HANS FREYER*

Para se të fillojmë të flasim për sociologjinë e fesë, le të kujtojmë edhe një herë se sociologjia është një shkencë e së vërtetës, një shkencë e fakteve/ngjarjeve. Sociologjia është e detyruar të mendojë pa dhënë gjykime vlerore. Në këtë disiplinë shkencore duhen lënë mënjanë gjykimet vlerore dhe qëndrimet vetjake. Ngjarjet duhen trajtuar dhe analizuar ashtu siç janë.

Por, në veçanti në fushën e sociologjisë, nuk është e lehtë që të realizohet ky determinizëm metodologjik, pasi ngjarjet shoqërore nuk përbëjnë dukuri si ngjarjet natyrore të cilat mund të vëzhgohen nga jashtë. Ato janë ngjarje në të cilat marrim pjesë edhe personalisht.

Në fushën e sociologjisë së fesë kjo është edhe më e vështirë. Feja vepron deri në shtresat më të thella të personalitetit. Kështu, mund të themi se nëse ka një dukuri ku njeriu merr pjesë me gjithë qenien e tij, ajo është feja. Për këtë arsye, duhet një analizë shumë e kujdesshme nëse mund të marrim një qëndrim objektiv ndaj dukurive religjioze, të pavarur, jashtëvlerore dhe shkencore.

Le të supozojmë se një sociolog analizon grupet e interesit të cilat janë pjesë e jetës shoqërore dhe ekonomike moderne. Sociologu, që në fund të hulumtimit të tij konstaton se pjesë­tarët e një grupi interesi mbrojnë interesat e tyre duke shtruar kërkesa në kundërshtim me interesat e tërësisë shoqërore, mund të hapë një front ndaj interesave të një grupi të caktuar. Pavarësisht prej këtij rreziku, konstatimet e arritura duhet t’i përcillen në mënyrë të drejtpërdrejtë opinionit publik.

Nuk janë vetëm fuqitë e jashtme apo brenga se me qëndrimet shkencore prekim interesat materiale të të tjerëve, që në fushën e sociologjisë së fesë e pengojnë qasjen ndaj çështjeve nga një pikëpamje shkencore objektive. Përkundrazi, problemet janë të brendshme, burojnë nga vetë ne sepse, duke përveshur krahët për të studiuar një problematikë, edhe vetë ne shkelim në një fushë të shenjtë. Por, pavarësisht prej gjithë kësaj, duhen respektuar normat që vlejnë për të gjitha disiplinat shkencore. Pa dyshim që ka ndryshim mes besimit në një fe dhe shndërrimit të saj në objekt studimor. Megjithatë, duhet ngulmuar te qasja objektive. Për këtë arsye, mendimi ynë shkencor ballafaqohet me një presion që vjen nga brenda. Sociologët bashkëkohorë të fesë i kanë tipologjizuar fetë në bazë të disa kritereve të cilat ngjajnë me kriteret e zoologëve kur tipologjizojnë insektet apo fluturat. Më tej duhet menduar nëse feja mund të kuptohet/rroket në distancë dhe në një mënyrë shpërfillëse; pasi në trajtimin teorik të çështjes dhe në të menduarit abstrakt të saj ndihen ca përpëlitje nga inkuadrimi ynë i brendshëm. Në të kundërt, kjo do të thotë se po trajtojmë disa matrica të vdekura, realitetin jofetar. Përveç kësaj, duhet ta shtyjmë veten që të japim vlerësime teorike të paanshme. Ky presion i brendshëm dhe i thellë nuk mund të shmanget nga hulumtimet e sferës së sociologjisë së fesë. Nuk duhet të kemi frikë nga ky presion. Duhet të përpiqemi vazhdimisht që të ngadhënjejmë mbi të.

Një nga vështirësitë në analizat dhe hulumtimet e sociologjisë së fesë është edhe fakti se mbi sipërfaqen e tokës ekzistojnë fe të ndryshme për nga përmbajtja e besimit, për nga mënyra e perceptimit të së shenjtës, si dhe për nga mënyra e kryerjes së ritualeve dhe adhurimeve. Nëse marrim parasysh jo vetëm besimet e kohës së sotme, por edhe ato nga kohët e para të njerëzimit, ky pohim përforcohet edhe më tepër.

Madje edhe te fetë e gjalla sot – dhe në veçanti tek ato që janë shfaqur në periudha shumë të hershme të historisë – ka gjëra që na duken të huaja, të panjohura, të cilat përpiqemi t’i kuptojmë në këtë apo në atë mënyrë. Ngjashëm me këtë, vëmë re edhe dallime vlerore, madje edhe mes feve të mëdha. Nga njëra anë perceptime shumë të thjeshta dhe të ashpra, nga ana tjetër mendime madhështore, që gjejnë shprehje të fetë e larta.

Sociologjia e fesë është e detyruar që t’i marrë parasysh të gjitha këto dukuri që reflektohen te jeta fetare. Këndvështrimi i saj duhet të jetë universal, të mos mohojë dallimet ndërfetare dhe mospërputhjet vlerore. Për sociologjinë e fesë është e rëndësishme që t’i analizojë edhe fetë më primitive të komuni­teteve që janë të gjalla edhe sot.

Faktorin fe do ta hasim gjithnjë, pavarësisht se sa thellë zbresim në histori, madje edhe në periudhat parahistorike. Individi, që nga kulturat më primitive, ka jetuar brenda grupeve shoqërore, ka jetuar i lidhur pas një feje të caktuar. Edhe në faza të tilla të historisë ka besuar në ekzistencën e disa qenieve misterioze, ka kërkuar rrugët për të hyrë në marrëdhënie me to; ka lodhur kokën lidhur me jetën pas vdekjes; ka besuar në idhuj (fétiche), në gjëra që sjellin fat, te të cilat ka përmbajtje (si)fetare. Por, ndryshimi vleror mes një besimi të tillë dhe feve të larta përbën një fakt me peshë për sociologjinë e fesë. Madje edhe fetë e fiseve të vjetra, si për nga përmbajtja ashtu edhe për nga vlerat, ndryshojnë shumë nga ajo që ne quajmë fe sot. Besimet politeiste të grekëve, romakëve, egjiptianëve antikë, të sumerëve dhe hititëve kanë ndikuar shumë në kulturën e këtyre popujve. Çdo festë e tyre ka pasur një kuptim fetar; çdo marrëveshje është bërë në emër të hyjnive; çdo garë sportive ka përfunduar me një ritual fetar. Ndonëse besimi i këtyre popujve ndryshon shumë nga ai yni, sepse ishte politeist, perëndive u janë përshkruar tipare njerëzore; janë perceptuar si qenie konkurrente dhe në luftë me njëra-tjetrën, prapëseprapë mund të themi se edhe ata kanë pasur shenjtërinë e vet.

Lindja e feve monoteiste përbën një pikë kthese në historinë e njerëzimit, shënon ngjarjen më të rëndësishme në histori. Filozofi gjerman Karl Jaspers (1883-1969) këtë çast e cilëson si pikë kthese në historinë botërore. Në shek. VII dhe VI p.e.s. kanë vepruar profetët e mëdhenj të përmendur në Dhiatën e Vjetër, zoroastrianizmi në Persi (630-553 p.e.s.), Buda në Indi (563-483 p.e.s.), Konfuci në Kinë (557-479 p.e.s.) dhe Lao Ceja (604-? p.e.s.). Fetë e vërteta monoteiste do të shfaqen në mijëvjeçarin e ardhshëm.

Sociologjia e fesë është e detyruar t’i marrë parasysh të gjitha fetë e llojit njerëzor. Por, duhet shënuar se kjo nuk nënkupton edhe relativizimin e dallimeve vlerore mes feve popullore politeiste dhe feve të larta monoteiste.

Në kërkimet e sociologjisë së fesë, feja duhet trajtuar si një entitet që ndikon te çdo individ, që vendoset dhe lëshon rrënjë, që i kapërcen njerëzit dhe objektivizohet, që luan rolin e urës ndërmjet tyre.

Rudolf Ottoja (1869-1937) është shkencëtari i parë që është munduar ta përkufizojë cilësinë kryesore të fesë. Sipas këtij përkufizimi, që më pas është pëlqyer edhe nga shumë studiues të fesë, feja është “përjetimi i të shenjtës” (das Erlebnis des Heiligen). Ky përkufizim nuk është i zbrazët, ndonëse në shikim të parë duket shumë formal dhe i paqartë. Para së gjithash, ai flet për kapacitetin e njeriut për të përjetuar të shenjtën; flet për atë se kjo përvojë është një nevojë qenësore e tij. Ndërkohë shpjegon edhe të vërtetën se feja është e vendosur në vetëdijen e njeriut. Kjo sepse përvoja (erlebnis) është e lidhur gjithmonë me vetëdijen, me shpirtin, me njeriun, me individin.

Të vërtetën e pakontestueshme se feja, para së gjithash, është çështje individuale, një gjendje e brendshme e përjetuar nga njeriu, e mësojmë nga fetë e larta. Te të gjitha fetë e mëdha ka thënie lakonike, të thella, që flasin për shpirtin individual që i thërret njerëzit të besojnë.

Megjithatë, përvoja tregon se përjetimet e thella të fesë nuk janë vetëm individuale. Ndjesia fetare kalon dhe përjetohet edhe nga të tjerët. Prej përjetuesit të parë feja pasqyrohet edhe te të tjerët. Ja pra, ky është fillimi i ndikimit të burimit bashkësindërtues të fesë. Ndoshta mund të kuptohet si një kontradiktë fakti që menjëherë pas theksimit se ajo vendoset dhe lëshon rrënjë në vetëdijen e individit, flasim për përmasën bashkësindërtuese të fesë. Vërtet ekziston një urë mes lindjes së përjetimit fetar dhe komunikimit të tij te të tjerët, pra mes dy fakteve të objektivizimit, mes ndjesisë dhe bashkësisë fetare.

Studimet e shumta flasin se përvoja fetare objektivizohet në tri mënyra:

i. Çdo jetë fetare është e lidhur me perceptime të caktuara. Këto perceptime mund të formohen nga disa elemente materiale, ide përshkruese dhe konkrete. Te fetë politeiste përmbajtja e perceptimeve fetare është konkrete, është identitet i disa elementeve përshkruese; domethënë është e lidhur me një mit. Përkundër kësaj, te fetë e larta kjo përmbajtje ngrihet në mendime abstrakte, në doktrinë fetare.

Përmbajtja e perceptimeve specifike të një feje ka forcë për bashkimin e individëve. Kjo përmbajtje i kapërcen individët dhe kryen funksionin e një ure që i lidh ata me njëri-tjetrin. Një mister i përbashkët për shumë njerëz paraqet një dije të përbashkët për të gjithë ithtarët. Gjendja është e tillë edhe te fetë më të thjeshta. Në ndërgjegjen individuale kjo e vërtetë shprehet si vijon: “Ne si pjesëtarë të fisit apo të popullit dimë për ekzistencën e perëndive, ua dimë emrat një e nga një dhe kemi dijeni edhe për fuqitë mbinjerëzore të tyre”.

Te fetë e mëdha apo të larta, përmbajtja e perceptimeve përbashkuese nuk është një mit konkret, material, por një doktrinë e caktuar. Si rregull, në çdo fe përshkruhet si formulë besimore që përmbledh doktrinën e saj. Lidhja pas fesë përmendet vetëm në kontekstin e përsëritjes së kësaj përmble­dhjeje (rezymeje). Në Greqinë antike ky lloj besimi quhet “symbolion” (shenjë). Kështu, formula që shënjon besimin (ose botëkuptimi fetar që përcaktohet me këtë formulë) luan rolin e një flamuri që bashkon dhe pas të cilit ecën çdokush.

Tërësia e perceptimeve dhe ideve fetare, ose botëkuptimi i veçantë i një feje përmblidhet nga vetë themeluesi i fesë, që bën mbledhjen e zbulesave, ose nga shokët, nxënësit apo të afërmit e tij, që brenda një kohe të gjatë nxjerrin në pah një vepër të caktuar. Një rast për të parën është Kurani, kurse për të dytën Dhiata e Re.

Tekstet e shenjta shoqërohen gjithnjë me teologjinë që shpjegon dhe interpreton përmbajtjen teorike të tyre, që i shqyrton ato në mënyrë të hollësishme dhe që gjeneron terminologjinë përkatëse.

Të gjitha fetë i konstatojnë doktrinat e veta në formën e një mësimi besimor ose të një libri të shenjtë. Është për t’u shënuar se disa nga themeluesit e feve të mëdha emërtohen si “mësues”, “mjeshtër” etj. Kjo vlen për Konfucin, Lao Cenë dhe për themeluesin e maniheizmit (Mani, 216-276), dhe tregon rëndësinë e bashkëmendimit lidhur me një mësim fetar që siguron unitetin. Por, marrë në përgjithësi, studimet e bëra rreth teksteve fetare, përfshirë këtu edhe formulat besimore, kanë hapur rrugën e mospërputhjeve në mendime, madje edhe të kontradiktave. Kontradikta të tilla hasen në të gjitha fetë e mëdha. Si përfundim, brenda një feje kanë lindur shkolla, sekte dhe drejtime të ndryshme. Siç e shohim nga rasti i qyteteve të Tebës, Memfisit dhe Heliopolisit të Egjiptit të vjetër, ku shkollat e ndryshme fetare kanë pasur përplasje me njëra-tjetrën, mund të themi se kontradiktat kanë qenë të pranishme edhe në shekujt kur kanë sunduar fetë politeiste. Kontradikta e Egjiptit kishte të bënte me zinxhirin e hierarkisë së perëndive egjiptiane. Krahas kësaj ka pasur edhe tema të tjera të diskutueshme lidhur me doktrinat fetare.

Në çdo vend ku gjenden tekstet e shenjta, në veçanti te fetë universale konstatohen mospërputhje të shumta fetare dhe sektare. Në këtë drejtim janë shumë të rëndësishme kuvendet klerikale në shek. IV, V dhe më vonë. Çështja kryesore e diskutuar nëpër kuvende të tilla ka qenë tema e lidhjes ontologjike mes profetit Jezu dhe Zotit. Përçarja brenda kishës, ndarja në mes të Kishës Perëndimore me qendër në Romë dhe asaj Lindore ka filluar me polemikat lidhur me këtë çështje.

Mospërputhjet rreth doktrinës fetare nuk janë specifike vetëm për krishterimin, por edhe për fetë e tjera të mëdha. Një shembull për këtë janë dallimet mes budizmit mahajana dhe atij hinajana. Interpretimi i parimeve fetare është shumë i rëndësishëm për individët, kurse doktrina i ndan dhe i largon njerëzit. Në Angli, në periudhën e reformave fetare, ithtarët e largimit të doktrinës fetare nga thelbi janë quajtur opozitarë, kundërshtarë ose sektarë (dissenters) dhe e kanë shfaqur veten me këtë emërtim. Përçarje të tilla shënohen në të gjitha fetë universale dhe, në fakt, ato e dërrmojnë unitetin fetar.

Nga ana tjetër, ithtarët e një besimi të shkëputur nga baza janë shumë më solidarë me njëri-tjetrin. Vihet re se raporti mes ndikimit bashkues dhe veçues të doktrinës fetare është shumë i ndërlikuar.

ii. Çdo fe përmban perceptime që kanë të bëjnë me bindje dhe sjellje të shenjta, kurse fetë universale përmbajnë ide. Por, duhet shënuar se asnjë fe nuk është përmbledhje perceptimesh dhe idesh. Në fakt, feja nuk është vetëm çështje qëndrimi, perceptimi, mendimi apo të konceptuari – ajo është edhe çështje ndjenje dhe vullneti.

Ekzistojnë teori të filozofisë së fesë që pretendojnë se feja është identitet vetëm i disa perceptimeve. Feja është kuptuar në këtë mënyrë në periudhën e Rilindjes dhe më vonë në shek. XIX. Sipas kësaj pikëpamjeje, feja është një botëkuptim, një filozofi, një koncept parashkencor që ka mbetur në nivelin e perceptimeve konkrete dhe që s’ka arritur atë të koncepteve abstrakte.

Përfaqësuesi më i zgjedhur i kësaj pikëpamjeje është Auguste Comte. Sipas tij, në historinë e njerëzimit janë shënuar tri faza kryesore që ndryshojnë për nga botëkuptimi, mendimi dhe ideologjia mbizotëruese. Në antikitet, që është faza më e gjatë e historisë njerëzore, njeriu mendonte rreth vetes disa qenie dhe fuqi të jashtëzakonshme. Në këtë periudhë, ngjarjet përreth që mund të ndikonin të ardhmen, si furtuna, stuhitë etj., njeriu është përpjekur t’i shpjegojë përmes qenieve dhe fuqive që u përmendën. E shprehur me fjalët e Comtesë, kjo periudhë paraqet periudhën fetare ose teologjike të të menduarit. Në këtë epokë feja ishte mënyrë e të menduarit, mënyrë shpjegimi dhe interpretimi për fenomene të ndryshme natyrore.

Sipas Comtesë, më pas kanë vijuar dy periudha: ajo e mendimit metafizik, ku ndodhitë e ndryshme nuk janë interpretuar duke u dhënë kuptim hyjnor, por janë shpjeguar përmes termave abstraktë tejnatyrorë, si thelbi, fuqia natyrore, graviteti etj. Në periudhën e tretë kjo mënyrë metafizike e të menduarit është zëvendësuar me atë pozitive, ku janë braktisur termat metafizikë dhe ka mbizotëruar mendimi puro-shkencor. Sipas këtij botëkuptimi, feja përbën një parashkencë. Pra, kur arsyeja njerëzore arrin nivelin për ta kuptuar shkencën abstrakte, feja e humbet vlerën.

Gabimi i kësaj teorie, sikurse edhe i të gjitha teorive që mundohen ta shpjegojnë fenë vetëm në saje të arsyes, është të konsideruarit e një pike të përbashkët si një veçori e vetme e rëndësishme. E vërteta është se çdo fe, qoftë mitologjike, qoftë botërore, s’është vetëm përmbledhje perceptimesh dhe idesh, por qëndrim i brendshëm dhe i jashtëm i njeriut. Qëndrimin e dukshëm e quajmë sjellje dhe një shembull për këtë është ceremonia fetare, jetësimi i një kërkese të Zbulesës, ritet dhe adhurimet e ndryshme. Kurse një qëndrim i brendshëm është lutja. Të gjitha këto nuk janë dukuri të arsyes teorike, por sjellje të vullnetshme.

Në këtë mënyrë arrijmë tek aspekti i dytë i fesë. Tani le ta analizojmë ndikimin bashkësindërtues të fesë. Le të theksojmë se mes këtyre dy elementeve të fesë, njëri perceptiv, tjetri i vullnetshëm, pra nga njëra anë legjendat dhe mitet, nga ana tjetër adhurimet dhe sjelljet fetare, ka një lidhje të pashkëpu­tshme.

Autor i një sjelljeje, i një veprimi apo i një akti adhurimi, i veprimeve që tregojnë respektin e brendshëm, i një rituali fetar dhe i akteve të ngjashme janë njerëzit. Por, këto sjellje i tejkalojnë njerëzit dhe kanë ndikim edhe tek individë të tjerë përreth. Veprimet që rrezatojnë jetën fetare i afrojnë njerëzit që kanë perceptime dhe bindje të përbashkëta shumë më tepër. Ndikimi shoqërindërtues i veprimeve të përbashkëta është një fakt i konstatuar nga psikologët. Çdo njeri në veprimet kolektive shndërrohet në qenie tejindividuale dhe në organ të së tërës; është kjo tërësi që i udhëheq individët, që i çon përpara dhe që i mobilizon ata. Njerëzit i bashkon madje edhe heshtja kolektive.

Nëse anëtarët e një bashkësie shfaqin sjellje të njëjta, kjo do të thotë se ata ndjekin një vijë të njëjtë. Në fillim, një ose më shumë njerëz nisin të bëjnë një veprim, më pas u bashkohen të tjerë; njëri ia nis këngës, të tjerët e ndjekin. Ky është një ligj që ka të bëjë me strukturën e brendshme të aksioneve të bashkësisë, që përfshin edhe veprimet jashtëfetare. Kjo vlen edhe për vallet. Në shembullin e fundit gjithnjë prin një individ ose disa prej tyre; ata nuk dalin jashtë shoqërisë, ata përzgjidhen nga mesi i anëtarëve të tjerë. Jashtë bashkësisë, kohë pas kohe mund të dalë edhe ai që prin ritualin fetar. Roli i tij ndryshon në varësi të kontekstit. Edhe kjo gjendje, në një mënyrë apo në një tjetër, mund të ndikojë në organizimin e bashkësisë. Rrjedhojë e këtyre zhvillimeve është një grup i veçantë që prin në ritualin fetar, pra ai i klerikëve. Rrënjëzimi i formave të ritualeve dhe adhurimeve ka të bëjë me një diferencim të kësaj natyre që realizohet brendapërbrenda bashkësive fetare.

Një nga llojet e ritualeve dhe adhurimeve është ai që quhet përshkrues. Kjo nuk nënkupton vetëm meditimin dhe përfyty­rimin e shenjtërisë, por edhe përshkrimin e saj përmes sjelljeve. Në Greqinë antike ka pasur dy mënyra për të gjallëruar mitet: logosi (fjalë, teori, doktrinë) dhe drama (veprim, ekzekutim). Drama greke për nga burimi është një akt me qëllime fetare. Siç dihet, në Greqinë antike tragjeditë e mëdha ishin manifes­time që bëheshin për zotin mitologjik Dionis, kurse tema ishte gjithnjë jetëshkrimi i perëndive, gjysmëperëndive dhe heronjve të ndryshëm njerëzorë. Duhet shënuar se ritualet dhe adhu­rimet përshkruese nuk janë specifike vetëm për fetë mitologjike. Gjurmët e tyre i gjejmë edhe në fetë e larta. Një dëshmi për këtë është ilustrimi dramatik i torturave të Jezuit nëpër kishat e krishterimit mesjetar.

Studimet rreth feve primitive kanë treguar se grupet fetare e kanë ruajtur vazhdimësinë e vet përmes disa ceremonive fetare, nëpërmjet të cilave njerëzit kanë arritur të sigurojnë njëfarë uniteti jetësor. Te këto grupe s’ka veprimtari pa pamje fetare, nuk ka aktivitet që s’është stolisur me një ceremoni fetare. Ngjarjet themelore dhe të rëndësishme si lindja e fëmijës, pranimi i një të riu mes të rriturve, martesa, varrimi, kumti për luftë, fillimi dhe përfundimi i korrjeshirjeve janë realizuar gjithnjë me rituale fetare. Këto rite fetare janë më të vazhdueshme se imagjinata që i prodhon. Imagjinata dhe idetë ku bazohen këto rite, me kalimin e kohës e humbin gjallërinë dhe qartësinë në mendjen e njeriut, por ritet në fjalë bëhen në pajtim me traditat. Këto të dhëna tregojnë se ritet dhe ceremonitë fetare, me fjalë të tjera, aktivitetet fetare, kanë një fuqi bashkuese të doktrinës fetare, madje edhe më të fortë se ajo. Në këtë drejtim tingëllojnë të vërteta fjalët e Francis Baconit (1561-1926): Religio praecipium vinculum societatis – Feja është zinxhiri më i fortë shoqëror.

Në vazhdim do të ndalemi te një mendim i Konfucit lidhur me temën në fjalë. Siç dihet, konfucianizmi është një religjion racional. Për këtë arsye, në tekstet teologjike përmendet më tepër si një shkollë filozofike, si një botëkuptim etik, si një urtësi politike sesa si një fe. Në shkrimet e Konfucit theksohet se rëndësi parësore ka kryerja e ritualeve dhe e ceremonive fetare pa kurrfarë ndryshimi, pasi jetëgjatësia e shtetit dhe e shoqërisë varet prej këtij elementi, gjëra këto që e përforcojnë unitetin shoqëror. Pra, bëhet fjalë për një koncept të avancuar që shënon ndikimin koheziv të aktiviteteve fetare.

Sot shumë fe e vërtetojnë këtë realitet. Shembuj të shumtë që kanë të bëjnë me këtë segment të jetës fetare vërejmë anekënd botës. Për shembull, në Kishën Katolike ka pesëdhjetë vjet që është shfaqur një rrymë që në ritet fetare dhe lutjet që lexohen në ceremonitë fetare ndjek pëllëmbë pas pëllëmbe metodat e vjetra. Prirje dhe rryma të tilla ka edhe në Kishën e Lindjes dhe në budizmin mahajana.

iii. Çdo fe, në veçanti ato të mëdhatë, përveç subjekteve thelbësore të fesë, përfshin një thesar të pasur mendimesh rreth të gjitha çështjeve të rëndësishme të jetës, rreth çështjeve relevante të jetës. Feja sjell një shpirt, një frymë dhe të gjithë besimtarët e besojnë, e kolektivizojnë atë. Kjo përbashkësi e frymës ndikon në jetën e tyre në mënyrë të vetëdijshme apo të pavetëdijshme. Kjo është pika e tretë që duhet fokusuar nga këndvështrimi i impaktit përbashkues të fesë.

Nuk është e lehtë që fryma e një feje të shpjegohet me fjalë, të numërohen elementet përbërës të saj. Një nga shërbimet e rëndësishme që ka bërë Marxi për shkencën është përpjekja për ta shpjeguar shpirtin përmes shembujve. Feja e shtyn njeriun të marrë qëndrim ndaj çështjeve jofetare dhe të evoluojë natyrën, historinë dhe kulturën. Kufiri në mes të tejbotërores dhe botërores është një nga elementet që e ndan një fe nga tjetra. Mënyra e vlerësimit të botës profane si një tërësi, si një gjë e mirë apo e keqe, si një gjë nga e cila mund të dalë e mira dhe e keqja, si një lëndë që nuk përfshin një vlerë vetvetiu, varet drejtpërdrejt nga ky konstatim. Vedat, si një prej shënimeve më të vjetra të fesë hinduse, paraqesin një nga shembujt e perceptimit të botës si gjë e mirë (si një dhunti). Përkundër kësaj, koncepti i budizmit ndërtohet mbi idenë se gjithësia është përplot keqësi dhe hidhërim, se është e privuar nga drejtësia, se është një ëndërr e kotë e kalimtare.

Mes qëndrimit pozitiv, optimist dhe atij plotësisht mohues, refuzues dhe pesimist për botën. shënohen shumë gjendje kalimtare. Si në islam, ashtu edhe në krishterim dhe hebra­izëm, ekzistojnë qëndrime ekstreme lidhur me botën. Sipas botëkuptimit të këtyre feve, bota jashtëfetare, sado që s’është e shenjtë, në vetvete bart potencialin e shenjtërimit. Ndonëse jo të gjitha pasqyrimet e saj janë të mira, është e hapur për të pëlqyer të mirën. Shpirti i këtyre feve shpjegohet pikërisht në këtë mënyrë. Një e vërtetë e dukshme është edhe ajo se pjesëtarët e një feje kanë një qëndrim të njëjtë ndaj botës dhe ky element i bashkon njerëzit; pjesëtarëve të kombeve dhe kulturave të ndryshme u jep një fuqi formësuese.

(Marrë nga numri i 11-të i revistës “Akademia”. Përktheu: Ali Pajaziti)

Hans Freyeri (1887-1969) ka lindur në vitin 1887 në qytetin e Leipzigut. Një vit pas ndjekjes së studimeve për teologji, histori, filozofi dhe ekonomi kombëtare në Universitetin e Greifswaldit, vijoi formimin e vet akademik në Leipzig duke braktisur teologjinë. Në vitin 1925 themeloi Katedrën e Sociologjisë në Universitetin e Leipzigut, të cilën e drejtoi deri në vitin 1948. Ndërkohë themeloi shkollën leipzigase të sociologjisë, e bazuar në histori. Pas Luftës së Dytë Botërore u nda nga detyra që ushtronte në Leipzig dhe kaloi në Wiesbaden dhe Münster, ku punoi për njëfarë kohe dhe, më pas, nga viti 1954, u bë pjesë e trupit mësimor të Universitetit Ankara, ku luajti një rol me peshë në themelimin e Institutit të Sociologjisë. Lista e veprave të tij është shumë e gjatë:

• Antäus. Grundlegung einer Ethik des bewußten Lebens (Antäus. Themelimi i një etike të jetës së vetëdijshme), 1918.
• Die Bewertung der Wirtschaft im philosophischen Denken des 19. Jahrhunderts (Vlerësimi i ekonomisë në mendimin filozofik të shekullit XIX), 1921.
• Ideen zur Philosophie der Kultur (Prometheu. Idetë lidhur me filozofinë e kulturës), 1923.
• Theorie des objektiven Geistes. Eine Einleitung in die Kulturphilosophie (Teoria e shpirtit objektiv. Një hyrje në filozofinë e kulturës), 1923.
• Der Staat (Shteti), 1925.
• Soziologie als Wirklichkeitswissenschaft. Logische Grundlegung des Systems der Soziologie (Sociologjia si shkencë e së vërtetës. Themelimi/mbështetja logjike e sistemit të sociologjisë), 1930.
• Einleitung in die Soziologie (Hyrje në sociologji), 1931.
• Die Revolution von rechts (Revolucioni i së djathtës), 1931.
• Herrschaft und Planung. Zwei Grundbegriffe der politischen Ethik (Sundimi dhe planifikimi. Dy koncepte bazë të etikës politike),1933.
• Pallas Athene. Ethik des politischen Volkes (Pallas Athene. Etika e popullit politik), 1935.
• Über Fichtes Machiavelli-Aufsatz (Mbi trajtesën e Fichte-s për Makiavelin),
• Die politische Insel. Eine Geschichte der Utopien von Platon bis zur Gegenwart (Ishulli politik. Një histori e utopive që nga Platoni e deri në ditët tona), 1936.
• Vom geschichtlichen Selbstbewußtsein des 20. Jahrhunderts (Nga vetëvetëdija historike e shekullit XX), 1937.
• Gesellschaft und Geschichte (Shoqëria dhe historia), 1937.
• Machiavelli (Makiaveli), 1938.
• Weltgeschichte Europas, 2 Bände (Historia botërore e Evropës), 2 vëllime, 1948.
• Theorie des gegenwärtigen Zeitalters (Teoria e epokës së sotme), 1955.
• Schwelle der Zeiten. Beiträge zur Soziologie der Kultur (Pragu i kohëve. Kontribute për sociologjinë e kulturës), 1965.
• Entwicklungstendenzen und Probleme der modernen Industriegesellschaft, in: Industriegesellschaft in Ost und West, Mainz (Tendencat e zhvillimit dhe problemet e shoqërisë moderne industriale, në: Shoqëria industriale në Lindje dhe Perëndim), Mainz.
• Herrschaft, Planung und Technik. Aufsätze zur Soziologie, published and introduced by Elfriede Üner (Sundimi, planifikimi dhe teknika. Trajtesa rreth socilogjisë,botuar dhe pajisur me një hyrje nga Elfriede Üner), 1987. (Përpiloi: Ali Pajaziti)

** Shkëputur nga: Hans Freyer, Sociologjia e fesë, Logos-A, Shkup, 2015.