në fushën shoqërore natyrore dhe atë të shkencave të zbatuara. Ata gjithashtu ranë dakord që bashkëpunimi të krijohej së pari në fushën e gjuhës, historisë, gjeografisë, arkeologjisë, etnologjisë dhe në historinë e të kaluarës së përbashkët të dy popujve. Kjo vizitë u krye në përgjigje të një vizite të tillë të bërë nga një delegacion maqedonas në Tiranë. Pritet të nënshkruhen marrëveshje zyrtare në shtator në Shkup.
6. Situata ka mbetur kështu e paqëndrueshme dhe do të duhet të presim edhe për pak kohë që të përpiqemi të vlerësojmë ngjarjet, shkaqet dhe pasojat e tyre në një mënyrë më të peshuar. Ndërkohë duket se autoritetet po përpiqen shumë për të kontrolluar situatën në krahinë dhe për të marrë masa të menjëhershme për të eliminuar keqbërësit dhe për të lehtësuar disa nga pikat e presionit, veçanërisht Universitetin e Prishtinës. Megjithëse vëzhguesit e huaj nuk lejohen ende të vizitojnë Kosovën, më shumë informacion po merret mbi ngjarjet që kanë ndodhur sesa mbi ndonjë trazirë të ngjashme në të kaluarën. Një gjë e tillë të paktën përbën progres.

I Juaji,T. J. Clark

Për dijeni: P. Rennie Esq, Zyra e Kancelarit

Departamenti i Kërkimit, Uashington

Zyra e Kancelarit, UKDEL NATO, Bruksel