Përsiatje rreth librit të shkrimtarit Ismail Kadare, “Kur sunduesit grinden”

Bedri Islami

Në majin e vitit 1934 një ngjarje e rëndë tronditi Moskën. Një nga poetët më të mëdhenj të vendit, Osip Mandelshtami, është arrestuar. Lajmi, sado i pabesueshëm që mund të dukej, është jo vetëm i vërtetë, por rreth tij sillen gjithfarë hamendjesh, që nga shkaqet më absurde, që shkonin drejt shëmtive të grave, si më të ëmblat dhe njëherësh më të hidhurat në sherrnajat e tyre dhe deri te poezia e tij për “Malokun e Kremlinit”, nëntor 1933, e cila, megjithëse e pabotuar dhe as nuk mund të ëndërrohej botimi i saj, ishte tashmë e njohur, pasi poeti, në atë çastin e budallshëm të shpalljes së krijimit të tij, e kishte lexuar mes miqve të shumtë, poetë, si ai. Nga çasti i leximit deri tek arrestimi i tij kishin shkuar veçse disa ditë, çka tregonte se mes dishepujve të poezisë ruse kishte pasur më shumë se sa një Judë, çka ndodh jo rrallë në vendet ku egërsia e shtetit ka gjetur binjakët e vet në egërsinë lakmitare të poetëve.

Çështja Mandelshtam merr trajta të çuditshme e të ankthta. Mbi gjithçka sillet hija e keqe, e rëndë dhe mizore e njeriut që mund të kishte urdhëruar këtë arrestim, fijet e të cilit shtrihen në të gjithë atë hapësirë poetike, që mund të quhet miqtë e poetit të arrestuar. Për më tepër, poeti është nga një familje hebraike intelektuale, përherë i dyzuar, mes asaj që i kishte sjellë vrulli i parë përkrahës i revolucionit, dhe përmes këtij vrulli kishin kaluar dy arrestimet e para, kësaj here, që të dyja nga forcat e bardha, dhe, më pas, mendimi i qartë, “për mua s’pyet njeri në botë /As ju, o jetë, o bukuri, / Veç vdekja mundi të më thotë / Ç’jam unë e ç’ëndrra kam në gji”, po ashtu me dy arrestime, e kësaj here nga forcat e kuqe, ku i dyti, ai i vitit 1938, në fakt zgjatim i të parit, do të ishte fatkob dhe vrasës për poetin.

Mes miqve të poetit ishte edhe Pasternaku, poeti i lirëzuar nga më të shquarit e poezisë ruse, i brishtë, engjëllor në një çast dhe dashuronjës i lemerisur në çastin tjetër, adhurues i “mjedra fletët në argjend do t’i veshë, / kthyer heshtur në degë përmbys, / Dielli ballin e fshehur mes resë, / si dhe ti, sibiriankë, e ngrys”, poeti që me shkrimin e tij të qartë do i linte shënimin gazetarit legjendë, gjermanit Gerd Ruge se, “kujtimet janë gjithnjë të mijat”, që, padashjen e tij, por ngulmueshëm nga të tjerët, bëhet përsonazhi i tretë i një historie nga më tronditëset e historisë së letërsisë botërore.

***

Poezia fatale, “Maloku i Kremlinit”, e Mandelshtamit është fillesa, por jo fundi i një historie, të cilën e ka sjellë Ismail Kadare në librin e tij të tashëm, “Kur sunduesit grinden”.

Është krejt e mundur që “maloku” i Kremlinit të jetë ndjerë i kënaqur, fillimisht me atë përcaktim aspak naziq, çka ishte dëshira e tij të mos ishte, aq sa ishte e mundur që vetë përcaktori “malok” të mund të përkthehej edhe ndryshe, ta zëmë “Malësori i Kremlinit”, si do e përkthente më pas Dritëro Agolli, apo “Kreshniku i Kremlinit” çka mund t’i kenë thënë Stalinit njerëzit rreth tij.

Më shumë se ai përcaktim, “malok” atij i bën përshtypje njohja e thellë, jashtëzakonisht e thellë e poetit të natyrës së tij; është si një gërvishtje nga brenda dhe shpallje e pabujshme, por reale e asaj që e di fare mirë se ka në vete. Askush nuk ia ka thënë kaq hapur, kaq shkurt e kaq saktë, në vetëm tetë reshta, gjithë çfarë ai përfaqëson dhe gjithë çka mbledhur në vete: “Dhe mustaqja i qesh si i qesh buburrecit/qafë e çizmes si cipë e sedefit. / Qafëhollët drejtues rreth e rrotull i rrinë / të zbavitet me ta si macja me minë. / Qajnë e mjaullijnë e kuisin të gjithë / Veç ai u vërvitet me gisht në turinjtë. / Dhe vendimet gatuan me shkrim e me fjalë / njërit plumbin mes syve dhe tjetrit në ballë”.

Pas kësaj poezie, Mandelshtami gjithsesi do të rrëzohej pa shpresë kthimi në botën e tij të poetit.

Të ringrihej, çka kishte qenë gjithnjë ëndërrzim, pasi e kishte pritur rrëzimin, nuk kishte qenë në dorën e tij, por, po ashtu, do të ishte jashtë tij ajo çka do të ndodhte disa ditë pas arrestimit gjysmë të beftë, enigma e një telefonate, në ditën e njëzetetretë të qershorit të vitit 1934.

Në ciklonin e ngjarjes do të ishin tre vetë: Mandelshtami i arrestuar, i cili përsëriste në birucën e padritshme në Lubjanka, provat që kishte bërë me mikun e tij besnik, Arkadij Furmanov, njeriun që lozte rolin e hetuesit, duke ndjerë pranë vetes arrestimin; Josif Visarianoviç Stalini, shefi i madh i Kremlinit, për të cilin sapo u kishte lexuar miqve të tij poezinë kobndjellëse, mes të cilëve edhe Pasternakut, dhe, ky i fundit, poeti i brishtë, i cili kishte edhe ai mëkatet e tij, që, pasi nuk ishte mjaftuar vetëm me poezitë e tij për netët e dimrit, e kishte përshkruar njeriun e hekurt, si një xhuxh me trup katërmbëdhjetëvjeçari dhe fytyrë burri vjetran.

Ndërsa për të parin, Stalini e dinte me siguri se kishte bërë poezinë makabër për të dhe joshëse për kundërshtarët e tij, për poetin tjetër, Pasternakun, ndonëse mendohej se nuk dinte asgjë për poezinë që dukej e zhdukej si mjegull, dinte edhe më shumë për shpirtin, që mund të thyhej që në kërcitjen e parë e, po ashtu, ishte i bindur se, nëse ai do të thyhej, do të merrte mbi vete edhe shumë nga gjynahet e tij.

Ismail Kadare sjell këtë hapësirë të pafundme, si një rreth dantesk, më saktë, në trembëdhjetë rrethe danteske, torturues dhe rrënues njëkohësisht, të cilat përmblidhen fillimisht në një bisedë treminutëshe, për të dalë në një fushëpamje shumë të panjohur, por të llogaritur deri në detajet më të imta, për të krijuar mitin e rremë të legjendës së lënies në baltë të shokut, aq më tepër të braktisjes së poetit nga poeti, të mendimit të lirë nga një tjetër mendim i lirë, të shkëndijimit të idesë nga një tjetër shkëndijim dhe, në fund të fundit, të krijimit të asaj që ishte dëshira më e madhe, sunduesi është më i mëshirshëm se sa poeti. Ndërsa poeti hesht, sunduesi trishtohet; nëse poeti nuk ka kurajon për të thënë të vërtetën, sunduesi sjell kohën e tij, të bolshevikëve të vjetër, që kurrë nuk e braktisën njëri tjetrin; ndërsa sunduesi kërkon të hapë një portë lirie, poeti hesht dhe e mbyll këtë portë. Kjo legjendë mjerane është menduar gjatë, ndoshta që para arrestimit të Mandelshtamit, edhe më tej në kohë, që kur u bë leçitja e Dantes nga Firence, edhe më tej akoma, që kur u bë ndeshja e parë mes poetit dhe shtetit, lirisë dhe diktaturës. E hershme dhe tragjike është kjo ndeshje.

Një temë e përbotshme, të cilës Ismail Kadare i është kthyer e rikthyer me ngulm, gati të pabesueshëm, duke gjetur brenda vetes dhe për t’i përcjellë drejt nesh si kumte të pashmangshëm, të cilët, edhe pse fillimisht duheshin deshifruar, një ditë do të ishin qartësisht të dukshme.

Për poetin në diktaturë ka gjithnjë një kohë kur ai pyet veten: do të jem me shtetin apo kundër shtetit. Me askënd nuk mund të jesh. Paanësia mund të ishte kudo tjetër, por jo në një shtet diktatorial. Përballjet e hapura ishin aq të pakta sa dukej se ishin një histori pamundësish, por edhe shkreptimash.

Në çdo kohë do të kishte përballje të tilla. Shpesh herë arti është thirrur për t’i shërbyer shtetit dhe pak herë shteti është ngritur për t’i bërë strehë artit. Për të gjetur një strehëz duhej të paguaje haraçin tënd. Ja, edhe ai, i pandalshmi i kësaj ngjarjeje, Mandelshtami, historia e të cilit do të kishte ngjashmëri fatale me shumë poetë, ish të burgosur politikë në Shqipëri, pak dekada më pas, kishte shkruar një herë një varg besnikërie, “Unë, komunisti, pa parti”, si të donte të siguronte një devizë besimi, të cilin e kishte pasur një kohë, kur pas studimeve në Universitetet e Sorbonës, Heidelbergut dhe të Sankt-Petërsburgut, ndoshta i shtyrë nga ndjenja kalorsiake, u dha fuqishëm pas lëvizjes revolucionare.

Nëse në këtë histori janë fillimisht tre vetë, Kadare bëhet i katërti i tyre. Por, krejt haptas, ai i bashkohet dy kolegëve të tij poetë, dhe, megjithëse duket i vonuar, kumti i librit të tij, “Kur sunduesit grinden” është më shumë se sa një kumt i zakonshëm poetik. Në fakt, është vazhdim i përsiatjes së tij, mesazhi se asgjë nuk duhet të humbasë nga ajo që ka ndodhur dhe, për ta zvogëluar këtë humbje, e cila është herë-herë e pashmangshme në rrjedhë të viteve, ka vetëm një mënyrë: duhet njohur e ndaluara, e pamundura dhe risjellë ajo.

Këtë bën Ismail Kadare, por edhe kjo atij nuk i është dukur e mjaftueshme.

Çdo njeriu historia i fal një ndjesi të veçantë dhe një përjetësi të vogël, e cila i lejon atij të shohë të kaluarën, por edhe të ardhmen e tij të afërt.

Stalini nuk i ka zgjedhur rastësisht dy personazhet e tjerë të kësaj historie. I ka zgjedhur sipas përcaktimit të tij satanist, por edhe që të jenë shërbenjës në të ardhmen. Mandelshtami duhet të paguajë për herezinë e tij, Pasternaku duhet të bëhet alibia e mosfajit të diktatorit. Që nga momenti i arrestimit të poetit nuk kanë shkuar veçse pak ditë, por ata kanë qenë të mjaftueshme për të bërë gati gjithë atë që do të ndodhte më pas. Ose gjithçka ka qenë e përgatitur mjeshtërisht që më parë dhe ditët e mbetura në hapësirën kohore arrestim – telefonatë, i kanë shërbyer për t’i dhënë dorën e fundit.

Pasternaku është rritur në një mjedis fluid. Nëna e tij hebreje, pianiste dhe e dashuruar pas Rubinshtejnit, njëjtë si nëna e Mandelshtamit, shpesh herë depresiv dhe i pagjumë, i lodhur nga jeta në një banesë ku shumë gjëra ishin të përbashkëta, naiv deri në dhimbje, natyrë e mënjanuar, i ftohtë ndaj njerëzve, por adhurues i Majakovskit, të cilin, po ashtu do e mohonte, i thyer në shpirt dhe i thyeshëm në bindjen e tij njerëzore. Pra, i llogaritur me detaje, duke shtuar këtu edhe emrin si poeti i parë i Rusisë.

Si për ta parë gjithçka më tragjike dhe më të pranuar, ashtu si tek Makbethi, me shfaqjen e magjistricave në fillimin e gjithçkaje që do të trondisë botën, edhe këtu, në këtë tre minutësh, shfaqet një tjetër – hije, kësaj here hija e Stalinit, që do të ikë më pastaj së bashku me të zotin e tij.

Është Poskrebishevi. Sekretari i Stalinit. Njeriu hije i tij. I frikshëm, megjithëse i padukshëm. Ai shfaqet i pari. Ismail Kadare nuk e harron këtë “magjistricë”, pasi, gjithë ajo që ka ndodhur nuk mund të perceptohet pa këtë, “gëzuash Pasternak, poeti i parë i vendit, rrofsh romancier, i pari nobelist që do të vritesh nga çmimi i lakmuar, i dashuri i Olga Ivinskaja – Larës shemër të pangjashme me asnjë shemër tjetër, përshëndetje bashkëshorti grabitës i Zinaida Neuhaus, urime Boris, përkthyes, prozator e eseist që nesër do të jesh në gojët e përbotshme”.

Pjesa e dytë / 18 korrik, ora 11:09

Ismail Kadare nuk e ka përcaktuar librin “Kur sunduesit grinden”, as si roman, as si sprovë eseistike, as meditim. Thjesht ka shkruar, “Rreth misterit të telefonimit Stalin – Pasternak”, por mund të përcaktohet si roman, me 13 kapituj e tij, që përbëjnë 13 variantet e mundshme të misterit; mund të jetë një tragjedi në 13 akte, shumë nga të cilët sillen nga personazhet femra, ashtu si mund të jetë një përsitje eseiste e klasit të parë mbi raportet mes diktaturës dhe artit, mes sunduesit të përgjakshëm dhe sundimtarit të shpirtit, ndërlidhja kohore, por edhe e tashme, në këtë binom të çuditshëm dhe që për shumë kohë nuk i është ndarë botës; enigmës së krijimit në diktaturë dhe mundësisë e gjetjes së rrugës së daljes prej zezimit; ankthit të përgjimit dhe çastit të krijimit, kaosit  të krijuar në mendimin e poetit dhe dëshirës për të qenë i vetvetishëm; në fund të fundit një përballje ku kalërojnë pranë njëra tjetrës të dy mundësitë: vdekja dhe përsosja, nga që arti nuk do të kishte kurrë rrugë tjetër dhe ndjellësi i tij, poeti, nuk do të mund të kishte asnjë mundësi veçse të paguante një haraç kalimtar për të zhbërë rrënimin e më të rëndësishmes, kumtin e lirisë.

Cili është thelbi i bisedës tre minutash të bërë mes Stalinit dhe Pasternakut në të njëzetetretën ditë të qershorit të vitit 1934?

Ismail Kadare na sjell të gjithë variantet e mundshme, mjedisin, personazhet, të njohur që futen në dramën e tyre duke qenë të dyllojshëm, pjesë të jetës ose kureshtarë, miq apo lakmitarë, të tronditur apo duarfërkues nga gëzimi,  admirues të regjimit dhe të diktatorit apo kundërshtarë të heshtur të tij, njerëz të shënuar si të kryqëzueshëm apo të tjerë që do të shpërbleheshin bujarisht, përgjues dhe rebelë.

Vendi i dyanshëm, po ashtu. Në njërin skaj zyra e Stalinit në Kremlin. Kremlin do të thotë forcë, pushtet, eliminim, vrasje, kurrë paqe. Në skajin tjetër, apartamenti komunal i Pasternakut, rruga Volkhonka, në Moskë, me kuzhinë dhe banjo të përbashkët. Koridore të zgjatur dhe dyer që përplasen.

Poskrebishevi telefonon. Pasternaku nuk e ka dëgjuar kurrë zërin e tij. Diçka ndryshe nga zërat njerëzorë. Ftohtësisht i thotë, “Me ju do të flasë tani shoku Stalin”.

Për poetin gjithçka është e pabesueshme, por edhe e frikshme. Kërkon të shtyjë çastin e bisedës me mosbesimin e tij, por zëri i panjohur ngulmon. “Flisni shokut Stalin”.

Në anën tjetër të telefonit është tashmë zëri i njohur me theksin e veçantë gjeorgjian. Hutimi i parë nuk është asgjë. E turbullt është ajo çka do të vijë më pas. Turbullimi i arrestimit të mundshëm, si shemrit, dytëzimit të tij, mundet që është i afërt. Një bisedë e bërë në rrugë, jo shumë kohë më parë, dhe leximi i poezisë turbulluese mund të jetë i njohur. Nuk ka kohë t’i mendojë të gjitha.

“Pak kohë më parë është arrestuar poeti Mandelshtam. Çfarë mund të thoni për të, shoku Pasternak?”

Në një të dhjetën e sekondës mbi poetin shembet gjithçka. Çfarë është kjo: fillim i hetimit, hyrja në një ditë arresti, përmbysje e fatit, linçim i ardhshëm?

Përgjigjet në atë ftohtësinë e tij, që në këtë çast bëhet e akullt.

“Ne jemi të ndryshëm shoku Stalin. Unë pak e njoh atë”

“Kurse unë mund të ju them se ju jeni një shok shumë i keq, shoku Pasternak. Ne, bolshevikët e vjetër nuk i kemi braktisur kurrë shokët tanë kur binin në fatkeqësi”.

Telefoni mbyllet.

Çasti i kthjellimit të Pasternakut vjen. Por, është vonë. Stalinit i është dashur vetëm për kaq. Jo për më tej. Për të, Stalinin, nuk janë të nevojshme bisedat filozofike për jetën a vdekjen, për poezinë apo dobësinë e Leninit ndaj Gorkit. Kaq ka qenë e menduar, e planifikuar dhe e duhur.

Pikë.

Në pak çaste, e gjithë Moska mëson se Pasternaku tradhton shokun e tij dhe pikërisht atëherë, kur Stalini donte ta mbronte.

Ndërsa heshtësi, Pasternaku, është i shpifuri, frikacaku, tradhtonjësi, në të kundërtën, Stalini, është mëshirmadhi, i buti, njerëzori, njeriu që nuk i braktisë kurrë shokët e tij.

Në çastin e parë të zemërimit, mbamendjes, heshtjes, fjalëve pa fund, askush nuk pyet: nga kush duhej ta mbronte mikun e tij Mandelshtam? Nga vetja apo nga njeriu që kishte telefonuar?

Kush e kishte arrestuar atë dhe kush do e dërgonte drejt vdekjes?

Ndarja e fajit nuk ishte bërë si ishte dashur: vdekja ishte llogaritur të rëndonte mbi poetin, duke çliruar tiranin.

Të trembëdhjetë versionet të duket si të trembëdhjetët kundër Pasternakut, që, edhe ai, ka ngritur Tebën e tij. Nga e cila nuk ikën dot.

Kur poeti kishte dashur të bënte dëshminë e tij, në skajin tjetër të telefonit nuk do të bëhej i gjallë askush. Ai numër ishte krijuar veç për një bisedë të vetme, atë që porsa kishte ndodhur dhe që mëtohej të ishte alibia e krimit.

Poeti, për një çast , ishte mposhtur. Mposhtja duhej shpallur, duhej bërë e njohur. Hapësira e lirisë ishte zënë. Në fronin e saj ishte ulur diktatori. Njëjtë si kishte ndodhur me poetin romak, Ovidi, dy mijë e ca vite më parë; njëjtë si me poetin filozof Seneka, njëjtë si me dëbimin e Dantes, përsëritje e pafund e kësaj ndeshje të pafund.

Dhe ky është thelbi i “Kur sunduesit grinden”, një temë e gjithëkohëshme, në të cilën gjenden, edhe një herë, përballë njëri tjetrit, diktatori, sunduesi i jetës, ai që mban në duar skeptrin e jetës dhe të vdekjes, dhe në anën tjetër, magjia e fjalës, e cila krijon ndjeshmërinë, endjen dhe dhëmbshurinë, idenë dhe vizionin, besimin e poetit.

Secili poet, artist, shkrimtar, pra, krijues, përcaktohet përgjithnjë në një çast të caktuar të jetës së tij dhe ky është çasti kur ai gjendet përballë vetvetes.

Kadare është gjendur në një çast të tillë. Në fakt, ai e ka ndjell një çast të tillë. Është ndodhur shpesh herë mes tmerrit dhe, po të mos kishte ndodhur kjo, ky libër do të ishte i pajetë, i panjohur dhe i pandodhur.

Ai është i vetëdijshëm për çfarë ka ndodhur dhe, nëse në librin e tij sjell trembëdhjetë versionet e një misteri, asnjëherë për të rënduar poetin, por të dëshmuar për gjendjen e pazakontë, kur ndjenja e së paditurës krijon atë moment që fare lehtë mund të quhej “të të lidhet goja”.

***

Të trembëdhjetë aktet e tragjedisë së këtij libri janë si një proces hetimor, i qëmtuar ndër vite, pasi autori i është kthyer shpesh herë këtij gjurmimi, si një pjesë të vetvetes, kërkesë e vazhdueshme për të njohur të ndaluarën dhe të pamundurën.

Megjithatë një pyetje nuk është shtruar ende: Çfarë do të kishte ndodhur, nëse, në të kundërtën e asaj që dihet, pra të përgjigjes së vaktë, deri diku mohuese të Pasternakut, të kishte ngjarë krejt e kundërta:

Nëse, për një çast, në shpirtin e tij të ishte zgjuar rebeli i fjetur, të kishte ardhur çasti i guximit dhe i forcës, dhe, përkundër çdo pasoje që mund të kishte pasur, të kishte dëshmuar se Mandelshtami është një poet i madh, i matshëm me poetin e parë të Rusisë, se ai, Mandelshtami kishte qenë dikur bir e ndjekës i revolucionit, pasi dy herë rradhasi mund të ishte pushkatuar nga Të Bardhët dhe, se në fund të fundit, poezia ndjekëse nuk ishte asgjë tjetër, veçse një çast i turbullt, i parëndësishëm. Nëse do i kishte thënë se mbajtja në burg e një poeti të tillë, mik i atij vetë, nuk i bënte nder askujt, as vetë Rusisë së Madhe, e cila nuk mund të kishte drojë nga vargjet e një poeti të mrekullueshëm.

Çfarë do të kishte ndodhur?

Do të kishte poeti i burgosur një fat tjetër, krejt ndryshe, do të ishte i lirë pas kësaj bisede dhe do të kishte rendur drejt shtëpisë në ekstazën e lirisë?

I duhej vërtet Stalinit një dëshmi e poetit të parë të Rusisë për të lënë të lirë një sivëlla të tij?

Vërtet Stalini kishte nevojë për ndërhyrjen e Pasternakut për zbutjen e dënimit të Mandelshtamit?

A mund ta kishte shpëtuar ai mikun e tij nga tragjedia? A do të kishte mundur që përmes fjalës së tij të shpëtonte jetën e një poeti?

Hutimi i çastit ishte smirë e heshtur, drojë nga njeriu këmbëshkurtër, “maloku i Kremlinit”, apo keqkuptim?

A mund të përsëritej çasti ose, më saktë,  pengu i mosfoljes?

Megjithëse të gjitha mund të duken si enigmë e pazgjidhur, një gjë është e qartë:

Asgjë ndryshe nuk do të kishte ndodhur. Pasternaku ishte përllogaritur qetësisht për rolin e tij dhe, pas mpirjes, perdja kishte rënë.

Një vit pas misterit telefonik, ai do të ndërhynte te Stalini për shpëtimin e burrit të dytë të poetes rebele, Anna Ahmatova dhe djalit të saj, Lev Gumilovit.

Stalini, si për të dashur të risillte alibinë e rastit Mandelshtam, ia merr parasysh ndërhyrjen dhe, Punini bashkëshort dhe Levi, biri i Ahmatovës, një javë pas letrës, lirohen nga burgu.

Si për të dashur të risillte gjithçka që kishte ndodhur, njëri nga “magjistricët”, i njëjti, sekretari fuqiplotë i shefit, Poskrebishevi, telefon në shtëpinë e re të Pasternakut për t’i dhënë lajmin e mirë.

Mos u zbut tirani nga fjala e poetit? Do të kishte ndodhur kështu edhe në rastin Mandelshtam?

Punini, bashkëshorti i dytë i Ahmatovës do të arrestohet tri herë dhe do të vdesë në një kamp internimi. I biri, Lev Gumilov, qëndroi dhjetë vjet në burgje e kampe internimi. Ahmatova, poetja rebele, që nuk kishte pranuar të emigronte, pasi e quante tradhti ndaj gjuhës dhe kulturës së vet, të gjithë dhimbjen e saj të pashoqe do e shprehte në Requim.

Diktatura, pikërisht në çastin që shkrimtari mendon se mund të jetë zbutur, atëherë jep edhe goditjen e rradhës.

Viti 1972 në Shqipëri do e përjetonte këtë dhe do të risillte gjëmën e radhës, por edhe më goditëse se ato që kishin shkuar, duke përjashtuar vitin 1945. Pas asaj zbutje të përkohshme të pushtetit, që dukej si një fillesë flladuese e lirisë, fjalimit në një rrethinë kryeqytetase, në Mat, ku “prijësi” kishte shkuar deri në atë që mund të quhej absurde deri para asaj dite, pra, në këshillën e dhënë shkrimtarëve në reagimin e tyre ndaj redaktorëve, të cilëve, kur mos u pëlqenin librat e dërguar për botim, autorët t’i thonin, “merre, bëje vetë”, kishte ardhur ngrica e marsit, përmes një plenumi të Komitetit Qendror, që shumë shpejt do të sillte akullimin e gjithçkaje. Një pyetje, në dukje e zakonshme, “kush është më i rrezikshëm, liberalizmi apo konservatorizmi”, do të kishte një përgjigje makthi; artistë të arrestuar, drejtues të burgosur, valë largimesh dhe përjashtimesh, konservatorët janë në delir dhe njëri prej tyre, RB, do të deklarojë, duke pasur parasysh Ismail Kadarenë: “Gabim që i çmojnë veprat tona në Francë, ata duhen çmuar nga jehona në vatrat revolucionare të botës. Kot i bien në qafë konservatorizmit. Asnjë vepër konservatore nuk është ndaluar, si ato, modernistet”. Nga Tirana largohen me ngut, më saktë, i largojnë ngultasi, disa nga poetët më të talentuar të një brezi të ri, të cilët synojnë poezinë moderne, janë shkëndijimet e fuqishme të një arti krejt ndryshe, e mes tyre, edhe dy nga më të shquarit e letrave shqipe, Mokom Zeqo dhe Xhevahir Spahiu, pa të cilët nuk mund të kuptohet letërsia e sotme shqipe.

***

Raporti mes diktaturës dhe artit është shtruar shpesh herë nga Ismail Kadare. Nëse para vitit 1990 nënkuptimi ka qenë shtresa e parë që duhej hequr, më pas, është bërë qasje e domosdoshme e pandryeshueshme dhe e kuptueshme njëkohësisht. Një qasje e tillë ka qenë e domosdoshme për shkak të shtresimeve të krijuara.

Pikëpyetja e njerëzimit ka qenë në dilemën e përzgjedhjes , mes hekurit të rëndë të shpatës së pushtetit apo poezisë, për të cilën kemi përkufizimin magjik të Platonit, “kjo gjë e lehtë, flatrore dhe e shenjtë”.

(Vijon në numrin e ardhshëm)