NATASHA LUSHAJ

Granit Zela është një shkrimtar nën shenjën e G. Markesit dhe Rrëfimtarëve të Kujtesës, me të cilin zakonisht kuptohen rrëfimet për të kaluarën e më së shumti për fëmijërinë. Kujtesa e secilit për fëmijërinë është gjithnjë e bukur dhe kjo bukuri nuk varet nga bukuritë objektive (begatia, pasuritë, objektet), por nga thelbi i asaj faze të jetës që e sheh botën ashtu siç nuk do ta shohë më kurrë.

Atjelinda e Granit Zelës është në gjenin e vet, vendlindja e përmbytur nga liqeni i një hidrocentrali po aq sa edhe nga nostalgjia. Fjala “hidrocentral” nuk përmendet askund, duke fshirë aspektin funksional të situatës “në shpërngulje” të qytetit të vjetër, sepse tek e fundit fëmijërisë nuk i mbeten në kujtesë strukturat e mëdha të historisë, por ato intimet, të përditshmet, ato që ngrohin në prehrin e gjyshes, në dritën e zbehtë të natës, kur fantazia vlon e përgjum nën frikërat e ankthet e rrëfenjave, legjendave e paragjykimeve, figurave fantastike e surreale të një bote që ngjan si mesjetë, po të harrosh se janë mbresa fëmijërore, kur botës i mbështillen më shumë përbindësha se nuse të bukura përrallash. Romani ka një strukturë të pashfaqur, që “mbahet në këmbë” kryesisht nëpërmjet shenjave që vizatojnë titujt (e kapitujve dhe gjithë romanit), me kryeshenjë fjalën “përmbytje”. Por rrëfimi nuk i prek ato themelet që konfigurojnë historinë e vërtetë të ekzistencës së qytetit, mënyrën si dhe ku e ka prejardhjen profili psikologjik në thelbin e tij. Përmbytje, po të çfarë? Le të përfytyrojmë: Janë dy Drina, si dy gjarpërinj, një i Bardhë dhe një i Zi që vijnë e takohen e shkrihen në një. Dualja semiotike e dy ngjyrave bardhezi, në pikën e bashkimit të të cilave ka fillesën qyteti i vjetër, e ka vetiu një përzierje zie dhe fati, drite dhe terri, vdekje dhe jete. Përmbytja e shuan këtë vizatim (për mua burim dramatik, në mos më shumë), për të ndërtuar një Atjelindë të Re (nuk kuptohet pse vazhdon të quhet po ashtu), e cila doemos përqeshet, në të cilën nuk ndihesh mirë, që nuk të ngjit, si ato këpucët e reja që të vrasin e të bëjnë kallo para se të zbuten e përshtaten. Ndërkohë herë pas here thatësirat e stinëve zbulojnë gërmadhat e qytetit të vjetër, fantazmat e të cilit i vijnë përqark njerëzve të qytetit të ri, duke ua pamundësuar harresën, pajtimin dhe zbutjen e zemërimit me të cilin iu ngjitën shpatit të malit për në qytetin e ri, të themi nga nevoja a shtrëngesa praktike dhe aspak nga dashuria. Ata kishin marrë me vete gjithë imazhin e bagazhin fantastik e magjik të qytetit të vjetër me të cilat bashkëjetonin, parametrat psikologjikë e botëkuptues të të cilit përpiqeshin t’i trashëgonin, të transplantuar në dizajnet e qytetit të ri. Dhe ky fakt e bën jetën e tij një Anakondë, si ajo e Markesit.

Po të vazhdojmë përfytyrimin që nisëm me dy lumenjtë, do të kujtohemi se, pas krijimit të liqenit, ajo pikë takimi e tyre do të shuhet, nuk do të dihet më se ku mbaron jeta e tyre e përveçme, para se të shkrihen në një të vetëm, me një emër: Drini. Përmbytja e parë do të ishte harruar nëse eshtrat e patretura të qytetit nuk do të dilnin përsipër herë pas here si eshtra të vdekurish, sa nga kujtesa e ngacmuar, sa nga mania e një arkeologu të huaj, sa nga grabitësit e varreve, dhe po aq nga pesha e rëndë e “fajit” për braktisjen e tij. Si një kronikan, i përkushtuar i historisë së qytetit, rrëfimtari harton dhjetëra skeda me “personazhe” që mbeten vetëm si emërtime simbolike të mënyrës si sillej jeta e brendshme e banorëve, shpesh më absurde se ajo e jashtmja. Gjejmë në roman lista të tilla me emra, më saktë, me nofka njerëzish, si: Mallkimtari, Shpirtmarrësi, Magjistarja, Grafologu, Shortarja, Diellza etj., secili me një funksion të caktuar alegorik, por që mbeten në stadin e ndërmendjes aty-këtu, të zhvilluar si funksione, jo si personazhe. Ose si një personazh i vetëm polifonik (shumëzërësh) ose kolektiv. Po ashtu gjejmë skeda me renditje të masakrave të pësuara të kosovarëve si lista kronikash, që harmonizohen me përdorimin e miningjarjeve thjesht si ndërmendje, ndërlidhur me përemra të pacaktuar, që ndërtojnë rrëfyesit anonimë të dëshmive e opinioneve, thashethemeve dhe parandjenjave, si: dikush tha, thuhet se… etj., që të kujtojnë rrëfimin kadarean. Dhe në krye të qytetit të ri ngrihet një godinë madhështore, që nis si kështjellë e përfundon si burg, një transferim fantazmagorik i Spaçit në Atjelindën e re.

Ndërkaq, vjen përmbytja e dytë: njerëzore, me dhimbje, lot, gjak, klithma e vuajtje, si një Golgotha tmerruese e papërfytyrueshme. Atëhere në plan të parë dalin të tjera virtyte të mbartura me vete që nga Atjelinda e vjetër: mikpritja, ndjeshmëria ndaj dhimbjes e vuajtjes së tjetrit etj. Pavarësisht gjithë fakteve e dëshmive të njohura tashmë botërisht, edhe në këtë episod do të ndërhyjnë të parathënat e Magjistares, një lloj folklorizimi ky i këngës së sapokrijuar të dhimbjes e krenarisë.

Kjo përmbytje njerëzore është pagëzimi i vërtetë i qytetit të ri, të cilin tashmë po e thërritkan me emrin Kukës (f. 142) dhe jo ndonjë ceremoni inaugurimi e dikurshme, kur qyteti ishte tepër i ri për t’u dashur, kur ende nuk kishte ndodhur në të ndonjë ngjarje epike, kur ende nuk e kishte merituar t’i këndohej kënga. Se kënga e pagëzuar me dashuri dhe gjak, është e vetmja që nuk mund të blihet e përqeshet.