Shkruar nga: Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

Në sfondin e ndryshimeve të mëdha politike dhe ekonomike në botë, rendi kushtetues dhe juridik i Kosovës duhet të evoluojë për t’u përshtatur me zhvillimet e rendit të ri evropian. Ky proces përfshin harmonizimin e normave dhe institucioneve vendore me standardet ndërkombëtare, veçanërisht me parimet e Bashkimit Evropian, të drejtës ndërkombëtare dhe sundimit të ligjit. Duke pasur parasysh sfidat historike me të cilat është përballur Kosova, ky harmonizim është thelbësor për sigurimin e qëndrueshmërisë së brendshme dhe forcimin e pozitës së saj në marrëdhëniet ndërkombëtare. Reformat në sistemin e drejtësisë, përmirësimi i transparencës dhe përgjegjshmërisë institucionale, si dhe përputhja e legjislacionit me acquis communautaire të Bashkimit Evropian janë vetëm disa nga fushat ku Kosova duhet të përqendrohet për të përparuar në këtë rrugë. Për më tepër, përmbushja e standardeve ndërkombëtare për të drejtat e njeriut dhe sigurimi i një qeverisjeje të bazuar në parimet demokratike do të forcojnë besueshmërinë e saj si një subjekt i pavarur dhe i përgjegjshëm në skenën ndërkombëtare. Rendi i ri botëror, i karakterizuar nga sfida të reja globale, si ndryshimet klimatike, teknologjia digjitale dhe globalizimi, kërkon që çdo shtet, përfshirë Kosovën, të zhvillojë institucione të forta, të qëndrueshme dhe të ndjeshme ndaj këtyre sfidave. Në këtë mënyrë, jo vetëm që Kosova do të sigurojë një sistem juridik të drejtë për qytetarët e saj, por gjithashtu do të ndërtojë marrëdhënie të qëndrueshme me komunitetin ndërkombëtar, duke synuar një rol më aktiv në strukturat rajonale dhe më gjerë.

Rendi kushtetues dhe juridik i Republikës së Kosovës: Konteksti dhe evolucioni historik – nga autonomia në pavarësi. Rruga drejt krijimit të rendit kushtetues të Kosovës ka kaluar përmes disa fazave të rëndësishme historike. Gjatë periudhës së Jugosllavisë Socialiste, Kosova gëzonte një status të veçantë si Krahinë Autonome brenda Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë. Kushtetuta e vitit 1974 i dha Kosovës një autonomi të zgjeruar, përfshirë të drejtën për të pasur një kuvend të vetin, gjyqësor të pavarur, si dhe përfaqësim në organet federative. Megjithatë, kjo autonomi u zbeh gradualisht në vitet ’80 dhe ‘90, duke kulmuar me heqjen e plotë të saj nga Sllobodan Millosheviqi në vitin 1989, gjë që çoi në një periudhë represioni të ashpër ndaj shqiptarëve të Kosovës.

Shpallja e pavarësisë dhe hartimi i Kushtetutës.

Pas përfundimit të luftës në Kosovë në vitin 1999 dhe vendosjes së administratës ndërkombëtare të udhëhequr nga Kombet e Bashkuara (UNMIK), filloi procesi i ndërtimit të institucioneve të vetëqeverisjes. Shpallja e pavarësisë më 17 shkurt 2008 përfaqësonte kulmin e këtij procesi dhe hapi rrugën për hartimin e një Kushtetute të re. Procesi i hartimit të Kushtetutës u ndikua nga standardet ndërkombëtare dhe u mbështet nga komuniteti ndërkombëtar, përfshirë Bashkimin Evropian dhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kushtetuta e Kosovës u miratua me një konsensus të gjerë politik dhe përfshiu elemente të rëndësishme për mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve dhe garantimin e një shoqërie shumetnike.

Përfshirja e Minoriteteve dhe Decentralizimi.

Një nga aspektet kyçe të rendit kushtetues të Kosovës është përfshirja e minoriteteve, veçanërisht komunitetit serb, në proceset vendimmarrëse. Kushtetuta e Kosovës siguron kuota të rezervuara për minoritetet në Kuvend dhe në institucione të tjera shtetërore. Përveç kësaj, procesi i decentralizimit ka shërbyer si mekanizëm për të adresuar shqetësimet e minoriteteve, duke garantuar autonomi të lartë në qeverisjen lokale. Komunat me shumicë serbe kanë kompetenca të zgjeruara, sidomos në fusha si arsimi dhe shëndetësia, që janë thelbësore për ruajtjen e identitetit dhe kulturës së tyre.

Shtrirja Territoriale e Pushtetit të Republikës së Kosovës: Veriu i Kosovës, ku popullsia është kryesisht serbe, ka paraqitur sfida të vazhdueshme për shtrirjen e pushtetit të Republikës së Kosovës. Pas shpalljes së pavarësisë, Serbia ka mbështetur struktura paralele të qeverisjes që sfidojnë autoritetin e institucioneve qendrore të Kosovës. Marrëveshja e Brukselit e vitit 2013, e ndërmjetësuar nga BE, synonte normalizimin e situatës përmes integrimit të këtyre strukturave në sistemin kushtetues të Kosovës, por zbatimi i saj ka mbetur sfidues. Tensionet në veri kanë rezultuar shpesh në përplasje politike dhe dhunë, duke penguar konsolidimin e pushtetit shtetëror në territorin e Kosovës.

Administrimi i Kufijve dhe Sfidat e Sovranitetit. Kosova ka përballur sfida të mëdha në administrimin e kufijve dhe mbrojtjen e sovranitetit territorial. Një nga sfidat kryesore ishte demarkacioni i kufirit me Malin e Zi, një çështje që shkaktoi debate të ashpra dhe përkohësisht pengoi integrimin evropian të Kosovës. Ratifikimi i marrëveshjes së demarkacionit në vitin 2018 dëshmoi ndjeshmërinë dhe vështirësitë që çështjet territoriale përfaqësojnë.

Procesi i Integrimit në Strukturat Ndërkombëtare. Shtrirja e pushtetit të Republikës së Kosovës nuk mund të kuptohet pa përpjekjet për t’u integruar në strukturat ndërkombëtare. Që nga shpallja e pavarësisë, Kosova ka synuar të bëhet anëtare e organizatave ndërkombëtare si OKB, OBSH, UNESCO, Interpol etj, por ka hasur kundërshtime nga shtetet që nuk e njohin pavarësinë e saj, veçanërisht Rusia, Kina etj. Këto sfida diplomatike ndikojnë në aftësinë e Kosovës për të ushtruar pushtet në arenën ndërkombëtare dhe për të konsoliduar sovranitetin e saj të brendshëm dhe të jashtëm.

Përpjekjet për Pajtim dhe Ndërtim të Paqes. Dialogu ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, i ndërmjetësuar nga BE-ja, është kyç për arritjen e një paqeje të qëndrueshme dhe zgjidhjen e çështjeve të hapura që lidhen me sovranitetin dhe integritetin territorial të Kosovës. Marrëveshjet e arritura deri më tani, përfshirë ato për lirinë e lëvizjes, energjinë dhe drejtësinë, kanë kontribuar në një normalizim gradual të marrëdhënieve, por tensionet mbeten dhe zbatimi i marrëveshjeve shpesh është sfidues.

Integrimi i Minoriteteve dhe Përmirësimi i Marrëdhënieve Ndëretnike. Integrimi i komuniteteve minoritare dhe ndërtimi i marrëdhënieve të mira ndëretnike është thelbësor për stabilitetin e brendshëm dhe shtrirjen e pushtetit të Kosovës. Edhe p se ka pasur progres, sfidat mbeten, përfshirë mungesën e besimit ndërmjet komuniteteve dhe nevojën për reforma të mëtejshme që adresojnë diskriminimin dhe përjashtimin social. Regjimi i Beogradit, por edhe disa shtete të BE-së që e mbështesin atë, paraqesin pengesa të vazhdueshme në këtë drejtim.

Reformimi i Rendit Kushtetues. Në kuadër të zhvillimeve të brendshme dhe presioneve të jashtme, mund të lindë nevoja për reformim të mëtejshëm të rendit kushtetues të Kosovës. Reforma zgjedhore, përmirësimi i sistemit gjyqësor dhe forcimi i sundimit të ligjit janë thelbësore për përputhjen e rendit kushtetues me nevojat dhe sfidat e kohës.

E Ardhmja e Shtrirjes Territoriale të Pushtetit dhe Integrimi Ndërkombëtar. Për të siguruar shtrirjen e qëndrueshme territoriale të pushtetit, Kosova duhet të vazhdojë dialogu me BE-në dhe BE-në me Serbinë, duke kërkuar zgjidhje që garantojnë integritetin territorial dhe njohjen ndërkombëtare. Integrimi në organizatat ndërkombëtare mbetet prioritet strategjik për forcimin e sovranitetit të Kosovës.

Legjitimiteti i Veprimeve në Veriun e Kosovës. Veprimet e Republikës së Kosovës në Veriun e Kosovës janë legjitime dhe përfaqësojnë shtrirjen territoriale të sovranitetit të shtetit, në përputhje me Kushtetutën e Kosovës. Këto veprime duhet të koordinohen ngushtë me faktorët ndërkombëtarë. Rendi juridik i një shteti mbështetet në dy elemente thelbësore, që janë të ndërvarur: elementi normativ (elementi i brendshëm) dhe ai faktik (elementin e jashtëm)

Elementi normativ (elementi i brendshëm) krijon kuadrin juridik, ndërsa elementi faktik (elementi i jashtëm) garanton zbatimin e tij në praktikë.
-Elementi Normativ (Elementi i brendshëm).Ky element përfshin normat dhe rregullat ligjore të përfshira në Kushtetutë, ligje dhe akte të tjera normative. Ai përbën bazën ligjore të shtetit dhe përcakton marrëdhëniet shoqërore, duke vendosur standardet për funksionimin e institucioneve dhe të drejtat e qytetarëve.

-Element faktik (elementi i jashtëm).Ky element përfshin zbatimin dhe pranimin praktik të normave ligjore nga qytetarët dhe institucionet shtetërore. Për një rend juridik të qëndrueshëm, normat ligjore duhet të jenë të zbatueshme dhe të respektohen nga të gjitha palët. Pa një forcë detyruese, normat mbeten thjesht në letër.

Ndërveprimi midis Elementeve. Një shtet mund të ketë një kuadër ligjor formal të zhvilluar, por pa zbatim praktik të tij, mund të çojë në arbitraritet dhe mungesë drejtësie. Ndërveprimi i duhur ndërmjet këtyre dy elementeve garanton funksionimin e qëndrueshëm të rendit juridik.

Sfidat në Zbatimin e Ligjit në Kosovë. Kushtetuta e Kosovës është në përputhje me standardet ndërkombëtare, por zbatimi i saj përballet me sfida, përfshirë korrupsionin, mungesën e kapaciteteve institucionale dhe problemet në integrimin e komuniteteve serbe. Këto sfida komplekse kërkojnë reforma të vazhdueshme dhe angazhim për forcimin e sundimit të ligjit dhe përputhjen me standardet ndërkombëtare.

Përfshirja e Qytetarëve në Administratën Publike. Titullarët e administratës publike duhet të komunikojnë drejtpërdrejt me qytetarët për të realizuar rendin kushtetues në praktikë, duke shmangur praktikat autoritare dhe duke preferuar një qasje bashkëpunuese. Administrata publike duhet të jetë në shërbim të kërkesave legjitime të qytetarëve.